خفقان

خفقان یا خفقان قلب یا خفقان دل، نام نوعی بیماری معروف در تاریخ پزشکی و طب سنتی ایران بوده است.

توصیف بیماری

در کتاب "تاریخ پزشکی کرمان (با نگاهی به تاریخ پزشکی ایران" در توصیف بیماری یا عارضه خفقان آمده است:

بیماری "خفقان" که گاهی "خفقان قلب" یا "خفقان دل" نیز خوانده می شد از جمله بیماریهای رایجی بوده که اطبّای قدیم ایران پیوسته با آن سر و کار داشته اند و بر مبنای نظریۀ اخلاط یا طبایع چهارگانه به توصیف بیماری و راههای درمانی آن می پرداخته اند. از جمله "حکیم ابن سینا" در کتاب مشهور قانون، ضمن شرح مفصلی دربارۀ بیماری به داروهای متعددی همچون "گل گاوزبان" در درمان آن اشاره نموده است

در لغتنامه دهخدا

لغتنامه دهخدا خفقان را معادل با "طپش دل" دانسته و در توصیف آن نوشته است:

حرکت اختلاجی است که عارض قلب شود، چون لرزه ای که در "نوبه" [مالاریا] عارض تمام تن شده باشد

برخی این بیماری را همان "تپشِ قلب" دانسته اند و از جمله از این توصیف برمی آید که این بیماری را می توان معادلِ همان عارضۀ پزشکی معروفی دانست که امروزه در طبّ مدرن، "آریتمی" (یا "دیس ریتمی") خوانده می شود. هرچند که برخی هم با توجه به این نکته که این کلمه مُعربِ واژگان معروف "خپه" و "خپگی" به شمار می رود با تنگی نفس و قطع تنفس همراه بوده است، سعی کرده اند آن را با بیماریهای دیگری همچون "آسم" معادل بگیرند

در کشاف اصطلاحات

در ارتباط با "خفقان" در کشاف اصطلاحات فنون، آمده است:

حرکت اختلاجیه ای است که عارض قلب شود، به سبب چیزی که باعث آزار آن شود. "قُرشی" [مقصود "ابن نفیس قرشی"، طبیب نامدار قرن هفتم هجری و صاحب کتاب بزرگ و هشتاد جلدی "الشامل" می باشد، که "نفیس بن عوض کرمانی" معروفترین شارح آثار اوست] ؛ گوید: مقصود ما در این مورد از لفظِ اختلاج مفهوم آن نیست و اختلاج، حرکتی است که عارض میشود قلب را، به سببِ چیزی از باد که در قلب جای میگیرد وتا مخرجی نیابد بیرون نرود، بلکه زیاد گردد. به قلب حرکت ارتعادیه، مانند حرکتی که عارض می گردد اعضاء را هنگام عارضه نافض و همچنانکه این حرکت حادث میشود به سیلان ماده ردیئه عفنه بر اعضاء و برای دفع آن بلرزد. همچنانست حرکت خفقان که عارض میشود برای رسیدن چیزی آزار رساننده بر قلب، پس بلرزه درآید برای دفع موذی لرزشی از پی هم

در تاریخ

این قبیل توصیفاتِ دقیق از بیماری خفقان که بر مبنای نظریۀ طب مزاجی بیان شده اند، در کنار گزارشهایی که از تشخیص و درمان موفقیت آمیز این بیماری توسط اطبای قدیم وجود دارد، همگی نشان از شناختِ کافی و وافی این اطبّاء از بیماری مذکور دارند

وی سپس به نمونه هایی از مواجهات طبیبان کرمان با این بیماری اشاره کرده و یعنوان نمونه ای مربوط به اوایل عصر قاجاریه درباره خفقان آورده است:

ز جمله این گزارشها، مطلبی است که دربارۀ شاهزاده "حسنعلی میرزا شجاع السلطنه" (حاکم کرمان بار نخست در فاصلۀ سالهای 1243 تا 1247 هجری قمری برابر با 1827 تا 1831 میلادی و بار دوم در فاصلۀ سالهای 1248 تا 1251 میلادی برابر با 1832 تا 1835 میلادی)گزارش شده و گرچه از نوعی مطایبه و ظرافت طنّازانه عاری نیست، امّا به هرحال از نوعی اختلاف میان پزشکان کرمان با شجاع السلطنه در موردِ بیماری "خفقان" او، حکایت دارد:

«شجاع السلطنه بار دوم که حکمران کرمان شد، با رعایا رفق و مدارا کرد. مشهور است بر رو و موی پسر کفش دوزی عاشق شده و او را "شاهمراد خان" نام نهاد، روز و شب با او دمساز، از هر دو جهان بی‏نیاز بود. جناب آخوند ملا محمد صالح می‏فرمودند: روزی شاهزاده برای نماز بپا خاست، چون مرض خفقان داشت، نفس او قطع شد. شاهمراد نیز ایستاده بود. شاهزاده نشست تا به حال‏ نخست باز آمد و [خطاب به پسر کفشدوز] گفت: درد تو در دل نهفته‏ایم و طبیبان‏

دردسر ما دهند کاین "خفقان" است!...

در فرهنگ عامه

در گفتگوهای عامیانه و ضرب المثلهای فارسی، عبارتِ "خفه خون گرفتن"، که کنایه از ساکت شدن و زبان به دندان گرفتن است در واقع به نام همین بیماری قدیمی "خفقان" (که با نوعی سکوت اجباری و ناراحت کننده در بیمار همراه بوده) اشاره دارد

جستارهای وابسته

• ذات‌الجنب

منابع

• لغتنامه دهخدا
• مجید ملک محمدی (با همکاری سازمان نظام پزشکی) (۱۳۹۲)، تاریخ پزشکی کرمان (با نگاهی به تاریخ عمومی پزشکی)، انتشارات گرا (با همکاری سازمان نظام پزشکی)، شابک ISBN ۹۷۸-۶۰۰-۶۸۴۱-۴۵-۸