'''عصمت باقرپور پنبه‌فروش''' (زادهٔ ۳ اسفند ۱۳۰۳ در [[بابل (شهر)|بابل]]، درگذشتهٔ ۱۱ شهریور ۱۳۸۳ در [[تهران]]) با نام هنری «دلکش»، [[خواننده]] موسیقی [[موسیقی سنتی ایرانی|سنتی]]، [[موسیقی فولکلور|فولکلور]] و [[موسیقی پاپ|پاپ]] [[ایران|ایرانی]] بود. از وی با عناوینی چون «زن حنجره طلایی»، «بانوی آواز ایران» و «آتش کاروان هنر» یاد می‌شود. او ترانه‌هایش را تنها به دو زبان [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] خوانده‌است. وی همچنین در چند مورد به [[ترانه‌سرا|ترانه‌سرایی]] هم پرداخته و این کار را با تخلص «نیلوفر» انجام داده است. از جمله ترانه‌هایی که او خود نوشته و خوانده، ترانهٔ «ساز شکسته» است.
دلکش در غروب ۱۱ شهریور ۱۳۸۳ در تهران درگذشت و جنازه‌اش پس از چهار روز در [[امامزاده طاهر (کرج)|امامزاده طاهر]] [[کرج]] به خاک سپرده شد. در رادیوها و تلویزیون‌های [[صدا و سیمای جمهوری اسلامی]] خبری از درگذشت او گفته نشد و تنها چند روزنامه خبر مرگ او را در چند خط نوشتند.
== زندگی‌نامه ==
[[پرونده:Delkash Dar Javaani 2.jpg|بندانگشتی|چپ|دلکش در جوانی. با توجه به چاپ این عکس در مجله، به احتمال زیاد به زمان پس از کلاس‌های آواز [[عبدالعلی وزیری]] تعلق دارد و با توجه به ظاهر جوان دلکش، احتمالا متعلق به روزهای آغازین کار حرفه‌ای وی است.]]
=== کودکی ===
دلکش با نام اصلی «عصمت باقرپور پنبه‌فروش» در ۳ اسفند ۱۳۰۳ در [[بابل (شهر)|بابل]] زاده شد. <nowiki/>او از همان دوران کودکی استعداد خود را در خوانندگی نشان داد و هر جا که بچه‌های محل گرد هم می‌آمدند، آغاز به خواندن می‌کرد و بچه‌ها هم دست می‌زدند.<ref name=":8">{{پک|مجرد|۱۳۸۳}}</ref> عصمت دوران کودکی را بدون آن که به مدرسه برود و سواد بیاموزد، در بابل ماند. هنگامی که دوازده ساله شد، پدرش درگذشت. مادرش که در کنار عصمت دارای شش دختر و سه پسر دیگر بود، تصمیم گرفت تا او را به نزد یکی از دخترانش که در [[تهران]] ازدواج کرده بود و آنجا زندگی می‌کرد بفرستد تا هم خرجی از روی دوشش برداشته شود، و هم عصمت بتواند در تهران سواد بیاموزد. پس بقچه‌ای شامل کمی خوراک آماده کرد و عصمت را به دست یکی از دوستان شوهرش، که رانندهٔ کامیون بود و از [[مازندران]] به [[تهران]] برنج می‌برد، سپرد. او کنار دست راننده نشست و به تهران رسید. رانندهٔ کامیون او را در [[محله سرچشمه|محلهٔ سرچشمه]] پیاده کرد و به خواهرش سپرد.<ref name=":10">{{پک|دشتی|تفضلی|۱۳۸۴}}</ref>
=== ورود به مدرسه ===
عصمت که در تهران با خواهرش «مولود» به [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] سخن می‌گفت، با همان زبان از خواهرش خواست تا او را در مدرسه نام‌نویسی کند تا بتواند سواد بیاموزد. خواهرش هم او را به [[خیابان ناصرخسرو]] برد و در [[دبستان]] نام‌نویسی کرد. هنگامی که عصمت دبستان را آغاز کرد، دوازده سال سن داشت و همین باعث شد تا سوژهٔ متلک‌های هم‌کلاسی‌هایش شود. اما او به این مسائل توجهی نداشت و توانست خود را به کلاس پنجم دبستان برساند.<ref name=":10" />
=== کشف استعداد ===
