ارمنی‌های گرجستان: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
|||
خط ۱:
'''ارامنه گرجستان''' اقلیت قومی ساکن در [[گرجستان]]
جمعیت ارمنی عمدتاً در [[تفلیس]]، و ناحیه [[سامتسخه-جاواختی]] که مرز جنوبی با [[ارمنستان]] را تشکیل می‌دهد ساکن هستند. آمار رسمی گرجی ارامنه جاواخک را ۵۴٪ جمعیت این منطقه اعلام نموده است. در [[آبخازیا]] نیز ارامنه دومین گروه بزرگ قومی بعد از گرجیها را تشکیل می‌دهند.
== تاریخ ==
در قرون هجدهم و نوزدهم، [[تجار]] ثروتمند ارمنی از قبیل جواهر فروشان مشهور و کارخانه داران نفتی، [[
▲در قرون هجدهم و نوزدهم، [[تجار]] ثروتمند ارمنی از قبیل جواهر فروشان مشهور و کارخانه داران نفتی، [[سرمایه گذاری]] کلانی در تجارت گرجستان نموده و به ساخت مراکز فرهنگی و مدارس کمک نمودند.
تعداد ارامنه به طور تصاعدی افزایش یافت به گونه‌ای که تفلیس پایتخت این کشور برای ارامنه‌ای که از خارج به گرجستان آمده بودند برای ارامنه شرقی یا آرولاهایر<ref>Arevelahayer</ref> در اوائل قرن نوزدهم تبدیل به یک مرکز واقعی شد چنانکه [[استانبول]] نیز مرکز فرهنگی ارامنه غربی یا آرومداهایر<ref>Arevmedahayer</ref> شده بود.
== معماری ==
ارامنه آثار [[معماری]] با ارزشی در گرجستان از خود باقی گذاشتند و تفلیس دارای آثار ارزشمندی از معماری است که توسط ارامنه برجسته در قرون گذشته ساخته شده‌اند. تعدادی عمارات که توسط ارامنه بانفوذ ساخته شده‌اند و برخی از بناهای جذاب تاریخی را در بر می‌گیرند در تفلیس وجود دارند.
[[پرونده:House of Melik-Azaryants in Tbilisi.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|خانه ملیک آزاریانتس در تفلیس]]
سطر ۱۹ ⟵ ۱۷:
== جنگ ارمنستان و گرجستان ۱۹۱۸ ==
این جنگ یک جنگ مرزی در ۱۹۱۸ بین حزب دموکراتیک گرجستان<ref>Democratic Republic of Georgia</ref> و حزب دموکراتیک ارمنستان<ref>First Republic of Armenia</ref> بر سر قسمتهایی از استانهای مورد اختلاف [[استان لوری]]، جاواخک و [[مارنئولی]] که از لحاظ تاریخی سرزمینهای دو فرهنگی ارمنی و گرجی محسوب می‌شدند، اما عمدتاً در قرن نوزدهم از سوی ارامنه و [[آذری‌ها]] پر شده بودند رخ داد.
در پایان [[جنگ جهانی اول]] تعدادی از این سرزمین‌ها از سوی [[عثمانی]] اشغال شدند وقتی آنها آن جا را ترک کردند هم ارامنه و هم گرجیها مدعی کنترل آنها شدند. این خصومتها ادامه داشت تا اینکه معاهده
== ارامنه در گرجستان شوروی ==
بعد از
▲بعد از تاسیس [[جمهوری سوسیالیستی گرجستان شوروی]] و با وجود تاسیس [[جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی]]، اکثر ارامنه تصمیم به ماندن و بهره مندی از کامیابیهای معقول زندگی به غیر از آزادیهای مذهبی را نمودند. چنانکه دولت [[کمونیست]] فعالانه اکثر کلیساهای ارمنی و بناهای فرهنگی را ملی اعلام کرد و آزادیهای مذهبی جمعیت ارامنه متوقف شدند.
در نتیجه این اقدام دهها کلیسا بسته شدند و تنها دو کلیسا به فعالیت خود ادامه دادند.
== ارامنه در جمهوری گرجستان ==
ارامنه از
▲ارامنه از تاسیس جمهوری گرجستان به امید شرایط زندگی بهتر بعد از فروپاشی حکومت شوروی استقبال نمودند. ولی وضعیت اقتصادی و بویژه اجتماعی برای ارامنه گرجستان مطلوب نبود.
