میرزا آقا تبریزی: تفاوت میان نسخه‌ها

|نام_شخص= میرزا آقای تبریزی

|توضیح_تصویر=

در بارهٔ زندگی میرزا آقا تبریزی دانسته‌های اندکی در دست است که بیشتر آنها برگرفته از نامه‌های او به [[میرزا فتحعلی آخوندزاده]] است. بر این اساس، نام وی میرزا آقا، نام پدرش محمدمهدی و اهل [[تبریز]] بود.<ref name='b'>جمشید ملک‌پور، جلد ۱، ص ۱۹۱</ref> او ظاهراً از کودکی در [[تبریز]] به فراگیری زبانهای [[فرانسوی]] و [[زبان روسی|روسی]] پرداخته‌است. پس از آن وارد خدمت دولت شد و در «معلم‌خانهٔ دولتی» ([[دارالفنون]]) به مدت چند سال مترجم معلمان اتریشی بود و سپس در ۱۲۷۹ قمری مأمور خدمت در سفارتخانه‌های ایران در [[بغداد]] و [[استانبول]] گردیده و در آنجا به دریافت نشان «مجیدیه» از دولت [[عثمانی]] توفیق یافت. در حدود سال ۱۲۸۰ قمری به [[تهران]] بازگشت و در سفارت [[فرانسه]] به عنوان منشی اول مشغول به کار شد. آنچنان‌که در نامه‌ای برای [[میرزا فتحعلی آخوندزاده]] می‌نویسد : {{گفتاورد|«این بنده اسمم میرزا آقاست و از اهالی تبریز هستم. از طفولیت به آموختن زبان فرانسه و روسی شوق کردم و زبان فرانسه را به قدری که در نوشتن و ترجمه و تکلم رفع احتیاج شود تحصیل کردم و از زبان روسی نیز قدری بهره دارم. بعد از خدمات چندساله در معلم خانهٔ پادشاهی و ماموریتمأموریت در بغداد و اسلامبول قریب هفت سال است که به اذن اولیای دولت، در سفارت دولت فخیمه فرانسه مقیم تهران منشی اول هستم.»<ref name='a'>چهار تیاتر میرزا آقا تبریزی. م. ب. مومنیمؤمنی. نشر ابن سینا. تبریز ۱۳۵۵</ref>}}

نمایشنامه‌های میرزا آقا در دوران حکومتهای [[ناصرالدین شاه]] و [[مظفرالدین شاه]]، امکان چاپ نیافت و تنها با آغاز [[نهضت مشروطیت]]، نمایشنامهٔ «طریقهٔ حکومت زمان خان» در فاصلهٔ سالهای ۱۳۲۴-۱۳۲۶۱۳۲۴–۱۳۲۶ قمری بدون ذکر نام مؤلف در مطبعهٔ دولتی به چاپ رسید.<ref>جمشید ملک‌پور، جلد ۱، ص ۱۹۵</ref> اندکی بعد، نمایشنامه‌های «سرگذشت اشرف خان»، «طریقهٔ حکومت زمان خان» و «حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا»، این‌بار هم بدون ذکر نام مؤلف در پاورقی روزنامهٔ اتحاد چاپ [[تبریز]] منتشر شد. در ۱۳۰۰ خورشیدی همان ۳ نمایشنامه بر اساس نسخه‌ای متعلق به فردریک روزن وزیر مختار [[آلمان]] در تهران، با عنوان مجموعهٔ مشتمل بر ۳ قطعه تیاتر منسوب به میرزا [[ملکم خان ناظم‌الدوله]] در [[برلین]] به چاپ رسید.<ref>آرین‌پور، جلد ۱، ص ۳۵۸-۳۵۹۳۵۸–۳۵۹</ref>

اما در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵) بود که با انتشار اسناد، دست‌نوشته‌ها و نامه‌های [[فتحعلی آخوندزاده]] توسط ابراهیم‌اف و کشف ۴ نمایشنامه به خط خود میرزا آقا تبریزی، روشن شد که او علاوه بر ۳ نمایشنامهٔ چاپ شده، نمایشنامهٔ چهارمی هم باعنوان «حکایت عشق بازی آقا هاشم خلخالی» داشته است.<ref>جمشید ملک‌پور، جلد ۱، ص ۱۸۶</ref>

این آثار بعدها با عنوان «نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی» در تهران منتشر شد.

