گوک‌ترک‌ها: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز به نسخهٔ 13230940 ویرایش Husamu-d-din واگردانده شد: حذف با دلیل! و لاغیر!!. (توینکل) |
جز ویرایش و تصحیح (جزئی) |
||
خط ۳:
<!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions -->
| name = گوک‌ترک‌ها
| native_name =
| native_name_lang = <!-- ISO 639-2 code e.g. "fr" for French. If more than one, use {{lang}} instead -->
| settlement_type =
| image_skyline =
| image_alt =
| image_caption =
| image_flag =
| flag_alt =
| image_seal =
| seal_alt =
| image_shield =
| shield_alt =
| nickname =
| motto =
| image_map = GökturksAD551-572.png
| map_alt =
| map_caption = گستره خاقانات ترک در زمان‌های ابتدایی حکومتشان
| pushpin_map =
| pushpin_label_position =
| pushpin_map_alt =
| pushpin_map_caption =
| latd = |latm = |lats = |latNS =
| longd = |longm = |longs = |longEW =
| coor_pinpoint =
| coordinates_type =
| coordinates_display = inline,title
| coordinates_footnotes =
| subdivision_type = Country
| subdivision_name =
| subdivision_type1 =
| subdivision_name1 =
| subdivision_type2 =
| subdivision_name2 =
| subdivision_type3 =
| subdivision_name3 =
| established_title = تاسیس{{سخ}}انحلال
| established_date = [[۵۵۲ (میلادی)|۵۵۲]]{{سخ}}[[۷۴۴ (میلادی)|۷۴۴]]
| founder =
| seat_type =
| seat =
| government_footnotes = [[قورولتای]]
| leader_party =
| leader_title = [[خان (لقب)|خان]]
| leader_name = [[بومین خان]]{{سخ}}[[ایستمی خان]]
| unit_pref = Metric<!-- or US or UK -->
| area_footnotes =
| area_total_km2 = ۶٬۰۰۰٬۰۰۰
| area_land_km2 =
| area_water_km2 =
| area_water_percent =
| area_note =
| elevation_footnotes =
| elevation_m =
| population_footnotes =
| population_total =
| population_as_of =
| population_density_km2 = auto
| population_demonym =
| population_note =
| timezone1 =
| utc_offset1 =
| timezone1_DST =
| utc_offset1_DST =
| postal_code_type =
| postal_code =
| area_code_type =
| area_code =
| iso_code =
| website = <!-- {{URL|example.com}} -->
| blank_name_sec1 = زبان‌ها
| blank_info_sec1 = [[زبان ترکی باستان|ترکی باستان]]، [[زبان سغدی|سغدی]]
| footnotes =
}}
'''گوک‌ترکان''' ([[زبان ترکی باستان|ترکی باستان]]:[[پرونده:Old Turkic letter UK.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter R2.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter U.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter T2.svg|10px]] ''تؤرؤک'' یا [[پرونده:Old Turkic letter UK.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter R2.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter U.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter T2.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter K.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter U.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter UK.svg|10px]] ''کؤک تؤرؤک'' یا [[پرونده:Old Turkic letter K.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter R2.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter U.svg|10px]] [[پرونده:Old Turkic letter T2.svg|10px]] ''تؤرؤک''. به معنای ''ترکان آسمانی'') کنفدراسیونی عشایری متشکل از چندین قبیله در [[آسیای میانه]] بود. این نام در منابع [[چین|چینی]] بصورت 突厥 ([[زبان چینی|چینی]] نوین: [[پین‌یین]]: Tūjué، [[وید جایلز]]: تو-چؤه T'u-chüeh، [[چینی میانه]]:dʰuət-kĭwɐt) آمده‌است. گؤک‌تورک‌ها به رهبری [[بومین خان]] توانستند پس از شکست دادن روران‌ها قدرت منطقه و همچنین سود و تجارت [[جاده ابریشم]] را که قبلاً بدست روران‌ها بود، بدست بگیرند.
[[خاندان آشینا]]، رهبران گوک‌ترک‌ها بودند.
