چهارشنبه‌سوری: تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از جشن‌های آتش که در [[ایران باستان]] برای پیش درآمد یا پیش‌باز نوروز برگزار می‌شده و آمیزه‌ای از چند آیین گوناگون است، جشن سوری بوده‌است. سوری به یک معنی سرخی است و اشاره به سرخی آتشی است که در این روز می‌افروخته‌اند. در [[تاریخ بخارا]] آمده‌است: «چون امیر سدید منصوربن نوح به ملک نشست، هنوز سال تمام نشده بود که در شب سوری چنان کهچنان‌که عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند.» این آتش را در شب سوری که هم‌زمان با روزهای «بهیژک» یا «پنچهٔ دزدیده» بود برای گریزاندن سرما و فراخوانی گرما، آن هم بیشتر بر روی بامها می‌افروختند که هم شگون داشته و هم به باور پیشینیان، تنورهٔ آتش و دود بر بامها، فروهر درگذشتگان را به خانه‌های خود رهنمون می‌کرده‌است.

در [[شاهنامه|شاهنامهٔ فردوسی]] اشاره‌هایی دربارهدربارهٔ بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی [[نوروز]] وجود دارد که نشان‌دهندهٔ کهن بودن این جشن است. مراسم سنّتی مربوط به این جشن ملّی، از دیرباز در [[فرهنگ]] سنّتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ashena.com/modules.php?name=News&file=article&sid=123|عنوان=آداب شب چهارشنبه سوری|ناشر=پیام آشنا|تاریخ بازدید=۱۳ مارس ۲۰۰۷}}</ref>

افروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فالگوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن. در موقع اسفند دودکردن و نمک گردانیدن، وردهای مخصوصی وجود دارد که زنان می‌خوانند. در گذشته قلمرو چهارشنبه سوری در شیراز صحن بقعه [[شاه چراغ]] بوده‌است و در آنجا توپ کهنه‌ای است، که مانند [[توپ مروارید]] تهران زنان از آن حاجت می‌خواهند.<ref name=ToolAutoGenRef3>[http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-9ecbf75604bb48a999ba040c483b6e86-fa.html لغت نامه دهخدا بخشهایی از تحقیق سعید نفیسی]</ref> زنان در گذشته در حمامی که آب آن از رودخانه سعدیه می‌آمد در این روز استحمام می‌کرده‌اند. (به جهت رفع بلاها و گشوده شدن بخت دختران)

در شهرهای کردنشین ایران، رسوم و مراسم آخرین چهارشنبه سال و نوروز بدین ترتیب است که ابتدا برفراز کوه ها؛ بالاترین نقطه کوه آتش روشن می‌کنند و همچنین در مکانی مناسب آتش بزرگی افروخته به دور آن به رقص محلی و پایکوبی می‌پردازند، (مانند نوعی سپاسگزاری و نیایش) کُردها از دیرباز آتش را گرامی و مقدس می‌پنداشتند و در ادبیات کُردی بسیار از آتش و مراسم نوروز کُردها یادشده است.<ref>[http://www.ebtekarnews.com/ebtekar/News.aspx?NID=11096 ابتکارنیوز - مراسم چهارشنبه سوری و کردستان]</ref>

=== خراسان ===

در استان خراسان و شهر مشهد و خراسان جنوبی مردم در قدیم در شب چهارشنبه سوری هیزم اتشآتش می زنندمی‌زنند. نام این هیزم هاهیزم‌ها عبارت است از چرخه، خار و اسپند. اسپند دود کردن و یا اسپند (اسفنج) به داخل آتش ریختن از آداب مردم خراسان در تمام جشن هاجشن‌ها و مناسبت هامناسبت‌ها است. در داخل آتش اسپند نمک می ریزندمی‌ریزند که حالت ترقه و انفجار دارد.{{مدرک}}