یکی از بزرگ ترین مشکلات عدم امکان ارامنه گرجستان در استفاده از زبان خود در زندگی عمومی می‌باشد. سیاستهای کنونی زبانی دولت بسیار خشن است و متهم به براندازی حقوق سابق اقلیت‌ها و استفاده از ارامنه و [[روس|روسها]] از زبانشان و کلاً محدود کننده دسترسی آنها به مشاغل و [[آموزش و پرورش]] می‌باشد.
سطر ۵۱ ⟵ ۴۶:
== ستیز در تخریب و تخصیص کلیساهای ارامنه ==
از میان ۲۹ کلیسای ارمنی در آغاز قرن بیستم تنها دو تا از آنها مشغول به کارند یکی کلیسای گئورگ مقدس<ref>Cathedral of Saint George, Tbilisi</ref> در بخش قدیمی ارمنی نشین شهر و دیگری کلیسای اجمیادزین<ref>Ejmiatsin Church, Tbilisi</ref> در آولابار (که یک منطقه گرجی است) بقیه آنها یا نابود شده و یا تبدیل به کلیساهای گرجی شده‌اند در شانزده نوامبر ۲۰۰۸ بر اساس مباحثات کشیش گرجی کاوشهای سازمان یافته‌ای در اطراف کلیسای ارمنی نوراشن<ref>Norashen Church, Tbilisi</ref> صورت گرفت که در طی آن سنگ قبرهای پیشینیان هنر ارمنی که در حیاط کلیسا دفن شده بودند برداشته شدند.
== ارامنه در سامتسخه-جاواختی ==
ارامنه اکثریت جمعیت در این منطقه را تشکیل می‌دهند اتحادیه دموکراتیک متحد ارامنه محلی جاواخک برای جاواخک<ref>United Javakhk Democratic Alliance</ref> در محدوده گرجستان یک استقلال محلی را پیشنهاد کرده است. این امر افزایش احساسات ضد ارمنی در گرجستان را نتیجه داده زیرا برای گرجیها یادبود تقاضای استقلال برای [[آبخاز]]، [[اوستیای جنوبی]] و [[آجارستان]] را که گرجستان آنها را مرزهای تاریخی خود در نظر می‌گیرد تداعی می‌کند با وجود این گفته می‌شود که خواست ارامنه جاواخک تفاوت و فاصله زیادی با خواست سایر مناطق دارد.
[[پرونده:SamtskheJavakhetiLocationinGeorgia.svg|بندانگشتی|چپ|250px|موقعیت سامتسخه-جاواختی در نقشه]]
سطر ۶۱ ⟵ ۵۴:
== پیش زمینه ==
ارامنه در سامتسخه-جاواختی معتقدند که قربانی سیاست انتقال ناشی از توازن جمعیتی تعدادی از خانواده‌های گرجی که در آن جا سکونت داشته‌اند شده‌اند. ارامنه همچنین معتقدند که در این منطقه
▲ارامنه در سامتسخه-جاواختی معتقدند که قربانی سیاست انتقال ناشی از توازن جمعیتی تعدادی از خانواده‌های گرجی که در آن جا سکونت داشته‌اند شده‌اند. ارامنه همچنین معتقدند که در این منطقه دست خوش محرومیت‌ها و تبعیضات دولتی قرار گرفته‌اند.
آنها با وجود اینکه در این منطقه در اکثریتند و به طور کلی می‌توان گفت که در گرجستان از اقلیت‌های بزرگ محسوب می‌شوند ولی در خصوص آموزش [[زبان ارمنی]] و تدریس آن در این کشور و نیز در برخورد با کلیسای حواری ارمنی، تبعیضات آشکاری اعمال می‌گردد.
تعدادی از ارامنه در اوائل قرن نوزدهم در نتیجه سیاستهای روسی اعمال شده از سوی ژنرال [[ایوان پاسکویچ]] به این منطقه بازگردانده شدند، زیرا این منطقه قبلاً مدتها در دست [[ترک‌های مسختی]] بوده و آنها در این منطقه توانسته بودند توازن جمعیتی را به نفع خود تغییر دهند.
