|
== تاریخچهنامگذاری ==
واژة ساوه بی مناسبت با آب نیست، به طوری که برخی از مردم ساوه می‌گویند ساوه در حقیقت سه آوه یا آبه مشتق از اُو به معنای آب می‌باشد.<ref> {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=نهچیری|نام=عبدالحسین|عنوان=جغرافیای تاریخی شهرها|سال=1370|ناشر=انتشارات مدرسه|مکان=تهران}}</ref>
{{اصلی|تاریخ اراک}}
در جای دیگر از ساوه به معنی خرده طلا نام برده شده است که به علت حاصلخیز بودن زمین‌های اطراف آن به این نام تشبیه شده است. در برخی از منابع آمده است که ساوه بر وزن کاوه، از نام پهلوانی [[توران]]ی به نام «ساوه‌شاه» گرفته شده است.<ref> {{یادکرد|کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۹۰|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4}}</ref>و در [[لغتنامه دهخدا]] ساوه نام شهری مشهور در عراق عجم معرفی شده است که گویند دریاچه‌ای در آن جا بود که هر سال یک کس را در آن غرق می‌کردند تا از [[سیلاب]] ایمن بمانند و در شب ولادت [[محمد بن عبدالله]] آن دریاچه خشک شد.<ref>{{یادکرد-دهخدا|عنوان =ساوه| بازیابی = ۳۱ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>
قبل از ساخت شهر در جای فعلی و در اطراف آن چند [[روستا|ده]] وجود داشت، در جنوب شهر ده قلعه و قلعه‌نو و در غرب شهر ده حصار بود که جهت ساخت شهر تخریب شدند. در جای فعلی شهر دهی بنام دستگرده بوده است که از آثار آن [[قنات|قناتی]] باقی مانده که به «قنات ده» معروف است.<ref>{{پک|دهگان|۱۳۸۳|ک=تاریخ اراک (جلد دوم)|ص=۱۶۳}}</ref>
== پیشینه تاریخی ==
=== علت شکل‌گیری شهر ===
[[پرونده:IranHarold provincesf inWeston Abbasid- CaliphateIran10.jpg|300px|farme|بندانگشتی|چپ|حدود جبال در خلافت عباسی، منطقه‌ای که250px|دروازه اکنونشهر اراکساوه در آندهه جای۱۹۲۰ داردمیلادی]]
شهر اراک را تا پیش از سال ۱۳۱۷ خورشیدی، عَراق و پیش از آن سلطان‌آباد می‌گفتند. بانی شهر [[یوسف‌خان گرجی]](معروف به سپهدار عراق) بود. بر پایه روایت‌ها، پیش از ساخت شهر، در محل آن هشت یا ده [[قلعه]] به نام‌های خان باباخان، حصار، ده‌کهنه، مرادآباد، آقاسمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت و مردمان قلعه‌ها همیشه در حال درگیری با یکدیگر بودند، یوسف‌خان از درگیری‌های قلعه‌ها شرح حالی به [[فتحعلی‌شاه قاجار|فتحعلی‌شاه]] قاجار نوشت. وی دستور ویران‌کردن قلعه‌ها و ساخت شهری جدید را از شاه دریافت کرد.<ref>{{پک|سعیدیان|۱۳۶۹|ک=سرزمین و مردم ایران|ص=۵۳}}</ref>
▲=== قبل از ساخت شهراسلام ===
در آن زمان در این ناحیه دو طایفه نیرومند ساکن بودند، خان‌های فراهان که در [[بخش فراهان]] کنونی ساکن بودند و خان‌های کَزّاز که در [[بخش زالیان]] کنونی ساکن بودند. هر دو طایفه پس از آگاه شدن از تصمیم احداث شهر تازه (قلعه نظامی)، کوشش نمودند حکومت مرکزی را قانع کنند که شهر را در منطقه مسکونی آنها بنا نهد که هرکدام به دلایلی کامیاب نشدند. سرانجام یوسف‌خان گرجی تصمیم می‌گیرد که شهر را در محل کنونی که واپسین نقطه قلمرو فراهان و نخستین نقطه قلمرو کزاز بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.<ref>{{پک|خاکباز|۱۳۷۱|ک=خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیةالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)|ص=۱۳}}</ref>