عنصر بنیادین آیین جشن چهارشنبه سوری، عنصر آتش است. در مناطق گوناگون ایران در در شب چهارشنبه سوری گاه سه کپه آتش (به نشانه سه پند بزرگ ایرانیان باستان: اندیشه نیک و کردار نیک و گفتار نیک<ref name="radioiran">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.radioiran.ir/main_newsview.php?id=2868 |عنوان=سنت از آتش پریدن | ناشر =رادیو ایران |تاریخ =۲۳ اسفند ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=۱۴ آوریل ۲۰۱۵ }}</ref>) و یا هفت کپه آتش (به نشانه هفت [[امشاسپندان]]) فراهم می‌کنند<ref name="iraniansmonthly">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.iraniansmonthly.com/index.php?option=com_content&view=article&id=310:1390-01-13-00-31-26&catid=35:art-a-cultural&Itemid=58 |عنوان=درایی از کهن کاروان هزاره‌ها: چهارشنبه سرخ | ناشر =ماهنامه ايرانيانایرانیان ادمونتون |تاریخ =۱۲ فروردينفروردین ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=۱۴ آوریل ۲۰۱۵ }}</ref>

در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانهٔ دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه آمده و به کاسه‌های آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد.

[[آیین]] قاشق‌زنی احتمالااحتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز آخر سال به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده است به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = حسین میرزایی |نشانی= http://www.anthropology.ir/node/22280 |عنوان= آیین نوروزی و کارکردهای آن| ناشر = انسان‌شناسی و فرهنگ |تاریخ = نوروز ۱۳۹۳|تاریخ بازبینی= ۱۰ فروردین ۱۳۹۴}}</ref>

در [[زند اوستا]] آمده است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین [[اورمزد]] دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می شوندمی‌شوند. قاشق زنی استفادهٔ ارواح از زبان بدنی به جای زبان گفتاری است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = بهار مختاریان |نشانی= http://anthropology.ir/node/12899 |عنوان=نمادشناسی نوروز | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۰ فروردین ۱۳۹۴}}</ref>

[[توپ مروارید]]، یک توپ نظامی بزرگی واقع در [[میدان ارگ]] تهران قدیم، روبروی [[نقاره‌خانه]] قدیم. وجه تسمیه این توپ معلوم نیست اما برخی (کتیرائی، ۱۳۷۸) علت نامگذاری را چند رشته مروارید ذکر کرده‌اند که به دهانه توپ آویزان بوده‌است. نوشته حک شده روی توپ نام سازنده آنرا اسماعیل اصفهانی و سال ساخت آنرا ۱۲۳۳ (به امر [[فتحعلی شاه قاجار]] (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰۱۲۱۲–۱۲۵۰)) ذکر کرده‌است. این توپ هم اکنون جلوی [[باشگاه افسران وزارت جنگ|ساختمان شماره هفت وزارت امور خارجه (باشگاه افسران پیشین)]] قرار دارد.

این توپ در فرهنگ عامه حائز اهمیت بوده‌است به نحوی که در دوران قاجار خرافات بسیاری پیرامون آن شکل گرفت و مردم برای گرفتن حاجت‌های خود به آن توسل می‌جستند. رواج خرافاتی از این قبیل، باعث شده بود عده‌ای از زنان و دختران، به نیت حاجت روایی و بخت گشایی به دورش جمع شوند و به آن دخیل ببندند، بخصوص در شبهای بیست وهفتم [[ماه رمضان]] و [[شبهای قدر]]. درشب [[چهارشنبه سوری]] نیز زنان و دختران پول و شیرینی و کله قند به نگهبانان توپ می‌دادند تا در اجرای مراسمشان آزاد باشند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =سوسن فرهنگی |نشانی=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3994 |عنوان=توپ مروارید | ناشر =''دانشنامه جهان اسلام'' |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۲۶ اسفند ۱۳۹۰}}</ref>[[صادق هدایت]] کتاب ''[[توپ مرواری]]'' را در انتقاد از [[خرافات]] رایج میان مردم دربارهدربارهٔ این توپ با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره نوشت.