البته ارامنه بیشتری بعد از [[
برخی از گروههای سیاسی جمهوری ارمنستان و [[جماعت ارمنیان پراکنده]] و به نحو قابل توجهی " [[فدراسیون انقلابی ارمنی]] " علیه دولت گرجستان این ادعا را مطرح می‌کنند که جاواخک (نام ارمنی سامتسخه-جاواختی) باید متعلق به ارامنه باشد. ارمنستان متحد کلیه سرزمینهای تعیین شده بوسیله [[معاهده سور]] و نیز مناطق [[آرتساخ]]<ref>Nagorno-Karabakh</ref>(نگورنو قره باغ)، جاواخک و نخجوان را در بر خواهد گرفت.
== تاریخ ==
جاواخک، یکی از نه دهستان منطقه گوگارک<ref>Gugark</ref> در شمال هایک بزرگ<ref>Hayk</ref> بوده و به مدت دو هزار سال جزئی از قلمرو حکومت هایاسا<ref>Hayasa</ref> بوده است. این منطقه در سنگ نوشته‌های [[آرگیشتی یکم]] به صورت جاباخا<ref>Jabakha</ref> آمده است.
سطر ۹۰ ⟵ ۸۱:
در سال ۱۹۴۴ بنا بر تصمیم دولت اتحاد شوروی، جمعیت ترک‌های مسختی، سامتسخه-جاواختی (که تغریباً ۱۰۰۰۰۰نفر بودند) به [[آسیای مرکزی]] ([[قزاقستان]] و [[ازبکستان]]) تبعید شدند. محل اقامت قبلی آنها با جمعیت گرجی [[ایمرتی]] پر شد.
از ۱۲۰ روستای خالی شده از ترک‌های مسختی ۱۱۵ تای آنها در
دولت محلی گرجستان، جمعیت ارمنی را از سکونت در روستاهای دورافتاده منع کرده و تنها وقتی با اقامت آنان موافقت کرده است که به نظر می‌رسد تازه واردین گرجی به طور گسترده از زندگی در شرایط سخت آب و هوایی آن منطقه امتناع نموده باشند.
سطر ۹۷ ⟵ ۸۸:
== ارامنه در آبخاز ==
ارامنه در [[آبخاز]] بعد از آبخازها دومین گروه بزرگ جمعیتی قومی را تشکیل می‌دهند. ارامنه در اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم در آبخازیا ساکن شدند و هم اکنون در نواحی [[گاگرا]]، [[سوخومی]] و گولریپش<ref>Gulripsh</ref> بزرگ ترین گروه قومی با بیست درصد از جمعیت و به طور کلی ۴۵۰۰۰ نفر از جمعیت ۲۱۵۰۰۰ نفری آبخازیا را تشکیل می‌دهند.
== ارامنه در آجاریا ==
در [[آجاریا]] ۶۳٪ جمعیت را
▲در [[آجاریا]] ۶۳٪ جمعیت را گرجیها شامل گرجیهای [[ارتودکس]] و [[مسلمان]] تشکیل می‌دهند و جمعیت ارامنه ۲/۳٪ جمعیت این منطقه را شامل می‌شود.
== باتومی ==
در شهر [[باتومی]] بعد از گرجیها که جمعیت آنها در این شهر ۱۰۴۳۱۳ نفر است ارامنه با ۷۵۱۷ نفر دومین گروه بزرگ قومی در این شهر را تشکیل می‌دهند.
== تاریخ اولیه مذهب ==
کلیسای ارمنی در گرجستان حدود پانزده قرن حضور داشته چنانکه حضور آن از اوائل قرن پنجم آغاز شده است. اوختانس<ref>Oukhtannes</ref> مورخ قرون وسطای ارمنی گزارش داده که در شهر گرجی تسارتاوی<ref>Tsurtavi</ref> یک اسقف نشین ارمنی تحت صلاحیت پاتریارک ارمنی وجود داشته که از سوی اسقفی موسوم به
مورخ دیگر ارمنی ماتئوس آرخا<ref>Matheos of Urkha</ref> می‌نویسد که در طی سلطنت شاه [[داویت چهارم]] به قلمرو اسقف نشین کلیسای ارمنی حالت رسمیت داده
▲کلیسای ارمنی در گرجستان حدود پانزده قرن حضور داشته چنانکه حضور آن از اوائل قرن پنجم آغاز شده است. اوختانس<ref>Oukhtannes</ref> مورخ قرون وسطای ارمنی گزارش داده که در شهر گرجی تسارتاوی<ref>Tsurtavi</ref> یک اسقف نشین ارمنی تحت صلاحیت پاتریارک ارمنی وجود داشته که از سوی اسقفی موسوم به موسس<ref>Movses</ref> رهبری می‌شد.