{{نقل قول۲|left|''...[ظهیرالدینی] مرا به آنجا [ادارهٔ موسیقی] برد. جای وسیعی بود. یک جا [[ویلون]] می‌زدند. یک جا [[پیانو]] می‌زدند. یک جا [[تار]] می‌زدند. یک جا صدای آواز می‌شنیدم. نمی‌دانستم اینجا کجاست. جریان چیست. گیج شده بودم. مرا نزد [[روح‌الله خالقی]] برد و گفت این دختر صداش خوب است. خالقی به من گفت بخوان! گفتم چی بخوانم؟ آقای ظهیرالدینی گفت یکی از سرودهای مدرسه را بخوان. شروع کردم به خواندن یکی از سرودها: «دست پهلوی پشت بخت ماست». خالقی اسم مرا فوراً نوشت.''|دلکش در گفتگو با [[شاهرخ گلستان]]<ref name=":10" />}}
عصمت در ۱۷ سالگی به پنجم دبستان رسید. در آن زمان دانش‌آموزان پنجم و ششم دبستان هفته‌ای یک ساعت آموزش موسیقی می‌دیدند و به آن‌ها سرودهای میهنی آموزش داده می‌شد. روزی در همین کلاس‌های موسیقی، عصمت به همراه دیگر هم‌شاگردی‌هایش در حال خواندن سرود بود که آموزگار موسیقی، آقای «ظهیرالدینی» که [[ویولن|ویولنیست]] هم بود، وی را صدا زد. آموزگار از قشنگی و رسایی صدای عصمت تمجید کرد و گفت که یک نت بالاتر از همهٔ دخترها می‌خواند. سپس ظهیرالدینی از دلکش پرسید که آیا دوست دارد در رادیو بخواند. در آن زمان رادیو در ایران به تازگی بنیانگذاری شده بود و دلکش هم نمی‌دانست که رادیو چیست. با این وجود راضی شد تا با ظهیرالدینی به «ادارهٔ موسیقی کشور» در [[میدان بهارستان]] برود. در آن هنگام هیئت رئیسهٔ ادارهٔ موسیقی را [[روح‌الله خالقی]]، [[علینقی وزیری]] و [[حشمت سنجری]] تشکیل می‌دادند. ظهیرالدینی عصمت را نزد روح‌الله خالقی برد و او پس از شنیدن صدای عصمت، وی را نام‌نویسی کرد و به دست استادی سپرد تا آواز را به عصمت آموزش دهد. این استاد [[عبدالعلی وزیری]] بود که پسرعموی [[علینقی وزیری]] می‌شد. عصمت بسیار زود گوشه‌های درآمد، زابل، مویه و مخالف [[دستگاه سه‌گاه]] را آموخت. حدود پنج یا شش ماه طول کشید تا عصمت توانست سراسر دستگاه سه‌گاه را یاد بگیرد. آموزش آواز عصمت دو تا سه سال به درازا کشید و وی دستگاه‌های گوناگون را آموخت.<ref name=":10" />
== رادیو ==
=== آغاز به کار ===
پس از دو تا سه سال آموزش نزد عبدالعلی وزیری، عصمت اکنون این آمادگی را داشت تا به جرگهٔ خوانندگان [[رادیو]] بپیوندد. در آن هنگام عصمت نزدیک به ۲۰ سال داشت و کمتر از پنج سال از [[رادیو در ایران|بنیانگذاری رادیو در ایران]] می‌گذشت.<ref name=":5">{{پک|خوشنام|۱۳۹۳}}</ref> تا آن زمان خوانندگان زن قدیمی چون [[قمرالملوک وزیری]]، [[روح‌انگیز]] و [[ملوک ضرابی]] بانوان آوازه‌خوان پیشرو در رادیو بودند و [[عزت روح‌بخش]] هم چند سالی می‌شد که آوازخوانی در رادیو را آغاز کرده بود و هواداران بسیاری داشت. در این وضعیت که خوانندگان قدیمی همچنان سکان‌دار رادیو بودند، نیاز به صدایی تازه‌نفس احساس می‌شد.<ref name=":10" /> نخستین اجرای دلکش در رادیو در سال [[۱۳۲۳]] بود.<ref name=":3" /> از نخستین باری که صدای او از فرستندهٔ «بی‌سیم پهلوی» در چهارراه [[سیدخندان]] تهران پخش شد، توجه همگان به سویش جلب شد.<ref name=":9" />
=== اجراهای مازندرانی ===
[[پرونده:Delkash Dar Javaani.JPG|thumb|194x194px|دلکش در جوانی.]]
