ارگ علیشاه: تفاوت میان نسخه‌ها

 

==تاریخچه==

بنای اولیه ارگ در بین سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد علیشاه تبریز در هنگام وزارت علیشاه انجام شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و با فوت علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. با آغاز [[جنگ‌های ایران و روسیه]] در سال‌های ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و [[نبردهای ایران و انگلستان|جنگ ایران و انگلیس]] در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه اطراف آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده‌شد. به فرمان [[عباس میرزا]] ولیعهد قاجار سربازخانه٬ ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران٬ و همچنین کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. همچنین در عهد قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار به عنوان بخشی از برج و باروی شهر و همچنین محل انبار مهمات نظامی استفاده شده است.<ref>[http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/44213922703.pdf B. Ajorloo and A.N. Babaylou, ‫ The Alienation of Qajarid Identity at the Arch of Alishah in Tabriz as the Result of Stylistic Restoration Methods, 2015]</ref>

 

به هنگام [[اشغال تبریز بدست قوای روس (۱۲۹۰)|اشغال تبریز بدست قوای روس در سال ۱۲۹۰]] روس‌ها دیوار ارگ را به توپ بستند. پس از اشغال نیز به علت بی مبالاتی روس‌ها در جابجایی گلوله‌های توپ آتش بخشی از برج و باروی ارگ را فرا گرفت.<ref name="JavadiBrowne2008">{{cite book|author1=Hasan Javadi|author2=Edward Granville Browne|title=Letters from Tabriz: The Russian Suppression of the Iranian Constitutional Movement|url=http://books.google.com/books?id=Xy13AAAAMAAJ|year=2008|publisher=Mage Publishers|isbn=978-1-933823-25-6}}</ref>

<gallery>

Spread of fire in, 1911.png|آتش سوزی در ارگ تبریز بر اثر بی‌مبالاتی روس‌ها هنگام جابجایی گلوله توپ.

</gallery>

 

در دوران مشروطه و پس از آن در محوطهٔ ارگ، بنا های دیگری شامل ''مدرسهٔ نجات''٬ یکی از نخستین مدارس سبک مدرن [[ایران]]٬ و ''[[سالن تئاتر شیر و خورشید تبریز|سالن تئاتر شیر و خورشید]]'' ساخته شده بود. در دوران پهلوی با تخریب الحاقات زمان قاجار ''پارک باغ ملت'' در محوطه جنوبی ارک ساخته شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبدیل محوطه ارک جدید علیشاه تبریز به پارک یک فصل کاری زمان نیاز دارد|ناشر=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=http://www4.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=201321|تاریخ بازدید= ۲۵ نوامبر ۲۰۰۸}}</ref> بنای ارگ تبریز و محوطهٔ باستانی آن در [[۱۵ دی]] [[۱۳۱۰]] خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست [[آثار ملی ایران]] به‌ثبت رسیده‌است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست [[۲۹ خرداد]] [[۱۳۵۷]] شورای حفاظت آثار تاریخی [[ادارهٔ کل]] حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته‌است.

 

در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای قاجاری ارگ تخریب شد و ارگ با عنوان مسجد علی‌شاه به ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی ایران رسید. در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بیشتر سازه‌های قاجاری بنا با بهانه ایجاد فضای سبز تخریب شد. در سال ۱۳۶۰ به بهانه تاسیس مصلای نماز جمعه٬ دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ و به همراه پلکان قاجاری ارگ توسط جهاد سازندگی با استفاده از بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد.<ref>http://gamesabz.com/1392/12/3423/</ref> در سال ۱۳۷۶ مجری طرح مصلای جدید تبریز در محدوده بنای ارگ اقدام به خاکبرداری عمیق در محدوده شرقی ارگ با استفاده از ماشین‌آلات سنگین نمودند. در نتیجه این خاکبرداری بازمانده‌های زیر‌ساخت های مسجد ارگ علیشاه نابود شد. در بازسازی ارگ مابین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میراث فرهنگی ایران باقیمانده علایم و نشانه‌های مربوط به ساخت و ساز دوران قاجار از این بنا زدوده شد. <ref>[http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/44213922703.pdf B. Ajorloo and A.N. Babaylou, ‫ The Alienation of Qajarid Identity at the Arch of Alishah in Tabriz as the Result of Stylistic Restoration Methods, 2015]</ref>

 

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است. همین بنای باقیمانده از ارگ نیز تحت تاثیر بنای مصلی جدید که با ارتفاعی بیشتر از میزان پیشبینی شده در طرح حفاظت ارک ساخته شده قرار دارد. بازمانده‌های ارگ حاکی از وجود یک ایوان به‌عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته دقت رد تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به‌نظر می‌رسد) بوده‌است.

 

=== مجله هنر و مردم ===

{{نقل‌قول|وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمدالله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده‌اند در وسط باغچهٔ بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به‌چشم می‌خورد. زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود: «تئاتر آذربایجان». این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته‌اند. روبه‌روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله‌هایی بیش از ۲۰ سانتی‌متر که بالارفتن را دشوار می‌کرد و نفس را می‌راند. پله یک بار پیچ می‌خورد و بعد با همان فاصله می‌رسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقاً ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود؛ اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قراردادن تفنگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علی‌شاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد؛ به شکلی که هیچ‌کس ممکن نیست از ۶۹ پلهٔ بنا بالا برود و در و دیوارها را بگردد و بگوید که این‌جا مسجد بوده‌است و نه یک قلعه مستحکم نظامی. دور دیوارها -از بالا- حفره‌های بزرگی دیدم که به دهانهٔ چاه‌مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره‌ها آمد و شد می‌کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره‌ها آغاز راه‌های زیرزمینی و دالان‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان‌های مختلف -به‌ویژه در دورهٔ [[قاجاریه]] و در جریان [[انقلاب مشروطه]] و شاید هم در دورهٔ مغول و زمان‌های پس از آن- به نوان راه‌های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این‌جا به جاهای دیگر به‌کار می‌آمده‌اند.}}