ساوه در سدة هفتم قبل از میلاد یکی از ده دژ و منزلگاه‌های سرزمین ماد بشمار می رفته است. این شهر در فاصلة شهرهای بزرگی مانند همدان و ری باستان قرار داشته و در ادوار مختلف تاریخی گاهی جزء همدان و زمانی جزو ری باستان محسوب می شده است. در این مورد جغرافی نویسان و مورخین ساوه را بعضی اوقات جزو عراق عجم و زمانی جزو جبال یاد کرد ماند. گرچه در نوشته‌ها و کتب پیش از اسلام نامی از ساوه برده نشده، ولی با توجه به وجود تپه‌های باستانی پیش از تاریخ می‌توان اذعان داشت که شهر ساوه از قدمت تاریخی زیادی برخوردار است.<ref> {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=رضوانی|نام=علی اصغر|عنوان=جغرافیای تاریخی ساوه|ژورنال=فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی|سال=1385|شماره=56|صفحات=19|تاریخ بازبینی=۳۰ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>
وجود قلعة باستانی آسیا آباد که قلعه بسیار بزرگی در جوار شهر است، لااقل قدمت آن را به دورة ساسانیان می رساند
یوسف‌خان که شهرهای گرجستان و قفقاز را دیده بود، کوشش کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که همگی کوچه‌ها در فواصل معین یکدیگر را قطع کنند و پهنای همه آنها ۶ [[ذرع]] محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در میانه آن گماشته شد که برای عموم مردم دردسترس قرار گیرد.<ref>{{پک|خاکباز|۱۳۷۱|ک=خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیةالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)|ص=۱۳}}</ref>
ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است.<ref name="hamshahrionline">{{یادکرد وب| عنوان = آشنایی با استان مرکزی| ناشر = همشهری آنلاین| نشانی = http://www.hamshahrionline.ir/News/?id=29198 | تاریخ = ۱۳ مرداد ۱۳۸۶| تاریخ بازدید = ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲}}</ref> این شهر در دوران گذشته در برخورد کلان‌ترین راههای کاروانی میان [[ری]] باستان، [[همدان]]، [[اصفهان]]، [[قزوین]]، [[زنجان]]، [[قم]] و [[کاشان]] قرار داشته و در روزگار پارتیان یکی از خانمانهای مهم میان راهی بوده<ref name="autogenerated2">[http://www.mfcc.ir/persian/index.php?option=com_content&task=view&id=17&Itemid=75 مرکز بازرگانی خارجی استان مرکزی]</ref> و در سدهٔ ۷ (پیش از میلاد) یکی از دژها و خانمانهای سرزمین ماد به شمار می‌رفته و زیست همگانی در این بخش از ایران از پیشینه و دیرینگی بسیار برخوردار است و از دید زمین‌شناسی از آن دوران سوم و چهارم [[زمین‌شناسی]] می‌باشد.<ref name="autogenerated2"/>
=== شکل ساخت شهر ===
ساوه نخست از توابع میدان بوده و بعد بخشی از ری بزرگ شده و به سبب نزدیکی با میانه‌های نیرومند برخی دودمان و پادشاهان بر ایران گذشته از این که همواره از ارزش ویژه‌ای برخوردار بوده دارائی و چمنزارهای آن نیز از دیرباز جای توجه دودمان‌ها بوده و روی همین پایه فرمانروایان آن اغلب از میان دولتمردان بنام برگزیده شده‌اند بعد از [[ساسانیان]] حکومت [[سامانیان]] و [[آل بویه]] و سپس [[سلجوقی]] بر این سرزمین دست داشتند.<ref name="savehcity">{{یادکرد وب| عنوان = پیشینه| ناشر = وبگاه شهرداری ساوه| نشانی = http://www.savehcity.ir/HomePage.aspx?TabID=4626&Site=DouranPortal&Lang=fa-IR| تاریخ بازدید = ۱۹ ژانویه}}</ref>
[[پرونده:Sultan.png|250px|بندانگشتی|چپ|نقشه قلعه سلطان‌آباد (بازسازی از نقشه تهیه شده توسط پروسکوریاکف و اوکرانوویچ در سال ۱۸۵۱ میلادی)]]