هنگام آغاز کار دلکش در رادیو، آهنگسازی برای همکاری با وی وجود نداشت و او نمی‌توانست تصنیف بخواند. بنابراین با توجه به تسلط و مهارتش در خواندن ترانه‌های محلی مازندرانی، تصمیم گرفته شد که برای جبران این کاستی، او پس از خواندن هر آواز در رادیو، یک آواز محلی [[استان مازندران|مازندرانی]] هم بخواند. آواز‌هایی مانند «ربابه‌جان»، «مریم‌جان»، «زهراجان»، «امیری»، «رعناجان» و... که دلکش این آوازها را از زمان کودکی‌اش در بابل بلد بود و می‌خواند.<ref name=":10" /> در آن سال‌ها خواندن آوازهای بومی چندان فراگیر نبود و سبک خاص دلکش در کنار خواندن صحیح و دلنشین‌اش، موجب شد تا بسیار زود سر زبان‌ها بیفتد.<ref name=":5" /> مردم از آوازهای مازندرانی دلکش بسیار استقبال کردند و نامه‌های فراوانی برای تکرار ترانه‌های مازندرانی‌اش به رادیو فرستاده می‌شد.<ref name=":5" /> هر یکشنبه که او در رادیو اجرا داشت، مردم بسیاری روبروی ساختمان رادیو جمع می‌شدند تا او را از نزدیک ببینند.<ref name=":10" />
=== همکاری با بزرگان ===
روح‌الله خالقی برای آغاز حرفهٔ عصمت، نام هنری «دلکش» را برگزید.<ref name=":3">{{پک|نیاکی|حسین‌زاده|۱۳۸۳|ص=۳۳۳}}</ref> دلکش نام گوشه‌ای از [[دستگاه ماهور]] است.
در مدت زمان کوتاهی که از پیوستن دلکش به رادیو گذشته بود، در حالی که او تنها ۲۱ سال داشت، به جمع بزرگان رادیو پیوست و با خوانندگان بزرگ و نامی ترانه‌های دوصدایی اجرا کرد.<ref name=":3" />{{سخ}}به دلکش القابی چون «زن حنجره طلایی» و «بانوی آواز ایران» داده‌اند.<ref name=":2">{{پک|نیاکی|حسین‌زاده|۱۳۸۳|ص = ۳۲۵}}</ref>
== ؟؟؟ ==
دلکش که در میهمانی‌ها و جمع‌های دوستانه آواز می‌خواند، در یک میهمانی با [[جمشید شیبانی]] که در سبک [[موسیقی پاپ]] کار می‌کرد، آشنا شد. دلکش و شیبانی مدتی با هم کار کردند، ولی دلکش از موسیقی پاپ بیرون آمد و پس از آشنایی با [[مهدی خالدی]]، استاد و آهنگساز [[موسیقی سنتی ایرانی]]، به طور جدی وارد موسیقی سنتی شد و این سرآغاز همکاری درازمدت دلکش و خالدی بود.<ref name=":8" />
دلکش در روزهای پایانی زندگانی خود از این که شماری از خوانندگان تصنیف‌های وی را به غلط و بد اجرا می‌کنند و به بازار می‌فرستادند به شدت دلگیر بود و باور داشت که قدیمی‌ها هنوز این تصنیف‌ها را با صدای دلکش به یاد دارند و غلط خواندن آن‌ها، موجب پایین آمدن ارزش و احترام کار این خواننده‌ها می‌شود.<ref name=":8" />
در جریان [[جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران]] و ساخت بیش از ۲۵۰۰ مدرسه در سراسر ایران به مناسبت این جشن، دلکش با خرید ۱۵۰۰ برگ از شعبهٔ مرکزی بانک بیمه بازرگانان، در ساخت این مدرسه‌ها شرکت کرد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://mashruteh.org/wiki/index.php?title=%D8%AC%D8%B4%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DB%B2%DB%B5%DB%B0%DB%B0_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%B4%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%88%D8%AF_%D8%AC%D8%B4%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7|عنوان= جشن‌های ۲۵۰۰ سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران/مدرسه‌های یادبود جشن‌ها| ناشر = مشروطه|تاریخ بازبینی= ۲۶ شهریور ۱۳۹۴|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bbk2MhqQ| تاریخ بایگانی= ۲۶ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
