تولیت آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخهها
[نسخهٔ بررسینشده] | [نسخهٔ بررسینشده] |
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
تغییر انقلاب اسلامی به انقلاب ۱۳۵۷ |
تغییر انقلاب اسلامی به انقلاب ۱۳۵۷ |
||
خط ۱:
{{کاربردهای دیگر}}
{{کاربردهای دیگر|تولیت آستان قدس رضوی (ابهامزدایی)}}▼
'''تولیت آستان قدس رضوی''' مقامی است که سرپرستی [[حرم علی بن موسیالرضا|حرم]] و موقوفات [[علی بن موسی الرضا]] امام هشتم شیعیان را بر عهده دارد. سرپرستی و ادارهٔ این بارگاه در ابتدا به عهده افرادی بود که به آنها [[نقیب]] گفته میشد و از میان علویان و نقیبان ناحیهٔ طوس انتخاب میشدند که علاوه بر منصب نقابت، منصب کلیدداری حرم را نیز برعهده داشتند<ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=efa4169a-f833-47b6-91c8-17b9bf68ed93&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb تولیت] |نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref> پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب اسلامی]] انتصاب تولیت بر عهدهٔ [[ولی فقیه]] است.
آیت الله روحالله خمینی، [[عباس واعظ طبسی|آیتالله عباس واعظ طبسی]] را بعنوان تولیت آستان منصوب کرد که همچنان ادامه دارد. در این دوران طرح توسعه حرم در [[مشهد]] صورت گرفت و فعالیتهای اقتصادی آستان افزایش چشمگیر داشت.همچنین آستان قدس اقدام به راه اندازی مراکز دانشگاهی و علمی و [[روزنامه قدس]] کرد.▼
منصب تولیت از آغاز دوران صفوی و رسمی شدن مذهب [[شیعه]] در ایران اهمیت ویژه یافت.
== دورهٔ صفوی ==
تولیت [[آستان قدس رضوی]] همگام با روی کار آمدن حکومت [[صفویان|صفوی]]، رسمی شدن [[مذهب تشیع]] و بیرون راندن [[ازبک|ازبکان]] از [[مشهد]] و [[خراسان]] از اهمیت ویژهای برخوردار شد. و خصوصاً با رواج سنت وقف در این دوره، زمینهای زیادی وقف امام رضا(ع) گردید که برای اداره این املاک منصبی به نام تولیت به وجود آمد.
تاریخ تحولات اداری آستان قدس و منصب تولیت در این دوره را در دو بخش میتوان مورد بررسی قرار داد:
* آغاز دوره [[صفویان|صفوی]] تا پادشاهی [[شاه عباس]]
* پادشاهی [[شاه عباس]] تا پایان دوره [[صفویان|صفوی]]
هر چند مشهد از آغاز حکومت صفویه مورد توجه شاهان صفوی قرار داشت، اما به دلیل عدم قدرت حکومت مرکزی، تاخت و تاز ازبکان و ناامنی در خراسان، عملاً تا زمان شاه عباس نامی از آستان قدس و تشکیلات اداری حرم دیده نمیشود و اسناد باقیمانده از زمان [[صفویان|صفوی]] مبین این نکته است که همزمان با پیروزی [[شاه عباس]] بر ازبکان و تصرف مشهد، سیستم اداری آستان قدس رضوی به وجود آمد و منصب تولیت عینیت یافت. با این حال در دوران [[شاه اسماعیل]] و [[شاه طهماسب]] نیز موقوفاتی در خراسان بود و افرادی عهدهدار اداره آن بودند، چنان که [[شاه اسماعیل]] فردی به نام غیاثالدین محمد را به عنوان صدر خراسان انتخاب نمود و اداره کل موقوفات خراسان را به عهده وی گذاشت.
[[شاه طهماسب صفوی]] درصدد برآمد تا اداره موقوفات سلطنتی را از دیگر موقوفات آستان قدس جدا نماید. برای این منظور دو نفر را به تولیت و اداره حرم منصوب نمود که یک نفر تولیت واجبی و نفر دیگر تولیت سنتی موقوفات را برعهده داشتند که البته با موفقیت همراه نبوده و در مقاطع بعد، فردی واحد عهدهدار هر دو منصب میگردید.
از دورهٔ [[شاه عباس]] به بعد به علت رفاه و امنیت به وجود آمده و وقف املاک فراوان برای [[آستان قدس]]، سازمان اداری شامل خدام، حفاظ، مؤذنان و... به وجود آمد و همه این تشکیلات زیر نظر فردی به نام تولیت، کار میکردند. اسناد باقیمانده از دورهٔ [[صفویان|صفوی]] در آستان قدس، مبین این است که تشکیلات این دوره حالت منسجم داشت و از نظمی برخوردار بود که تا آخر [[صفویان|صفوی]] ادامه داشت.