بنای شهر اندیشیده شده مشتمل بر بنای [[ارگ حکومتی اراک|ارگ حکومتی]] شامل همه اداره‌های آن روز، مدرسه‌ها، تعداد فراوانی مسجد، حمام، کوچه، خانه‌های مسکونی، [[بازار اراک|بازار]]، [[برج و بارو]] و همه تأسیسات شهری بود.<ref>{{پک|محتاط|۱۳۶۸|ک=سیمای اراک (جامعه‌شناسی شهری)|ص=۳۱}}</ref>
=== ایلخانان مغول ===
برای ساخت شهر ابتدا یک رشته [[قنات]] در خارج از محل شهر و از جنوب به شمال حفر شد که [[مظهر قنات|مظهر]] آن در جلوی دروازه جنوب شهر ([[دروازه قبله]]) قرار داشت و از آنجا سه قسمت می‌شد، یک قسمت برای ساکنین شرق شهر، یک قسمت برای ساکنین غرب و قسمت سوم به ارک دولتی اختصاص می‌یافت. دیوارهای شهر برای دفاع به شکل برج و بارو و در یک مستطیل به طول ۸۰۰ متر و به عرض ۶۰۰ متر ساخته شد و دور آن به عرض ۸ متر [[خندق|خندقی]] حفر شد. در چهار سوی دیوارهای شهر، دروازه‌هایی نصب شد. شکل مستطیل شهر به گونه‌ای طراحی شده بود که جهت شهر به سمت [[قبله]] باشد. دلیل این امر استفاده خانه‌ها از نور خورشید در زمستان و خنک بودن منازل در تابستان بود. عرض شهر به ۶ قسمت و طول آن به ۸ قسمت مساوی (به شکل شطرنجی) تقسیم شد و از میان هر قسمت کوچه‌ای ۵ متری عبور می‌کرد. کوچه‌های میانی طول و عرض شهر به [[بازار]] اختصاص یافت که در طول ۴ بازار سقف زده شد. در قسمت شمال شهر ساختمان اداری [[ارگ حکومتی اراک|ارگ حکومتی]] ساخته شد و کلیه امکانات رفاهی مانند حمام، [[آب‌انبار]]، مسجد، مدرسه و [[سقاخانه]] در کلیه نقاط شهر احداث شد. در قدیم فضای سبز شهر بسیار زیاد بود، طوریکه در پشت دیوار شهر تا شعاع چند کیلومتری باغ‌های [[انگور]] و [[تره‌بار]] وجود داشت.<ref>{{پک|صدیق|۱۳۶۶|ک=کرج و عراق یا کره و اراک|ص=۱۴۳ و ۱۴۴}}</ref>
ساوه در جریان حمله [[مغول]] در قرن هفتم هجری صدمه و آسیب فراوان دید، مغولان شهر را ویران کردند و ساکنان آن را از دم تیغ گذراندند.<ref name="hamshahrionline"/>
کتابخانه‌های بزرگ و موزه‌های ساوه طعمه حریق شد وکتاب‌ها و ابزار دانشی کتابخانه و دانشوران نابود شدند.
[[حمدالله مستوفی]] در مورد ساوه اینگونه نوشته:در اول در آن زمین بحریه (دریاچه) بوده و در شب ولادت رسول اکرم آب آن به زمین فرو شد و آن از مشروبات بوده‌است و بر آن زمین شهری ساختند. بانی آن معلوم نیست و در حمله مغول‌ها باروی آن دچار خرابی شد و خواجه ظهیر الدین علی بن ملک شرف الدین ساوجی آن را عمارت نمود. هوایش به گرمی مایل است و آبش از رودخانه مزدقان و قنوات مشروب می‌شود.<ref name="savehcity"/>
به دلیل اینکه بانی شهر بیشتر وقت خود را در جبهه‌های جنگ [[ایران]] و [[عثمانی]] و [[روس]] بود، ساخت شهر به صورت یکباره نبوده حدود چندین سال طول کشید تا شکل شهر کامل شود.<ref>{{پک|دهگان|۱۳۸۳|ک=تاریخ اراک (جلد دوم)|ص=۱۰۳}}</ref>
در کتیبه بنای عمارت نظمیه، تاریخ ساخت ۱۲۲۷ قمری و در کتیبه راهروی [[ارگ حکومتی اراک|ارگ حکومتی]] تاریخ اتمام بنا سال ۱۲۲۸ قمری ذکر شده بود (این دو بنا در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد). از نوشته‌های تاریخی چنین استنباط می‌گردد که ساخت شهر بین سالهای ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری بوده است.<ref>{{پک|دهگان|۱۳۸۳|ک=تاریخ اراک (جلد دوم)|ص=۱۰۷}}</ref>