خط ۹۵:
بعد از فروپاشی امپراتوری [[هون]]، کنترل استپ‌ها ابتدا به دست سین‌پی‌ها و سپس ژوآن‌ژوآن‌ها افتاد و سرانجام گوک‌ترک‌ها در سطحی وسیع‌تر موفق به سازمان دادن قبایل کوچ‌نشین دشت‌های آسیا شدند. خاندان حاکم و سازمان‌ده اقوام و طوایف گوناگون، خاندان آشینا یا آسنا بود که بنا به منابع چینی از خاندان‌های حاکم هون‌های کهن بوده و در اواسط سدهٔ پنجم میلادی، زیر ضربات و فشار ترکان تبقاچ (طمغاج و به چینی توپا) -که یک اتحادیهٔ قبیله‌ای بود و بر [[چین]] شمالی فرمان می‌راند- به جنوب منطقهٔ کوهستانی [[کوه‌های آلتای|آلتای]] پناه آورده بود.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، صص 532 - 533.</ref>
=== ضعف حکومت ژوآن‌ژوآن‌ها و قدرت‌گیری گوک‌ترکان ===
[گوک]ترکان در دوره‌ای که در آلتای زندگی و به آهنگری گذران می‌کرده‌اند، تابع ژوآن‌ژوآن‌ها بوده‌اند. ژوآن‌ژوآن‌ها در نیمهٔ دوم سدهٔ ۴ م. با تشکیل دولتی نیرومند خلاء سیاسی را که بعد از فروپاشی دولت سین‌پی و ضعف حکومت مرکزی چین و پدید آمدن چند دولت کوچک در سرحدات شمالی چین، ایجاد شده بود، پر کردند. آن‌ها اکثر خلق‌ها و طوایف و تیره‌هایی را که پیش‌تر از هون‌ها و سین‌پی‌ها فرمان می‌برده‌اند، به اطاعت واداشتند و سراسر استپ را از حدود منچوری در شرق گرفته تا دریاچهٔ بالخاش و سین‌کیانگ در غرب و دیوار چین در جنوب زیر نظارت عالیهٔ خود گرفتند. فرمانروایی ژوآن‌ژوآن‌ها بر آسیای مرکزی تا اواسط سدهٔ ۶ م.
در این هنگام، یعنی در نیمهٔ اول سدهٔ ۶ م. [[هپتالیان|هیاطله]] همسایهٔ غربی ژوآن‌ژوآن‌ها بودند و می‌توان گفت که آسیای میانه بین دو امپراتوری قبیله‌ای صحرانورد مغول‌تبار تقسیم شده بود (به گمان بعضی از دانشمندان هیاطله مغول تبار بوده‌اند). غیر از[گوک]ترک‌ها یک قبیلهٔ ترک دیگر به نام تؤلس که گویا اسلاف [[اویغورها]]ی بعدی بودند، در مجاورت آن‌ها زندگی می‌کرده‌اند و از ژوآن‌ژوآن‌ها فرمان می‌بردند. تؤلس‌ها در حدود سالهای ۴۰ سدهٔ ۶ م. بر ضد ژوآن‌ژوآن‌ها قیام کردند و در این هنگام بومین، رئیس توکیوها (گوک‌ترکان)، با حرکتی برق‌آسا تؤلس‌ها را غافلگیر کرده، در سال ۵۴۶ م. ضربهٔ مهلکی بر پیکر آن‌ها زد و اعتبار خود و قبیله‌اش را بالا برد.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 534 .</ref>
=== قیام علیه ژوآن‌ژوآن‌ها و تشکیل حکومت ===
در این هنگام توکیوها (گوک‌ترکان) در پرتو آهنگری خود و ثروت‌های کوهستان محل اقامتشان در شاهراه ترقی و کامیابی‌های روزافزون گام برمی‌داشتند و خود را برای ایفای نقش فعال‌تری در حوادث آسیای مرکزی آماده می‌کردند. بومین بعد از درهم کوبیدن تؤلس‌ها، خواهان ازدواج با دختر فرمانروای ژوآن‌ژوآن شد؛ اما فرمانروا به درخواست او ترتیب اثری نداد. بومین مدتی بعد و در سال ۵۵۱ م. با یک شاهزاده خانم از سلسلهٔ «وی» غربی ازدواج کرد. گفته شده است که «وی» یک سلسلهٔ ترک تبار چینی‌شده بود و در شمال غرب چین سلطنت می‌کرد. ایجاد پیوند خویشاوندی با خاندان سلطنتی چین شمال غربی و متحد شدن با آن، [[ایستمی خان|ایستمی]] را از موقعیت مناسبی برای برانداختن یوغ استیلای ژوآن‌ژوآن‌ها برخوردار کرد. چنان‌که یک سال بعد بومین خود را خاقان اعلام کرد و آتش قیام ترک‌ها بر ضد اربابان مغول تبار خود شعله‌ور گردید. این قیام منجر به پیروزی[گوک]ترکان و وارد شدن آن‌ها به عرصهٔ سیاست جهانی شد.