میرزا آقا تبریزی به عنوان نخستین نمایشنامه‌نویس پارسی، در پروژه‌یپروژهٔ واردات تئاتر به ایران از نظریه‌ینظریهٔ تلفیق که گفتمان غالب روشنفکران در دوره‌یدورهٔ مذکور است سود برده و در فرایند زایش درام ایرانی از دو منبع مستقل تئاتر غربی و نمایش ایرانی استفاده کرده است. به نظر می‌رسد تبریزی از بخشی از نمایش‌های ایرانی بهره‌برداری کرده است که این نمایش‌ها حامل فکر جدید و نمایشگر انسان جدید بوده‌اند. نمایش‌های سرگرم کنندهسرگرم‌کننده و عامیانه‌ای چون: [[بقال‌بازی]]، [[تخت‌حوضی]] ،[[نقالی]] و [[خیمه‌شب‌بازی]].<ref>خشایار مصطفوی، تهران، ۱۳۹۱، ص ۱۱۶</ref>

در سال ۱۳۵۱ [[دکتر حسین محمدزاده صدیق]] به کشف علمی بزرگی نائل شدند و آن کشف رساله‌یرسالهٔ اخلاقیه و احیای نمایشنامه‌های [[میرزا آقا تبریزی]] <ref> {{یادکرد|کتاب=نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی| نویسنده= میرزا آقا تبریزی| گردآوری و تصحیح= دکتر حسین محمدزاده صدیق | ناشر =نشر طهوری|شهر=تهران|سال=1354|}} </ref>است که تا آن زمان به نام [[میرزا ملکم خان]] معروف شده بود. میرزا آقا تبریزی چهار نمایشنامه‌ینمایشنامهٔ خود را برای فتحعلی آخوندزاده ارسال می‌کند. [[میرزا فتحعلی آخوندزاده]] نیز نظرات خود را دربارهدربارهٔ این نمایشنامه‌ها ابراز می‌نماید (که اسناد آن موجود است). معلوم نیست چه می‌شود که این چهار نمایشنامه اولین بار در چاپخانه کاویانی برلین به نام میرزا ملکم خان به چاپ می‌رسد و در ایران به نام او، نامبردار می‌شود. دکتر صدیق که در عنفوان جوانی به تهران آمده بودند و دانشجوی فوق لیسانس در دانشگاه تهران بودند، در کتابخانه‌یکتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران توانستند نسخه‌ینسخهٔ منحصر به فرد دست نوشته از میرزا آقا تبریزی را کشف کنند که رساله‌یرسالهٔ اخلاقیه نام داشت. در این رساله، که سیزده باب داشت، باب سیزدهم نمایشنامه‌ای با عنوان حاج مرشد کیمیاگر بود. از طرف دیگر، ابوالفضل حسینی (حسرت) در باکو چهار نمایشنامه‌ینمایشنامهٔ میرزا آقا تبریزی را که برای آخوندزاده فرستاده بود، و آن هم نسخه‌ینسخهٔ منحصر به فرد و دستنوشته میرزا آقاست، پیدا و ترجمه‌یترجمهٔ ترکی آن را منتشر کرده بود. بنابر این دکتر صدیق از طرفی چهار نمایشنامه میرزا آقا تبریزی (چاپ باکو ترجمه به ترکی) و از سوی دیگر، چهار نمایشنامه میرزا ملکم خان (چاپ برلین به زبان فارسی) را در دست داشت. سوالسؤال این بود که کدام یک، مولفمؤلف واقعی این چهار نمایشنامه هستند؟ دکتر صدیق ۱۴ دلیل به دست می‌آورند و متوجه می‌شوند که این چهار نمایشنامه از آن میرزا آقا تبریزی است. ایشان کتاب پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی را قبل از انقلاب بر اساس همین استدلالات چاپ کرده‌اند. بعد از آن، منتقدان صاحب‌نظر، قبل از انقلاب، مقالات خود را در این باب نوشتند.

* {{یادکرد|کتاب=نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی| نویسنده= دکتر حسین محمدزاده صدیق | ناشر =نشر طهوری|شهر=تهران|سال=1354۱۳۵۴|}}

* نمایشنامه نویسان ایران ۱ :از میرزا فتحعلی آخوندزاده تا بهرام بیضایی / منصور خلج. -تهران، اختران ۱۳۸۱.

* خشایار مصطفوی، زایش درام ایرانی (گفتمان روشنفکری در عصر قاجار و رویکرد میرزاآقا تبریزی در تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی)،افراز،، افراز، تهران ۱۳۹۱