ساوه از دیر باز محل برخوردهای نظامی ایران بوده در دوره مغول نیز گذرگاه جهانگردان بیگانه شد [[مارکوپولو]] ی و نیزی و بسیاری از پیامبران و مبلغان آئینی، بازرگانان، و ایلچیان در گزارشها و نوشته‌های خود از ساوه یاد کرده‌اند. پی آمد حمله [[مغول]] کاهش شدید مردم ساوه بوده که کاهش زیاد ماندگاران روستایی و ویران شدن دستگاه‌های آبیاری موجب افت شدید کشاورزی در سرزمین ساوه شد. در دوره [[صفویه]] که آئین [[شیعه]] آئین رسمی کشور شد منطقه ساوه در دوره یاد شده جزو زمینگاه علی شکر بود در سال [[۹۰۸]] با چیرگی [[صفویه]] بر پادشاه مراد [[عثمانی]] [[همدان]] که والی نشین زمینگاه یاد شده بود بدست قزلباشها افتاد. در روزگار صفویه مردم ساوه از تیره‌های گوناگون بودند و زبان و آداب و روسوم آنان نیز طبعا با هم فرق داشت. ولی بیشتر مردم از همان گذشته پارسی‌زبان با گویش محلی بودند تا به امروز هم ادامه دارد.
تاریخ اتمام بنای شهر طبق سنگ نوشته سردر بازار تاریخی و جلوی مدرسه سپهداری که هردو از بین رفته‌اند مصراع دوم شعر زیر است که به حساب جمل برابر با ۱۲۳۱ قمری (۱۸۰۸ میلادی) می‌باشد:<ref>{{پک|محتاط|۱۳۶۸|ک=سیمای اراک (جامعه‌شناسی شهری)|ص=۳۱}}</ref>
=== دوران مشروطهصفوی === ▼{{شعر}}{{ب|به دور سلطان صاحبقران و عهد امید|نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید}}{{پایان شعر}}
=== دوران قاجار ===
براساس رساله و دست‌نوشته‌ای که در [[کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران]] وجود دارد اوضاع شهر ساوه در دوران قاجار اینگونه تفسیر شده است: نویسنده از قتل عام مردم ساوه و ویرانی بناها و آثار پس از حمله چنگیزخان مغول یاد کرده است که بعدها توسط صفویان بازسازی شده است، وی ساوه را محل [[زرادخانه]] (قورخانه) سلطنتی صفویه دانسته است، براساس این نسخه خطی ساوه به دلیل بی‌توجهی دوران قاجار رو به نابودی رفته، به‌طوری که راه قافله‌ها و کاروان‌ها را به سمت ساوه ممنوع و فروش انار این شهر را قدغن کرده بودند و به اسم سمنان، کاشان و اردستان می‌فروختند، بر خلاف گذشته صد و پنجاه سال از ساوه فردی به دستگاه حکومتی نمی‌توانست راه یابد. مساحت کلی ساوه چهل فرسخ که چهار طایفه بزرگ به نام‌های خلج، بیگدلی، بیات و شاهسون داشته است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=10175:رساله-در-تاریخ-ساوه-در-دورهٔ-قاجاریه/-از-مؤلفی-ناشناخته؛-به-کوشش-یوسف-بیگ‌باباپور&Itemid=9|عنوان=رساله در تاریخ ساوه در دورهٔ قاجاریه/ از مؤلفی ناشناخته؛ به کوشش یوسف بیگ‌باباپور | ناشر =وبگاه کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۲۸ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>
=== دوران پهلوی ===
بنابر مکتوبات تاریخی [[دوره قاجار]]، برای بناهای ساخته‌شده در این شهر، مبلغ ۲۰۰٬۰۰۰ تومان هزینه اختصاص یافت.<ref>{{پک|خاکباز|۱۳۷۱|ک=خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیةالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)|ص=۱۳}}</ref>
=== دوران جمهوری اسلامی ===
=== گسترش شهر ===
پس از پایان بنای شهر، سپهدار گرجی مردم اطراف را برای سکونت در شهر جدید تشویق می‌نماید. وی کار خود را از روستاهای [[کرهرود]]، [[سنجان (مرکزی)|سنجان]] و [[فیجان]] آغاز می‌کند که در آن زمان به «سه ده» معروف بودند. همچنین تعداد زیادی از [[خان|خان‌ها]] و [[رعیت|رعایای]] اطراف در دو محله [[محله قلعه|قلعه]] و [[محله حصار|حصار]] سکونت داده شدند.<ref>{{پک|خاکباز|۱۳۷۱|ک=خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیةالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)|ص=۱۷}}</ref>
== منابع ==