در یک نگاه کلی به منصب تولیت در دورهٔ [[صفویان|صفوی]] چنین برداشت میشود که با توجه به وقف املاک برای آستان قدس، که تولیت برخی از آنها مستقیماً با شاه بود، شاهان [[صفویان|صفوی]] با توجه به داشتن منافع مالی و اهمیت مذهبی مستقیماً در اداره حرم دخالت نموده و افرادی را به نیابت از خود به عنوان تولیت برای سرپرستی منصوب مینمودند که به علت علاقه شاهان صفوی به علما و سادات، عمدتاً تولیتها از میان این دو قشر انتخاب شده و [[متولیباشی]] نامیده میشدند. دستمزد این افراد با توجه به عشر حقالتولیه از املاک [[موقوفه]] به صورت نقدی و جنسی پرداخت میشد.
متولیان آستان قدس در دوره صفویه به علت برخورداری از وجههٔ روحانی، مذهبی و قدرت مالی دارای نفوذ زیادی بودند و در مقاطعی که قدرت مرکزی دچار ضعف میشد به عنوان قدرت مطلق در شهر اقدام میکردند، چنان که در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب عموماً قدرت افرادی که عهدهدار تولیت بودند از حاکم شهر بیشتر بود و همین امر در پارهای اوقات باعث بروز کشمکش بین حاکم شهر و تولیت وقت میگردید.
موضوعی که در این دوره در مورد تولیتها قابل توجه است، مسألهٔ تعیین [[نائب التولیه]] از سوی یکی از تولیتهاست که بعدها در دورهٔ قاجار به صورت امری مرسوم در آمد.<ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=7796b066-be3d-4d78-8f42-edb9070fe1c3&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb تولیت در زمان صفویه] |نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref>
== دورهٔ افشار ==
{{اصلی|تولیت آستان قدس رضوی در دوره افشار}}
تولیت آستان قدس رضوی در دورهٔ [[افشاریان|افشار]] از نظم و انضباط دوران [[صفویان|صفوی]] برخوردار نبود. سقوط صفویه و تصرف ایران توسط افغانها وضعیت اوقاف در این خطه را آشفته کرده بود و مشهد مرتب بین افراد دست به دست میشد. با به قدرت رسیدن [[نادر شاه|نادر]] وضعیت املاک موقوفه به علت مصادره املاک حالت بحرانی یافت.
هر چند خود او به [[حرم علی بن موسی الرضا]] علاقهمند بود و برخی بناها مانند [[مناره|گلدستهها]] را در حرم بنا کرد و تعمیراتی در آن انجام داد و املاکی را وقف نمود، اما اسناد باقیمانده از دوران حکومت وی حاکی از نوعی آشفتگی در امور آستانه بوده و بیانگر این است که اداره امور و تشکیلات اداری [[آستان قدس رضوی]] از نظم دورهٔ صفویه برخوردار نبوده است. متولیان این دوره مانند دوره صفویه از میان سادات و علما انتخاب میشدند و به نیابت از شاه در امور مداخله میکردند، هر چند نفوذ آنها در این دوره به اندازه دورهٔ صفوی نبود.
از نکات مهم در این دوره تهیهٔ [[طومار علیشاهی]]، توسط «علی شاه» برادرزاده نادر بود که با کمک علما و صاحبمنصبان آستان قدس انجام شد که وضعیت موقوفات را از حالت آشفتگی دورهٔ نادر در آورد و به نظم دورهٔ صفویه برگرداند. اسناد باقیمانده حاکی از نظم و ترتیب خاص کشیکها و برقراری مواجب و تنظیم امور وقفی، بعد از تهیه طومار است.<ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=448ccbb6-5c15-4f79-903c-7205f1f4830f&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb متولین آستان قدس در دوره افشاریه]|نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref>
== دورهٔ قاجار ==
{{اصلی|تولیت آستان قدس رضوی در دوره قاجار}}
در دوران [[قاجار]] اختیارات تولیت آستان در منطقه خراسان بهشدت افزایش یافت. به علت درگیری بین جانشینان شاهرخ نادری و هرج و مرج اوایل [[دوره قاجار]]، [[آستان قدس]] تا مدتها از تولیت برخوردار نبود و ادارهاش در اختیار صاحب منصبان و بزرگان آن بود. اسناد باقیمانده از آن دوره حاکی از آشفتگی و عدم نظم در امور آستانه است. در آن زمان این وضعیت تا آمدن میرزا موسی خان فراهانی ادامه داشت؛ با تلاش و کوشش وی اوضاع بهبود یافت و تولیت در دوره [[قاجار]] با دورههای قبلی تفاوتهای ماهوی زیادی پیدا کرد. روزنامهٔ «Gazzete of Persia» در توصیف متولی این دوره مینویسد:
در مشهد یک نظام حکومتی منحصربهفرد حکمفرماست که یکی دارای قدرت اداری غیرروحانی و والی ایالت است که از طرف شاه برگزیده میشود و دیگری روحانی و متولی باشی است که سرپرست حرم مطهر، سخنگو و نماینده امام است. قلمرو قدرت متولی باشی منحصراً در داخل بست و با وظایف معینی میباشد، چرا که دوگانگی قدرت حتی در داخل حرم به چشم میخورد. انتصاب متولی باشی از اختیارات شاه است و این منصب حقوق ثابت و معینی ندارد. این منصب الزاماً مختص به یک فرد روحانی نیست و نفوذ و اقتداری که معمولاً از طرف این مقام اعمال میشود، تقریباً همطراز با قدرت روحانیت است و گاهی حتی از قدرت والی ایالت، بیشتر است.