== تکنیک آوازی ==
به باور رضا مجرد، پژوهشگر و کارشناس موسیقی، صدای دلکش، تنها صدای «چپ‌کوک» زنانه‌ای بود که در خوانندگی «راست‌کوک» هم تبحر داشت.<ref name=":8" />
صدای دلکش افزون بر حجم بالا، قدرت و گستردگی فراوانی داشت و آوای او به اصطلاح اساتید آواز، «صدای سینه‌ای» {{به انگلیسی|Chest Voice}} بود. بنا بر دیدگاه کارشناسان، گل صدای دلکش در محدودهٔ [[آلتو]] بود؛ ولی وی با مهارت می‌توانست فاصله‌های صوتی [[تنور (صدا)|تنور]]، [[سوپرانو]] و [[متزو سوپرانو]] را هم بخواند.<ref name=":1">{{پک|رستاق|۱۳۹۳}}</ref>
دلکش [[سولفژ]] نمی‌دانست و در پاسخ به این که با توجه به نیاموختن [[سولفژ]]َ، نمی‌ترسد که اشتباه کند، اشتباه را برای تحصیل‌کرده‌ها دانست و گفت که آدم‌های بی‌سواد و کم‌ادعا به دلیل احساس مسئولیت در کارشان معمولا کمتر اشتباه می‌کنند.<ref>{{پک|مجرد|۱۳۸۳|توضیح= شبی در زمستان ۱۳۴۰ خورشیدی، در میهمانی خصوصی [[الهه]] که جمعی از بزرگان شعر و موسیقی در آن حضور داشتند، علی مجرد که به عنوان نویسندهٔ هنری [[روزنامه کیهان]] و شاگرد آوازی [[غلامحسین بنان|بنان]] در میهمانی حضور داشت، از دلکش پرسید که از اشتباه خواندن ملودی یا شعر ترسی ندارد؟ و چرا نمی‌کوشد تا [[سولفژ]] بیاموزد؟ آیا فکر نمی‌کند که یک اشتباه موجب خوشحالی رقبایش شود؟ دلکش در حالی که خندهٔ همیشگی را بر لب داشت، صمیمانه گفت: ببین ناصر خان! آدم‌های بی‌سواد و کم‌ادعا چون در کارشان احساس مسئولیت بیشتری دارند، معمولا کمتر اشتباه می‌کنند. اشتباه مال تحصیل‌کرده‌هاست! ناصر مجرد گفت: عجب استدلالی! دلکش در حالی که خندهٔ طولانی‌تری کرد، گفت: بله قربان! به ما میگن عصمت خانم، نه برگ چغندر!}}</ref>
== آلبوم‌ها ==
{| class="wikitable"
|-
!نام ترانه
!آهنگساز
!ترانه سرا
!دستگاه
|-
|یاد کودکی<ref name=":8" />
|[[علی تجویدی]]
|[[رحیم معینی کرمانشاهی]]
|[[آواز اصفهان|بیات اصفهان]]، [[دستگاه سه‌گاه|سه‌گاه]] و [[دستگاه شور|شور]]
|-
|بازگشته
|علی تجویدی
|رحیم معینی کرمانشاهی
|
|-
|سفرکرده
|علی تجویدی
|رحیم معینی کرمانشاهی
|چهارگاه
|-
|می‌گذرم
|علی تجویدی
|رحیم معینی کرمانشاهی
|چهارگاه
|-
|پشیمان شدم
|علی تجویدی
|رحیم معینی کرمانشاهی
|
|-
|جانی دنیا گذرد
|علی تجویدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|هستی سوز
|علی تجویدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|بر تربت حافظ
|علی تجویدی
|علی تجویدی
|سه‌گاه
|-
|آمد با دلجویی
|علی تجویدی
|؟
|
|-
|یاد من کن
|علی تجویدی
|؟
|ماهور
|-
|[[آتش کاروان]]
|علی تجویدی
|[[بیژن ترقی]]
| شور
|-
|آشفته
|[[پرویز یاحقی]]
|[[اسماعیل نواب صفا]]
|
|-