همچنین بسیاری از مردم ایران به سوی اراک مهاجرت کردند و موجب گسترش رونق اقتصادی شهر شدند. بر همین پایه محله‌هایی مانند عباس‌آباد، منق‌آباد، پشت خندق و هزاوه‌ای‌ها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸ خورشیدی با همکاری [[بلدیه]] عراق خیابان امام‌خمینی امروزی، عباس‌آباد و باغ‌ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد.<ref>{{پک|یزدی‌پسند|۱۳۸۶|ک=پایان‌نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان‌آباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری خورشیدی)|ص=۱۴۲}}</ref>
{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=نهچیری|نام=عبدالحسین|عنوان=جغرافیای تاریخی شهرها|سال=۱۳۷۰|ناشر=انتشارات مدرسه|مکان=تهران}}
{{یادکرد|کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۹۰|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4}}
از جمله علل گسترش نامنظم شهر در سال‌ها بعد، این بوده که اکثر باغ‌های شهر به منازل مسکونی تبدیل شد و چون حدود باغ‌ها با جوی‌های آب با مسیرهای غیر مستقیم معین می‌شد، منازل احداث شده به پیروی از آنها نامنظم ساخته شدند. دلیل دیگر نامنظم‌بودن خیابان‌ها، نظارت نداشتن [[بلدیه]] به ساخت و سازها تا آن زمان بود. در سال ۱۲۷۱ قمری سیل مهاجران از نقاط مختلف مانند [[گلپایگان]]، [[خمین]]، [[بروجرد]]، [[کاشان]]، [[اصفهان]]، [[تبریز]]، [[قم]] و [[خوانسار]] به سوی اراک آغاز گشت و موجب آغاز رونق اقتصادی شهر شد. به همین اساس محله‌هایی مانند عباس‌آباد، منق‌آباد، پشت خندق و هزاوه‌ای‌ها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸ با همکاری [[بلدیه]] عراق، خیابان [[امام خمینی]] امروزی، عباس‌آباد و باغ ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد.<ref>{{یادکرد|نویسنده = علی یزدی پسند|کتاب = پایان‌نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان آباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری شمسی) | ناشر = [[دانشگاه اصفهان]] |صفحه = ۱۴۲|تاریخ = خرداد ۱۳۸۶}}</ref>
{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=رضوانی|نام=علی اصغر|عنوان=جغرافیای تاریخی ساوه|ژورنال=فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی|سال=۱۳۸۵|شماره=۵۶|صفحات=۱۹|تاریخ بازبینی=۳۰ ژانویه ۲۰۱۴}}
با عبور راه‌آهن از شهر، گسترش [[شهرنشینی]] شتاب گرفت. در سالهای صلح و آرامش دیوارهای پیرامونی شهر برداشته شد و شهر بی‌رویه رو به گسترش نهاد.<ref>{{پک|محتاط|۱۳۶۸|ک=سیمای اراک (جامعه‌شناسی شهری)|ص=۵}}</ref>
[[پرونده:Arakconstitutionalists.jpg|بندانگشتی|250px|[[آقا نورالدین عراقی]] به همراه مجاهدان مشروطه خواه اراک]]
در سال ۱۲۸۵ خورشیدی که [[فرمان مشروطه]] صادر شد، ۹۲ سال از عمر شهر سلطان‌آباد می‌گذشت.<ref>{{پک|یزدی‌پسند|۱۳۸۶|ک=پایان‌نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان‌آباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری خورشیدی)|ص=۳۹}}</ref> در آستانه [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] و ناتوانی قاجار در حمایت از بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانی‌های خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دست اندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایه‌داران خارجی کشاند. در این زمان [[حوزه علمیه|مدارس دینی]] و علمای اراک، بیشتر تابع روحانیون نواندیش [[نجف]] از جمله [[محمدکاظم خراسانی|آخوند ملاحمد کاظم خراسانی]] قرار داشتند. این افراد در دوران [[مشروطه]] رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آیت‌الله [[آقا نورالدین عراقی]] بود.
پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی نخستین انجمن ولایتی را به همراه دیگر روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از [[به توپ بستن مجلس|به توپ بسته شدن مجلس]] و دوران [[استبداد صغیر]]، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.<ref>{{پک|خزائلی|۱۳۸۵|ف= مشروطه خواه عراق عجم|ص=۷۸}}</ref>
در آستانه [[جنبش مشروطه]] ناتوانی قاجار در حمایت از این بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانی‌های خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دست اندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایه داران خارجی کشاند. این مبارزه به رهبری روحانیان [[شیعه]] که سابقه طولانی حضور در منطقه [[عراق عجم]] (به ویژه در قریه [[کرهرود]]) را داشتند شکل گرفت. در این زمان مدارس دینی و علمای اراک بیشتر تابع روحانیون نواندیش [[نجف]] از جمله [[محمدکاظم خراسانی|آخوند ملاحمد کاظم خراسانی]] قرار داشتند. این افراد در دوران [[مشروطه]] رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آیت‌الله [[آقا نورالدین عراقی]] نام داشت. اراک شش انجمن [[مشروطه خواه]] داشت که عبارت بودند از:
# انجمن سری آدمیت به ریاست آقااسدالله پروین
# [[حزب دموکرات ایران|انجمن دموکرات]] به رهبری حاج میرزا عبدالعظیم
# انجمن تدین تشکیل شده در [[مدرسه سپهدار]] به رهبری شیخ علی نخستین
# انجمن آذربایجانیان متشکل از [[آذربایجانی|آذربایجانی‌های]] [[عراق عجم]] به رهبری میرزا حبیب الله عکاسباشی
# انجمن برادران به رهبری میرزا حسن خان حرآبادی و میرزا علی اکبر کمپانی
# [[اعتدالیون|انجمن اعتدالیون]] به رهبری مجدالممالک
پس از صدور فرمان مشروطه، [[آقا نورالدین عراقی]] اوّلین انجمن ولایتی را به همراه دیگران روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران [[استبداد صغیر]]، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا [[نورالدین عراقی]] کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.<ref>{{پک|خزائلی|۱۳۸۵|ف= مشروطه خواه عراق عجم|ص=۷۸}}</ref>
=== دوران جنگ جهانی اول و دوم ===
تا سال ۱۲۷۱ قمری جنبه نظامی برای این شهر بیشتر مطرح بود. در این سال به نقل از [[اعتمادالسلطنه]]، میرزاحسن، نایب‌الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان‌آباد، عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درخت‌کاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.<ref>{{پک|دهگان|۱۳۸۳|ک=تاریخ اراک (جلد دوم)|ص=۱۳۷}}</ref>
از این سال به بعد، [[ولایت عراق]] علاوه بر نقش نظامی، دارای نقش صنعتی و اقتصادی نیز شد و به واسطه واقع‌شدن در مسیر راههای تجاری، مورد توجه کمپانی‌های خارجی قرار گرفت. ورود کمپانی‌های خارجی، به سلطان‌آباد باعث گردید که این شهر بطور ناگهانی گسترش یابد و فضاهای تجاری، مسکونی، اداری، تفریحی جدیدی در آن ایجاد شود. به این ترتیب با وجود [[رکود اقتصادی]] حاکم بر کشور، اقتصاد سلطان‌آباد رونق یافت و شرایط جذب جمعیت در این منطقه پدید آمد، اما با آغاز [[جنگ جهانی اول]] در اواخر سال ۱۲۹۳ خورشیدی، حکومت مرکزی متزلزل شد و [[سپاه|سپاهیان]] [[روس]] و [[انگلستان|انگلیس]] به شهر وارد و در آن مستقر شدند. بر اثر اشغال شهر، راه‌ها ناامن شد و در نتیجه اقتصاد تجاری سلطان‌آباد بطور ناگهانی سقوط کرد. در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی [[جنگ جهانی دوم]] آغاز و به داخل ایران کشیده شد، [[رضاشاه پهلوی|رضاخان]] از حکومت خلع گردید و مناطقی از کشور به اشغال [[نیروهای متفقین]] درآمد. در این دوره، اراک به دلیل دارا بودن یکی از ایستگاه‌های مهم [[راه‌آهن سراسری ایران]] از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود و به همین لحاظ چند سال توسط متفقین اشغال گردید. سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ خورشیدی را می‌توان یکی از دورانهای برجسته [[رکود اقتصادی]] ایران دانست. نابسامانی اقتصادی این سال‌ها، اراک را نیز تحت تأثیر قرار داد، روند مهاجرفرستی شهر آغاز گردید.