چهار نکته در مورد تولیت در دوره قاجاریه حائز اهمیت است:
۱ـ برخلاف متولیان دورهٔ [[صفویان|صفوی]] و [[افشاریان|افشار]] که از میان علما و سادات انتخاب میشدند، متولیان دورهٔ [[قاجار]] از میان رجال حکومتی که اکثراً از مرکز فرستاده میشدند، انتخاب میگردیدند.
۲ـ در دورههای پیشین بیشتر متولیان از افراد بومی خود استان انتخاب میشدند، ولی در این دوره تمام افراد بدون استثناء از تهران فرستاده میشدند.
۳ـ برای اولین بار افرادی به صورت مشترک عهدهدار تولیت آستان قدس و اداره ایالت شدند.
۴ـ تمام متولیان دورهٔ قاجار نائبالتولیه داشتند که از رجال سرشناس [[آستان قدس]] انتخاب میشدند و تولیت را در اداره امور یاری میرساندند. دستمزد متولیان این دوره نیز مانند قبل از عشر [[حقالتولیه]] و حقالنظاره موقوفاتی که متولی شرعی داشتند پرداخت میشد.<ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=7b0d60a9-8fba-48aa-8d15-d5f73fe61a19&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb تولیت در زمان قاجاریه]|نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref>
== دورهٔ پهلوی ==
{{اصلی|تولیت آستان قدس رضوی در دوره پهلوی}}
وضعیت تولیت و سیستم اداری [[آستان قدس]] در دورهٔ [[دودمان پهلوی|پهلوی]] تحولات فراوانی یافت و محمد ولی خان اسدی اولین [[نائبالتولیه]] تغییرات زیادی را ایجاد کرد. وی ضمن انجام اصلاحات، نظامنامه جدیدی را برای آستان قدس در سال ۱۳۰۵ شمسی به تصویب رساند. در این دوره نیز مانند دورهٔ [[قاجار]] تولیت مستقیماً به دستور شاه انتخاب میشد و معمولاً از تهران و از میان رجال حکومتی تعیین میگردید. متولی مانند دوره قبل فردی را به عنوان قائم مقام خود برای انجام امور تعیین مینمود. با این تفاوت که اسدی عنوان متولیباشی را به منظور پیگیری امور به نائبالتولیه تغییر داد و منصب متولیباشی که در دوره قاجاریه بود از بین رفت.
در این دوران همزمان با آغاز مدرنیسم در کشور بر زائران افزوده شد و اقدامات زیادی در توسعه آستان صورت گرفت.<ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=4e68e2eb-8c89-4aa9-bbe0-c14da0255913&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb آستان قدس در دوره پهلوی]|نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref>
== پس از انقلاب ۱۳۵۷ ==
{{اصلی|تولیت آستان قدس رضوی پس از انقلاب ۱۳۵۷}}
بعد از انقلاب ۱۳۵۷، [[آستان قدس رضوی]] در تمام زمینههای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دچار تحولات و دگرگونیهای عمیقی شد. از نظر اداری بعد از حکومتهای قاجار و پهلوی، تولیت توسط [[ولی فقیه]] منصوب میشود و بنیانگذار [[جمهوری اسلامی]] [[آیتالله خمینی]] مسئولیت این مهم را به یک [[فقیه]] ([[واعظ طبسی|آیت الله واعظ طبسی]]) تفویض نمود <ref>{{یادکرد|مقاله=[http://news.aqr.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=NEWS&ID=f0d43d08-ad30-4921-9716-5f18089a138a&WebPartID=bdc16bed-4c6a-490a-946e-bd7b6e657f28&CategoryID=2bba2156-1abf-495e-aa36-4e7496e257eb آستان قدس پس از انقلاب اسلامی]|نشریه=پورتال آستان قدس رضوی}} بازیابیشده در 29 دسامبر 2013.</ref>که این مسئولیت تا 14 اسفند 94 ادامه داشت.
▲
== منابع ==
{{پانویس}}▼
== جستارهای وابسته ==
سطر ۱۳ ⟵ ۶۹:
* [[تولیت آستان قدس رضوی در دوره قاجار]]
* [[تولیت آستان قدس رضوی در دوره پهلوی]]
* [[تولیت آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی]]
* [[حرم علی بن موسی الرضا]]
* [[امام رضا|علیبن موسیالرضا]]
▲{{پانویس}}
* [[مهدی عزیزیان]]
== پیوند به بیرون ==
* [http://www.aqr.ir/ بابالرضا(ع)؛ پرتال آستان قدس رضوی]
* [http://qudsonline.ir/ قدس آنلاین]
{{شیعه-افقی}}
{{تولیت آستان قدس رضوی}}
[[رده:آستان قدس رضوی]]
[[رده:متولیان آستان قدس رضوی]]
|