[[کاوه بیات]] در مقدمه کتاب «ارومیه در محاربه عالم سوز» می‌نویسد:
با یورش سراسری نیروهای عثمانی بر نیروهای روسیه، [[نبرد ساری‌قمیش]] در دسامبر ۱۹۱۴ ـ ژانویه ۱۹۱۵ میلادی جبهةجبهه آذربایجان نیز با آن‌که در حاشیةحاشیه این تحولات قرار داشت، دگرگونی‌هایی را تجربه کرد؛ غافلگیری ناشی از این حمله چنان بود که فرماندهی نظامی روسیه گذشته از تحمل شکست‌های پیاپی در مراحل نخست جنگ، برای تقویت مواضع خود در جبهه‌های اصلی نبرد به نیروهای مستقر در آذربایجان دستور داد که به سوی قفقاز عقب‌نشینی کنند. با عقب‌نشینی نیروهای روسیه، بسیاری از مسیحیان آن حدود بدون وسایل کافی و در شرایط سخت زمستانی به سمت مناطق شمالی‌تر آذربایجان ـ خوی و [[جلفا (جمهوری آذربایجان)|جوغا]] ـ حرکت کردند و گروهی نیز از ارومیه گریخته و به میسیون‌های خارجی پناهنده شدند. نیروهای عثمانی و نیروهای نامنظم همراه آنان در ۲ ژانویه ۱۹۱۵ ارومیه و یک هفته بعد نیز تبریز را متصرف شدند. مصائبی که در این تغییر و تبدیل دامنگیر مسیحیان شد بر تحولات بعدی آن حدود تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر جای نهاد. در این دوره علاوه بر سختی‌های ناشی از کوچ یک باره ده‌ها هزار آواره در شرایط سخت زمستانی، قتل و غارت مجامع مسیحی اطراف که بیشتر از سوی نیروی نامنظم همراه با عثمانی‌ها صورت گرفت. در روایات آشوری و اروپایی از تحولات این دوره، از نهب و غارت ۷۰ روستای مسیحی‌نشین در روزهای نخست ژانویه ۱۹۱۵ یاد شده که در نهایت به مهاجرت ۲۵ هزار ارمنی و آشوری به سوی مرزهای روسیه منجر شد. در این میان گفته می‌شود حدود ۶۰ آشوری که در میسیون فرانسه پناه گرفته بودند نیز به دست ترک‌ها کشته شدند. در مجموع تلفات آشوری‌ها حدود ۵۰۰۰ نفر برآورد شده که جز ۱۰۰۰ نفر که در زد و خوردهای ارومیه جان باختند.
=== نبرد ===
خط ۷۷:
با این پیروزی، پیشروی نیروهای تُرک به ماوراء قفقاز متوقف شد. جوخه گردان با تعقیب هلیل بیگ، از مرز ایران ـ ترکیه گذشت و ضربه جدیدی به تُرکها در [[:w:en:Khanasor|گردنه خاناسور]] وارد کرده و وارد [[باش‌قلعه]] شد؛ با این کار، از رسیدن نیروهای کمکی تُرک به سپاهیان [[:w:en:Djevdet Bey|جودت بیگ]] که در حال حمله به وان بودند جلوگیری شد.<ref>Bryce, James (2000). The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916. p. 109.</ref>
در روز هشتم ژوئن ۱۹۱۸، [[:w:en:IV Corps (Ottoman Empire)|گردان چهارم]] به فرماندهی [[:w:en:Yakup Şevki Subaşı|یعقوب شوکی پاشا]] تبریز را به تصرف در آورد ولی با نیروهای آندرانیک که تعداد آنان به ۴۰۰۰ نفر می‌رسید و از [[وان]] به سمت ایران به حرکت درآمده بودند برخورد کرد. آندرانیک در ۱۵ ژوئن از گردان چهارم از لشکر دوازدهم نیروهای یعقوب شوکی پاشا شکست خورد و در روز ۱۸ ژوئن نیروهای شوکی پاشا وارد دیلمان شدند. در ۲۴ ژوئن نیروهای آندرانیک موفق شدند در خوی لشکر عثمانی را به عقب برانند. در همان زمان گردان پنجم در نبرد با نیروهای ۱۵۰۰ نفری ارمنی مجبور به عقب‌نشینی می‌شود. در ۳۱ ژوئیه، جنوب ارومیه به تصرف گردان چهارم در می‌آید و بالاخره ارتش نهم بریتانیا وارد آذربایجان می‌شود و درگیری‌ها به پایان می‌رسد<ref>[http://www.turkeyswar.com/campaigns/persia.html ترکیه در جنگ جهانی اول]</ref>و یک اردوگاه بزرگ برای پناهندگان آشوری و ارمنی در بعقوبه عراق می‌سازد. در ۳۰ اکتبر ۱۹۱۸ میلادی که بعد از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول [[متارکه مودروس]] به امضاء می‌رسد.