|پربسته
|پرویز یاحقی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|گردباد
|پرویز یاحقی
|؟
|
|-
|موج
|پرویز یاحقی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|بهانهٔ تو
|پرویز یاحقی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|نوای دل
|جواد لشگری
|معینی کرمانشاهی
|
|-
|آه بی‌اثر
|[[مجید وفادار]]
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|دنیا من
|مجید وفادار
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|خاکستر من
|مجید وفادار
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|بندهٔ عشق
|مجید وفادار
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|سایه
|مجید وفادار
|؟
|
|-
|جام طلا
|مجید وفادار
|[[ایرج فاطمی]]
|
|-
|آمد نوبهار
|[[مهدی خالدی]]
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|سعی باطل
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|ناامید
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|رفتی
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|قصهٔ بی‌حال
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|داغ لاله
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|اشک و آه
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|قهر عاشق
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|آمد نوبهار
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|نالهٔ دل
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|دل غافل
|مهدی خالدی
|اسماعیل نواب صفا
|
|-
|به کنارم بنشین
|مهدی خالدی
|[[رهی معیری]]
|
|-
|بردی از یادم (دوصدایی با [[ویگن]])
|[[مصطفی گرگین‌زاده]]
|[[پرویز خطیبی]]
|
|-
|ساز شکسته
|
|[[محمود ثنایی]]
|
|-
|خدا کند عاشق شوم
|[[همایون خرم]]
|بیژن ترقی
|
|-
|رقص گیسو
|[[فریدون حافظی]]
|دکتر [[میر ناصر شریفی]]
|
|-
|تنهایی
|جواد لشگری
|معینی کرمانشاهی
|
|-
|رویای شیرین
|جواد لشگری
|ایرج تیمورتاش
|
|-
|بدرقه
|
|
|
|-
|مهمانت کنم
|
|
|
|-
|}
== دلکش در نگاه دیگران ==
[[پرونده:Khatibi delkash zinat.jpg|thumb|از راست: پرویز خطیبی، زینت مؤدب و دلکش. آهنگ مشهور «بردی از یادم» دلکش را پرویز خطیبی سروده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://ir.voanews.com/content/parvizkhatibi-2010-7-30-99640939/149829.html|عنوان= نقش پرویز خطیبی در صحنه هنر معاصر ایران| ناشر = [[صدای آمریکا (بخش فارسی)]]|تاریخ = ۸ مرداد ۱۳۸۹|تاریخ بازبینی= ۳۰ شهریور ۱۳۹۴|نشانی بایگانی=http://www.webcitation.org/6bhptogzd|تاریخ بایگانی= ۳۰ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۳۰ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>|250x250px]]