برخی معتقدند در سال‌های اخیر چهارشنبه‌سوری با حرکت به سوی [[خشونت]]، ''تحریف'' و ''استحاله'' شده‌است و از اصالت خود فاصله گرفته‌است.<ref name="نیکخو">{{یادکرد روزنامه|نویسنده = ناصر توسلی نیکخو|نشانی=http://www.mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=161212|عنوان= سنت چهارشنبه‌سوری به چهارشنبه‌ستیزی مبدل گردیده | روزنامه=[[روزنامه مردمسالاری]] |تاریخ =۲۲ اسفند ۱۳۹۱ |شماره=۳۱۵۵}}</ref><ref name="پارسینه">{{یادکرد وب |نشانی=http://www.parsine.com/fa/news/91190/تاریخچه-چهارشنبه-سوری|عنوان=تاریخچه چهارشنبه سوری| ناشر = [[پارسینه]]|تاریخ = ۲۶ اسفند ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی= ۲۲ اسفند ۱۳۹۲}}</ref> امروزه، استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا که بعضاً دست‌ساز و خطرناک هستند بسیار رایج است و جایگزین آیین‌های کهن شده‌است.<ref name="نیکخو"/><ref name="پارسینه"/> در چند سال گذشته، این شب همواره دارای آمار آسیب‌دیدگی و گاهی دارای تلفات جانی بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www1.jamejamonline.ir/newstext2.aspx?newsnum=100838211484|عنوان= تلفات چهارشنبه‌سوری اعلام می‌شود| ناشر = [[جام جم آنلاین]]|تاریخ = ۲۳ اسفند ۱۳۸۹|تاریخ بازبینی= ۲۲ اسفند ۱۳۹۲}}</ref> به عنوان مثال در سال ۱۳۸۹ طبق گفته رئیس اورژانس کشور، ۵ فوتی و ۱۵ معلولیت در حوادث این مراسم رخ داد.<ref>[http://isna.ir/fa/news/90122304279/رييس-اورژانس-كشور-هشدار-داد-5-فوتي-و-15 رییسرئیس اورژانس کشور هشدار داد: 5 فوتی و 15 معلولیت در حوادث چهارشنبه آخر سال 89]</ref>

[[سید علی خامنه‌ای]] رهبری ایران نیز بارها این مراسم را نکوهش کرده‌ست. او در سخنرانی نوروزی خود در حرم رضوی به سال ۱۳۷۸ ضمن تقدیر و ستایش مراسم عید نوروز، چهارشنبه‌سوری را نکوهش کرد. وی قرینه‌ای برای اثبات مدعای خود آورد و گفت که دستگاه‌های تبلیغاتی بیگانه [در آن سال] برای سال تحویل چیز زیادی نگفتند ولی برای چهارشنبه‌سوری همه صحبت کردند و این درست نقطهٔ مقابل اسلام است.<ref>{{یادکرد وب|ناشر=پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای|تاریخ={{جح|۱|۱|۱۳۷۸}}|نشانی=http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2936|عنوان=بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی}}</ref> وی همچنین در دیدار با جمعی از کارگردانان در سال ۱۳۸۵ از ایشان خواست که ارزش‌های ملی و دینی را تقویت کنند و افزود: «وقتی ارزش ملی می‌گوییم ذهن نباید فوراً به سمت چهارشنبه‌سوری برود. ارزش ملی یعنی احساس استقلال یک ملت، استقلال فرهنگی»<ref>{{یادکرد وب|ناشر=پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای|تاریخ={{جح|۲۳|۳|۱۳۸۵}}|نشانی=http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3342|عنوان=بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون}}</ref> در اسفندماه سال ۱۳۸۸، او در پاسخ به سوالیسؤالی دربارهٔ مراسم چهارشنبه‌سوری، این مراسم را «مستلزم ضرر و فساد» دانست و خواستار اجتناب ازآن شد.<ref>[http://www.rahesabz.org/story/12114]