▲مورخ دیگر ارمنی ماتئوس آرخا<ref>Matheos of Urkha</ref> می‌نویسد که در طی سلطنت شاه [[داویت چهارم]] به قلمرو اسقف نشین کلیسای ارمنی حالت رسمیت داده شد. بنابراین [[کلیسای جامع]] سورپ گئورگ تفلیس مرکز اداری ارامنه شد. بیش از ششصد مکان فرهنگی و مذهبی نظیر کلیساها ، مدارس علوم دینی و دیرها موجود بوده‌اند با وجود این بخش وسیعی از این اماکن به خاطر [[بلایای طبیعی]]، تعصب و سایر عوامل از بین رفته‌اند.
== وضعیت کنونی ==
ارامنه عمدتاً در گرجستان تابع کلیسای حواری ارمنی هستند البته تعداد قابل توجهی ارامنه کاتولیک در جاواخک زندگی می‌کنند.
== کلیساهای متعلق به ارامنه حواری در گرجستان ==
[[پرونده:The church armenie אחלכלכי 3.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|کلیسای ارمنی در آخالکالاکی]]
اکثریت ارامنه ساکن در گرجستان ارامنه [[
مسائل مربوط به ارامنه گرجستان از سوی مقر اسقفی ارمنی در گرجستان حل و فصل می‌شود که به ارمنی ویراهایوتز تم<ref>Virahayots Tem</ref> نامیده شده و رئیس آن اسقف وازگن میراخانیان<ref>Vazgen Mirzakhanyan</ref> است.
سطر ۱۳۸ ⟵ ۱۲۴:
بازسازی این کلیساها مستلزم سرمایه‌های کلانی است که نه ارامنه گرجستان و نه اچمیاتدزین و نه جامعه ارمنی تفلیس از عهده آن بر نمی‌آیند.
چندین کلیسای ارمنی در گرجستان که مزین به چهره‌های شخصیتی برجسته ارامنه بوده‌اند هم اکنون به
== ارامنه کاتولیک در گرجستان ==
در گرجستان همچنین یک حوزه ارامنه کاتولیک وجود دارد. ارامنه کاتولیک به طور برجسته در جاواخک و تعداد کمتری هم در سایر نقاط کشور از جمله تفلیس به سر می‌برند.
سطر ۱۴۹ ⟵ ۱۳۴:
== مراسم بیزانسی کاتولیک‌های گرجی و مراسم ارمنی ==
در پایان قرن نوزدهم هنگامی که تغریباً همه کاتولیک‌های گرجی مراسم را به زبان لاتین اجرا می‌کردند برخی تمایلات در استفاده از مراسم [[بیزانس|بیزانسی]] مورد استفاده در [[کلیسای
از این رو برخی از این گرجیهای کاتولیک اعم از روحانیون و عوام، مراسم ارمنی را پذیرفته و به حوزه کاتولیک ارمنی آردوین<ref>Artvin</ref> که در [[قفقاز جنوبی]] روسیه از سال ۱۹۰۵
▲در پایان قرن نوزدهم هنگامی که تغریباً همه کاتولیک‌های گرجی مراسم را به زبان لاتین اجرا می‌کردند برخی تمایلات در استفاده از مراسم [[بیزانس|بیزانسی]] مورد استفاده در کلیسای ارتودکس گرجی و کلیسای حواری ارمنی از سوی کلیسای کاتولیک ابراز شد. حکومت [[تزار|تزاری]] روسیه که گرجستان را از آغاز آن قرن تحت نظر خود داشت این مراسم را محدود به [[کلیسای ارتودکس شرقی]] کرده بود.
▲از این رو برخی از این گرجیهای کاتولیک اعم از روحانیون و عوام، مراسم ارمنی را پذیرفته و به حوزه کاتولیک ارمنی آردوین<ref>Artvin</ref> که در [[قفقاز جنوبی]] روسیه از سال ۱۹۰۵ تاسیس شده بود پیوستند تنها بعد از اعطای [[آزادی مذهبی]] در روسیه در ۱۹۰۵ بود که سرانجام برخی کاتولیک‌ها در گرجستان، مراسم بیزانسی را اعمال کردند.