<ref>{{پک|فاضلی|۱۳۷۴|ک=فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک (دیدگاه انسان شناختی)|ص=۱۸۱}}</ref>در طول دوره [[جنگ جهانی دوم]]، آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/arak |عنوان=ARĀK|ناشر=[[ایرانیکا]]| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6CvFf4xRs | تاریخ بایگانی = ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲}}</ref>
با اشغال ایران [[قحطی]]، گرانی و کمیابی کالا آغاز شد. نیروهای متفقین [[غله]] مازاد روستائیان را می‌گرفتند که این عمل باعث واکنش مردم شد.<ref>{{پک|طیرانی|۱۳۷۲|ک=جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنش‌های مردمی در قبال آن|ص=۲۰}}</ref> در سال ۱۳۲۱ خورشیدی در هشت شهر کشور [[شورش|شورشهایی]] رخ داد که در میان آنها وقایع اراک اهمیت خاصی داشت، زیرا شورش گسترده‌تر و مداوم‌تر بود و از شهریور تا اسفندماه همان سال ادامه داشت. در ۲ شهریور ۱۳۲۱ خورشیدی وزیر [[دارایی]] از [[نخست وزیر]] تقاضای فرستادن قوا برای [[سرکوب]] شورش‌ها را کرد، ولی اعزام نیرو کمکی به حل ماجرا نکرد. در اواخر آبان کسبه بازار دست به اعتصاب زدند و به دستور [[قوام‌السلطنه]] عده‌ای دستگیر شدند. این [[اعتصاب]] با دخالت وزیر خواربار و تهدید و وعده به اعتصاب‌کنندگان به پایان رسید. این قضیه در اسفندماه همان سال تکرار شد، ولی به سرعت خاتمه یافت.<ref>{{پک|طیرانی|۱۳۷۲|ک=جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنش‌های مردمی در قبال آن|ص=۲۱ و ۲۲}}</ref>
=== دوران انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ۸ ساله ===
[[پرونده:Iranian Revolution in Arak.jpg|250px|farme|بندانگشتی|چپ|تلاش مردم اراک برای پایین آوردن مجسمه [[رضا شاه]] از میدان باغ ملی. تاسوعای ۱۳۵۷ خورشیدی]]
نخستین حرکت‌های [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلابی]] در اراک در میانه سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ خورشیدی با سخنرانی و دعوت به [[تظاهرات]] رخ داد. نخستین [[راهپیمایی]] انجام شده در اراک، تظاهراتی آرام و بدون شعار بود که به وسیله فرهنگیان سازمان‌دهی شده بود. در جریان ۱۰ روز سخنرانی [[احمد جنتی]] در [[محرم (ماه)|محرم]] ۱۳۵۷ خورشیدی در اراک، مردم پس از سخنرانی‌های وی هر شب در خیابان تظاهرات می‌کردند و شعار مرگ بر شاه می‌دادند که این نخستین شعار علیه شاه در اراک بود. با بالاگرفتن اوضاع در [[تاسوعا|تاسوعای]] سال ۱۳۵۷ خورشیدی مردم تلاش کردند مجسمه [[رضاشاه]] را از میدان باغ‌ملی پایین بکشند، ولی موفق نشدند و در درگیری‌هایی که رخ داد، چهار نفر کشته‌شدند. همان شب مجسمه رضاشاه توسط پلیس از میدان منتقل شد. کشته‌شدن چهار نفر در آن روز باعث ایجاد ترس در مردم و خاموش‌شدن اعتراضات برای یک هفته پس از آن شد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://majnoononline.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=2286:1390-11-11-17-11-52&catid=7:1388-07-11-15-52-15 |عنوان=روایت انقلاب در اراک |ناشر=پایگاه خبری مجنون آنلاین|تاریخ=۱۱ بهمن ۱۳۹۰ |تاریخ بازدید=۷ آذر ۱۳۹۱| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6DaeNxnpv | تاریخ بایگانی = ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳}}</ref>