[[مرتضی مطهری]] آتش‌بازی چهارشنبه‌سوری را «از آن احمق‌ها» می‌دانست.<ref>''Tehran blues: how Iranian youth rebelled against Iran's founding fathers''. Kaveh Basmenji. ۲۰۰۵2005. ISBN 0-86356-582-4 pp.۷۳73</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]] از [[مراجع تقلید شیعه]] نیز آتش‌بازی چهارشنبه‌سوری را «حرام»، «یک سنت خرافی» و «اسراف در مال» خوانده است.<ref>[http://www.gerdab.ir/fa/news/4745/نظر-آیت‌الله-مکارم-شیرازی-درباره-چهارشنبه-سوری نظر آیت‌الله مکارم شیرازی درباره چهارشنبه سوری]، گرداب</ref> [[عبدالله جوادی آملی]] از دیگر مراجع تقلید شیعه نیز چهارشنبه سوری را «خلاف عقل و شرع و سنتی پوچ و سیئه» دانسته و افزود که ''ترقه بازی''، «اتلاف مال بوده و حرام» است.<ref>[http://www.hawzahnews.com/news/1973/337988/آیت‌الله+العظمی+جوادی+آملی:+چهارشنبه+سوری+خلاف+عقل+و+شرع+است آیت‌الله العظمی جوادی آملی: چهارشنبه سوری خلاف عقل و شرع است]</ref> [[احمد خاتمی]]، امام جمعه موقت تهران نیز گفته‌است که «چهارشنبه‌سوری در شأن ملت ایران نیست»<ref>{{یادکرد وب| نویسنده = | عنوان = احمد خاتمی: «چهارشنبه سوری در شأن ملت ایران نیست»| ناشر = [[دویچه‌وله فارسی]]| تاریخ = ۴ مارس ۲۰۱۱| نشانی = http://www.dw.de/احمد-خاتمی-چهارشنبه-سوری-در-شأن-ملت-ایران-نیست/a-6459763-1| تاریخ بازدید = ۸ فروردین ۱۳۹۲}}</ref> و نیز «دشمنان می‌خواهند با پر اهمیتپراهمیت جلوه دادن نمادهای ملی نسبت به جلوه‌های دینی، دین را در جامعه کم‌رنگ کنند، آن‌ها با بزرگ کردن چهارشنبه‌سوری، نوروز و نظایر این‌ها می‌خواهند به این هدف نایل شوند».<ref>{{یادکرد وب| نویسنده = | عنوان = احمد خاتمی: اوباما، بزرگترین دشمن ایران اسلامی است/ایجاداختلاف بین مسوولان فتنه دشمنان است| ناشر = [[خبرگزاری دانشجویان ایران|خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)]]| تاریخ = ۳ اسفند ۱۳۹۱| نشانی = http://isna.ir/fa/news/91120302000/احمد-خاتمی-اوباما-بزرگترین-دشمن-ایران-اسلامی| تاریخ بازدید = ۸ فروردین ۱۳۹۲}}</ref> سردار محسن حسن‌خانی فرمانده انتظامی آذربایجان شرقی معتقد است جشن‌های چهارشنبه آخر سال باید محل محور باشند نه محله محور و خیابان محور.<ref>{{یادکرد وب| نویسنده = | عنوان = فرمانده انتظامی آذربایجان شرقی:مخالف شادی مشروع نیستیم| ناشر = [[خبرگزاری دانشجویان ایران|خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)]]| تاریخ = ۲۶ اسفند ۱۳۹۳| نشانی = http://www.isna.ir/fa/news/93122514843 | تاریخ بازدید = ۲۶ اسفند ۱۳۹۳}}</ref>

* مصطفوی، آناهیتا (۱۳۷۰)، «چهارشنبه سوری»، ایران شناسی، سال اول شماره ۳و ۴ اسفند ۱۳۷۰، فروردین ۱۳۷۱، صفحه ۴-۸۴–۸)