== آموزش و پرورش ==
تفلیس دارای سه مدرسه ویژه ارامنه است همچنین پنج مدرسه ارمنی - روسی و ارمنی – گرجی وجود دارد که همه آنها علاوه بر برنامه آموزشی به تعلیم زبان و [[ادبیات ارمنی]] نیز می‌پردازند اما شکایت عمومی در این است که برنامه درس تاریخ ارمنی گنجانده نشده است.
دولت ارمنستان هزاران کتاب درسی را از ارمنستان به مدارس ارمنی گرجستان می‌فرستد اما این مدارس هنوز دارای کمبود کتاب و امکانات بوده و نیاز به بازسازی و اصلاح فوری دارند.
سطر ۱۶۱ ⟵ ۱۴۴:
== رسانه‌های گروهی ==
تفلیس یک مرکز مهم برای انتشارات زبان ارمنی از قبیل انتشار نشریه هاراچ<ref>Haratch</ref> از سوی فدراسیون انقلابی ارمنی از ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۹ بوده است که در این نشریه ناشران و نویسندگان مشهور ادبی و سیاسی فعالیت می‌کردند.
سطر ۱۶۹ ⟵ ۱۵۱:
== روابط ارمنستان و گرجستان ==
ارمنستان و گرجستان دارای تاریخ طولانی روابط فرهنگی و سیاسی بوده‌اند. تعامل این روابط در [[قرون وسطی]] زمانی که گفتگوی فرهنگی باروری علیه امپراتور همسایه خود به عمل آوردند نمایان گشت. ازدواجهای پرشماری میان خانواده‌های مشهور و سلطنتی ارمنی و گرجی و نیز میان خانواده‌های چندین نواحی مرزی صورت گرفته است.▼
▲ارمنستان و گرجستان دارای تاریخ طولانی روابط فرهنگی و سیاسی بوده‌اند.تعامل این روابط در [[قرون وسطی]] زمانی که گفتگوی فرهنگی باروری علیه امپراتور همسایه خود به عمل آوردند نمایان گشت. ازدواجهای پرشماری میان خانواده‌های مشهور و سلطنتی ارمنی و گرجی و نیز میان خانواده‌های چندین نواحی مرزی صورت گرفته است.
روابط ارامنه و گرجیها همیشه ماهیتی واقعی داشته ولی آنها حتی این روابط را در سالهای استقلال پس از شوروی رسماً بیان نمودند. دولتهای ارمنستان و گرجستان کلاً با هم دارای روابط مثبتی هستند ولی برخی مشکلات در این اواخر هم وجود داشته است. شمار ارامنه‌ای که در گرجستان ساکنند بیش از شمار گرجیهایی است که در ارمنستان زندگی می‌کنند.
باوجود اینکه و جود شمار زیادی ارمنی در گرجستان و داشتن پنج نماینده، مجلس گرجستان هنوز قانونی برای شناسایی [[
== احساسات ضد ارمنی ==
این امر بیشتر در مشاجره در خصوص بی طرفی عقائد یا اظهار نظر در مورد موضوعی اعمال شده از سوی مقامات است تا اعمال فعالیت‌های بالفعل.
برخی از ارامنه معتقدند که آنها قربانی سیاست انتقال توازن جمعیتی از سامتسخه-جاواختی شده‌اند تا تعدادی از خانواده‌های گرجی در آنجا اسکان یابند. ارامنه همچنین دارای نماینده کمی در حکومت هستند یعنی دارای ۵ کرسی از ۲۳۵ کرسی پارلمان می‌باشند. تبعیض و [[
[[جمهوری خودمختار]] [[آبخاز|آبخازیا]] نیز دارای جمعیت مهمی از ارامنه است که بیست درصد از جمعیت این جمهوری را تشکیل می‌دهند ولیکن مقامات غیررسمی آبخازی متهم شده‌اند که عمداً از تعداد ارامنه محلی آبخازیا کاسته‌اند.
سطر ۱۹۰ ⟵ ۱۷۰:
* واسیلی اوسیپویج ببوتوف<ref>Vasilii Osipovich Bebutov</ref> از شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی
از خانواده برجسته گرجی با اصلیت ارمنی که نقش مهمی در زندگی اقتصادی و اجتماعی در تفلیس در قرون هفدهم و هجدهم اعمال کرد و سپس در [[نیروی نظامی]] [[امپراتوری روسیه]] خدمت نمود.