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 534 .</ref>[گوک]ترک‌ها (توکیوها) با برانداختن ژوآن‌ژوآن‌ها پایه‌های امپراتوری خود را در حدود سالهای ۵ - ۵۵۲ م. در آلتای ریختند.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 535 .</ref>
=== گسترش قلمرو و همسایگی با هیاطله ===
بومین فرصت تعقیب سیاست خود را نیافت و در همان سال بنیان‌گذاری دولت گوک‌ترک (یعنی حدود سال ۵۵۲ م
== اتحاد با ایران و نابودی هیاطله ==
=== زمینه‌های اتحاد ===
دولت [[هپتالیان|هیاطله]] در حد فاصل مرزهای ایران و مرزهای گسترش یابندهٔ دولت نوظهور گوک‌ترک قرار داشت و در حقیقت گذشته از تهدید مرزهای شرقی ایران، منافع این کشور از بابت تجارت ابریشم را تهدید می‌کرد. از سوی دیگر دولت نوظهور گوک‌ترک هم که به شرقی‌ترین بخش این جادهٔ مهم کاروان روی بین شرق و غرب دست یافته بود، می‌خواست این جاده را تحت نظارت خود بگیرد و این خواست تنها با پیروزی بر هیاطله که راه پیشروی و توسعهٔ آن را به سوی غرب سد کرده بود، ممکن می‌گردید. همین موقعیت خاص دولت هیاطله زمینهٔ لازم را برای نزدیکی انوشیروان و [[ایستمی خان|ایستمی]] فراهم آورد.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 536 .</ref>
سطر ۱۳۳ ⟵ ۱۳۲:
در زمان تاردو خان در نتیجهٔ نزدیکی آوارها-دشمنان گوک‌ترکان- به بیزانس، میانهٔ گوک‌ترکان و بیزانس به سردی گرایید و بینشان جنگ افتاد. در این هنگام قلمرو امپراتوری گوک‌ترک از سواحل دریای سیاه تا شمال چین و منچوری گسترش داشت. بعد از به قدرت رسیدن تاردو امپراتوری گوک‌ترک به دو دولت گوک‌ترکان شرقی و گوک‌ترکان غربی تجزیه شد و کوه‌های آلتای به عنوان مرز خانات شرقی و غربی تعیین گردید. بر خاقانات شرقی اولاد بومین و برخانات غربی اولاد ایستمی فرمان می‌راندند.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 550.</ref>
در آخرین سالهای سلطنت هرمزد چهارم (۹۰ - ۵۷۹ م
نیروهای خاقان ترک که در منابع اسلامی شابه (شاوه، ساوه، ساو و ...) نامیده شده، در طی سالهای ۹ - ۵۸۸ م. در حدود بادغیس وارد ایران شدند (البته در مورد خاقان بودن یا نبودن شابه نظریات مختلفی وجود دارد). این حمله به وسیله بهرام چوبین دفع شد و یلتکین (به معنای همانند باد) پسر ساوه تسلیم شد و با ساسانیان پیمان صلح امضا نمود.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، صص 551 - 553.</ref>
سطر ۱۴۱ ⟵ ۱۴۰:
گوک‌ترکان غربی با استفاده از آشفتگی‌های درونی ابتدای سلطنت [[خسرو پرویز]]، طخارستان را که در شمال رشتهٔ هندوکش قرار گرفته، متصرف شدند؛ اما بحران سیاسی داخلی خودشان و درگیری‌های مداومشان باگوک‌ترکان شرقی و نیز چین به آن‌ها اجازهٔ بهره‌برداری اساسی از اوضاع آشفتهٔ دولت ساسانی را در این برهه از زمان نداد. خسروپرویز بعد از استقرار بر تخت سلطنت، سنباط باگراتونی ارمنی، مرزبان گرگان را مأمور فرونشاندن آشوب‌هایی که شاهزادگان هیاطله در مرزهای شمال شرقی کشور برانگیخته بودند، کرد. شاهزادگان مزبور هم برای مقابله با نیروی تحت فرمان سنباط دست یاری به سوی ترکان دراز کردند و خاقان ترک قشونی تحت فرمان چمبوه (جمبو) به سوی ایران گسیل داشت. سپاهیان ترک به یاری هیاطله ارتش ایران را شکست دادند و سنباط را وادار به فرار کردند و بدون برخورد با مانعی عمده تا حدود ری و اصفهان در داخل خاک ایران پیش آمدند و با غنایم سرشاری به سرزمین خود بازگشتند.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، صص 555 - 556.</ref>
رقابت و اختلاف و درگیری‌های پیاپی بین گوک‌ترکانهای شرقی و غربی باعث ضعف هر دو خانات و فروپاشی تدریجی آن‌ها بود. در این میان سیاست تفرقه افکنانهٔ چین بین این دو دولت و شوراندن قبایل عضو اتحادیه بر ضد خاقان‌های آن‌ها، این اختلافات و جریان ضعف و فروپاشی هر دو اتحادیه را تسریع کرد. گوک‌ترکان شرقی که استقلال خود را در برابر تجاوزات امپراتوری سوئی چین حفظ کرده بود، بعد از برافتادن آن امپراتوری در سال ۶۱۸
بعد از کشته شدن تئونگ یبغو در بین سالهای ۶۲۸ و ۶۳۰ م. به دست گوک‌ترک‌های شرقی، اندکی قبل از تسلیم شدن خودشان به امپراتوری تانگ، گوک‌ترکان غربی نیز که با امپراتوری چین هم‌مرز شده بودند، بر اثر علل داخلی و فشار ستوه‌آور نیروهای استیلاگر در سراشیب سقوط افتاد. گوک‌ترکان که در این هنگام نفوذ خود را در قفقاز از دست داده بودند، ناگزیر از آن‌جا عقب نشستند. گوک‌ترکان در واپسین سالهای حیات سیاسی خود که مقارن با سده‌های نخستین هجری بود، یک بار دیگر به مرزهای شرقی ایران که خود عرصهٔ تاخت و تاز عرب‌ها بود، حمله کردند؛ اما کاری از پیش نبردند و با نیروهای تازه‌نفس و پر تحرک اعراب برخورد کردند.<ref>رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 557.</ref>
در این هنگام شهرهائی که در پرتو تساهل گوک‌ترکان به حیات خود ادامه داده و در نتیجهٔ ضعف آن‌ها به استقلال رسیده بودند، وجود داشتند، علاوه بر دولت-شهرهای یاد شده، قبایل ترک متفرّق هم در سراسر آسیای میانه پراکنده بودند. در چنین احوالی بود که اعراب در آسیای میانه به پیشروی پرداختند. گوک‌ترکان شرقی بعد از یک دورهٔ فترت سیاسی، یک بار دیگر در حدود سال ۶۸۰ م. در صحنهٔ تاریخ ظاهر گردیدند. آنان در دورهٔ فترت یاد شده با وجود حفظ هستی، زبان، اعتقادات، رسوم و سنن و به طور کلی هویت قومی خود، از داشتن دولت مستقل خود محروم بودند و تحت فرمان چین بودند. در سال یاد شده قوتلوق نامی که نسب از خاندان آشینا می‌برد، بر ضد استیلای چین قیام کرد و در حدود سال ۶۸۲ م. دولت گوک‌ترک را در ئوتوکن تشکیل داد و خود را ایلتریش خاقان نامید. در این هنگام قلمرو دولت تازه احیا شدهٔ گوک‌ترک در غرب از آلتای فراتر نمی‌رفت؛ اما در زمان خاقانی کاپقان (۷۱۶ - ۶۹۱ م
== منابع ==
| |||