با آغاز [[جنگ ایران و عراق]] در سال ۱۳۵۹ خورشیدی، شهر اراک همانند سایر شهرهای دیگر مورد حمله [[رژیم بعث عراق]] قرار گرفت، طوری که در طی ۸ سال، ۷۷ بار بمباران شد و در این میان ۸۹۵ نفر به [[شهادت]] رسیدند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=232027 |عنوان=آمار شهدا بمباران شهرها|ناشر=وبگاه تبیان |تاریخ=۳۰ آذر ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۹ دی ۱۳۹۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6MKFBphP0 | تاریخ بایگانی = ۰۲ ژانویه ۲۰۱۴ }}</ref> شدیدترین حمله به شهر در ۵ مرداد ۱۳۶۵ اتفاق افتاد. [[اکبر هاشمی رفسنجانی]](رئیس جمهور وقت) در کتاب کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۵ اوج دفاع، از خاطرات آن روز چنین نقل می‌کند:<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.hashemirafsanjani.ir/fa/content/ناراحتی-شدید-از-بمباران-مراکز-نفتی-اراک-وضع-دفاع-ضدهوایی-ما-خوب-نیست |عنوان=ناراحتی شدید از بمباران مراکز نفتی اراک: وضع دفاع ضدهوایی ما خوب نیست | ناشر =پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی |تاریخ =۵ مرداد ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=۹ دی ۱۳۹۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6MKHKXCyR | تاریخ بایگانی = ۰۲ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>
{{نقل قول بزرگ}}
عمده‌ترین حملات هوایی امروز [[عراق]]، علیه مناطق غیرنظامی در اراک صورت گرفت، به این ترتیب که صبح امروز هواپیماهای عراقی به مناطق کارگری صنعتی اطراف شهرستان اراک حمله کردند. که بر اثر آن، شماری از کارگران که مشغول کار بودند به شهادت رسیدند. طی این حمله، شش هواپیمای عراقی در حالی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کردند کارخانه [[واگن پارس|واگن سازی پارس]]، [[شرکت آلومینیوم ایران|آلومینیوم]]، [[آذرآب|کارخانه آذرآب]]، مراکز آموزش [[شرکت ماشین‌سازی اراک|ماشین‌سازی اراک]]، یک ساختمان اداری و یک منطقه در شهر اراک را در مورد حمله قرار دادند. این تعرض هوایی بیش از ۱۰۰ شهید و بیش از ۵۰۰ مجروح بر جای گذاشت. به گزارش [[خبرگزاری جمهوری اسلامی]] به نقل از شاهدان عینی بمباران، هواپیماهای عراقی در ارتفاع فوق‌العاده پایین اهداف خود را مورد حمله قرار دادند و کارگرانی را که از محوطه کارخانه‌ها بیرون آمده بودند، به زیر رگبار کالیبرهای خود گرفتند.
{{پایان نقل قول بزرگ}}
پس از این واقعه تعداد کشته‌شدگان در صنایع اراک ۷۲ نفر گزارش شد.<ref name="راهیان نور" />
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =صدیق|نام=حسن|عنوان=جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنش‌های مردمی در قبال آن|ژورنال= فرهنگ ایران زمین|مکان=تهران|شماره =۲۷|سال=۱۳۶۶}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =طیرانی|نام=بهروز|عنوان=جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنش‌های مردمی در قبال آن|ژورنال= گنجینه اسناد|مکان=تهران|شماره =۹|سال=۱۳۷۲}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =فاضلی|نام=نعمت‌الله|نام خانوادگی۲ =سلیمانی|نام۲ =محمد|عنوان=فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک (دیدگاه انسان شناختی)| ژورنال= فصلنامه راه دانش|مکان=اراک|ناشر =اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی|شماره =۱|سال=۱۳۷۴}}
== پانویس ==
| 