* خوجامیناسیشویلی<ref>Khojaminasishvili</ref> از خانواده تجار ثروتمند ارمنی در گرجستان که با نشان پرنس از سوی پادشاه گرجی ارکل دوم<ref>Heraclius II of Georgia</ref> در ۱۷۷۵ مورد تجلیل قرار گرفت و سمت‌ها و عناوینش از سوی دولت امپراتروی روسیه در ۱۸۵۷ مورد
* آلکساندر خاتیسیان<ref>Alexander Khatisian</ref> یک [[روزنامه نگار]] و سیاست مدار ارمنی بود او بین سالهای ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۷ شهردار تفلیس بود. در طی
بعد از اعلام موجودبت جمهوری دموکراتیک ارمنستان او به عنوان وزیر خارجه خدمت نموده و پیمان باتومی را با امپراطوری عثمانی امضا نمود او از ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ به عنوان نخست وزیر انتخاب شد.
* هوانس کاچازنونی<ref>Hovhannes Katchaznouni</ref> تولد در گرجستان ۱۸۶۸ مرگ در ایروان ۱۹۳۸ او اولین نخست وزیر جمهوری دموکراتیک ارمنستان از ۳۰ می ۱۹۱۸ تا ۲۸ می ۱۹۱۹ بود. او عضو فدراسیون انقلابی ارمنی بود.
* [[سایات‌نووا]]
* [[رافی]]
* گابریل سوندوکیان<ref>Gabriel Sundukian</ref> تولد در تفلیس ۱۸۲۵ و وفات در سال ۱۹۱۲ او یک نویسنده و [[نمایشنامه نویس]] برجسته ارمنی بود و
سپس او به تفلیس برگشته و خدمات اجتماعی انجام داد. در سال ۱۸۶۳ کمپانی تئاتر ارمنی تفلیس اولین نمایش او را با نام عطسه در شب خوش اقبال<ref>Sneezing at Night's Good Luck</ref> را به صحنه برد.
نمایشنامه معروف او یعنی پپو<ref>Pepo 1871</ref> در سال ۱۸۳۵ مبدل به اولین فیلم ارمنی شد. فیلم دیگر بر اساس آثار او خاتابالا<ref>1971 Khatabala</ref> است. تئاتر دولتی ارمنستان به افتخار او نام گذاری شده است.
سطر ۲۰۲ ⟵ ۱۸۲:
* [[آرام خاچاتوریان]]
* [[سرگئی پاراجانف]]
* میکائل تارورودیف<ref>Mikael Tariverdiev</ref> (۱۹۹۶ – ۱۹۳۱) او در تفلیس متولد شده و آهنگساز برجسته شوروی با تبار ارمنی بود. او ریاست گروه آهنگسازان اتحادیه سینماتوگرافهای شوروی را از بدو
* سباستین شائومیان<ref>Sebastian Shaumyan</ref> (۲۰۰۷ – ۱۹۱۶) او تئوریسین شوروی زبانشناسی بود. او علاوه بر ارمنی، گرجی و روسی زبانهای آلمانی و انگلیسی را نیز فرا گرفت. او مدرک زبانشناسی خود را در [[دانشگاه دولتی]] تفلیس اخذ نمود. او زبانشناسی ساختاری را در ۱۹۶۵
او مبادی دستور زایشی<ref>Generative Grammar</ref> روسی را در ۱۹۵۸ و مدل کاربردی [[دستور زایشی]] و حسابهای دگرگون شده روسی را در سال ۱۹۶۳هر دو را با سوبولوا<ref>Soboleva</ref> بازنوشت نمود.
* [[تیگران پتروسیان]]
سطر ۲۱۳ ⟵ ۱۹۳:
* ویکی‌پدیا انگلیسی Armenians in Samtskhe-Javakheti [[//en.wikipedia.org/wiki/Armenians in Samtskhe-Javakheti]]
* ویکی‌پدیا انگلیسی Armenians in Tbilisi [[//en.wikipedia.org/wiki/Armenians in Tbilisi]]
* دیدار نمایندگان سازمان
* نقش ارامنه گرجستان در تحولات منطقه قفقاز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ۱۳۸۱ شماره ۳۹[http://www.otx15ejfzpvjr.ensani.ir/fa/content/121514/default.aspx]
* سازمان‌های اجتماعی و دینی ارمنی گرجستان [http://www.oratert.com/persian/ارامنه-جهان/45631.html]
| |||