[[محمدعلی سپانلو]] از هواداران دلکش بود و آوازهای وی را به خوبی می‌خواند.<ref>{{یادکرد روزنامه | عنوان = بامداد كه آمد شاعر رفته بود| روزنامه = [[روزنامه اعتماد]]| شماره = ۳۲۴۳| سال = ۱۳۹۴| ماه= ۲| روز = ۲۳| تاریخ = ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴ | صفحه = ۱۰|مکان = تهران| پیوند = http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3156196| تاریخ دسترسی = ۲۵ شهریور ۱۳۹۴}}</ref> دلکش خوانندهٔ محبوب شخصیت «دکتر نون» در رمان «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» از [[شهرام رحیمیان]] است.<ref>{{یادکرد روزنامه | نام خانوادگی= مولوی| نام= ناهید| عنوان = ما همه دكتر نون هستيم| روزنامه = [[روزنامه اعتماد]]| شماره = ۳۰۷۶| سال = ۱۳۹۳| ماه= ۷| روز = ۱۴| تاریخ = ۱۴ مهر ۱۳۹۳ | صفحه = ۱۶|مکان = تهران| پیوند = http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3038433| تاریخ دسترسی = ۲۵ شهریور ۱۳۹۴}}</ref> دلکش از مشوقین [[سیما بینا]] در آغاز خوانندگی وی در کودکی بود.<ref name=":9" /> [[غلامحسین بنان]]، اجرای دلکش را به اجرایی دوصدایی تشبیه می‌کند که شنونده می‌انگارد صدای بم برای مرد و صدای زیر برای زن است. [[حسین قوامی]]، دلکش را تنها خانم خواننده‌ای می‌داند که هرگز «فالش» [خارج] نخوانده و همه ملودی و کلام را صحیح اجرا کرده و هیچ‌گونه لغزشی در تحریرها و سکوت‌ها و سایر ظرافت‌ها و ریزه‌کاری‌های خوانندگی او شنیده نشده است. یک بار قوامی در پاسخ به خود دلکش که از وی دربارهٔ بهترین خوانندهٔ زن پرسیده بود، بی‌درنگ و اندیشه گفت: ''«تو او را بهتر از هر کسی می‌شناسی، چرا نمی‌خواهی راحت بگویی دلکش!؟»''
[[محمود محمودی خوانساری]] باور داشت که بسیاری از خوانندگان مرد باید بنشینند و با گوش‌سپردن به آواز دلکش، راه و رسم صحیح خواندن را بیاموزند.
[[علی تجویدی]]، باور داشت که هیچ خواننده‌ای به خوبی دلکش قدرت فراگیری شعر و آهنگ و آمیختن درست این دو با هم را ندارد و پیشنهاد داد تا دلکش باید برای تحصیل موسیقی به اتریش برود تا نابغهٔ بزرگ موسیقی قرن شود و هنرآموزان آواز بسیاری را تا استادی ارتقا دهد.<ref name=":8" />
{{سخ}}
[[سیما بینا]]، صدای دلکش را پرحجم و بسیار گیرا با تحریرهای ویژهٔ خودش دانسته که کلام را بسیار زیبا و مشخص بیان می‌کرد. او شخصیت آوازی دلکش را بسیار مردمی می‌داند و باور دارد که دلکش نسبت به تصنیفی که اجرا می‌کرد، احساس مسئولیت داشت.سیما بینا از پدرش نقل می‌کند که دربارهٔ آواز دلکش می‌گفت: ''«مانند این است که یک آدم بسیار ادیب و باسوادی دارد این شعرها و تصنیف‌ها را می‌خواند.»'' سیما بینا رقیبانی که قصد تقلید از دلکش را داشتند ناکام می‌داند و می‌گوید: ''«آن آنی که در صدا هست و آن کاراکتر و طنین صدا قابل تقلید نیست.»''<ref name=":9" />{{سخ}}[[علی اشتری (شاعر)|علی اشتری]] شاعر معاصر دربارهٔ دلکش شعری سروده است:<ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی= مفخم صنیعی|نام= امیر|عنوان= یادی از اشتری و دلکش|ژورنال= فصل‌نامه ره‌آورد|شماره= ۴۳|صفحه= ۳۴۴}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|امشب خوش است عالم و از باده سرخوشم|ساقی بریز بادهٔ دیگر که درکشم}}
{{ب|دلکش بخوان کز آن لب شیرین نوای شور|شور دگر برآورد از جان ناخوشم}}
{{ب|فرهاد اگر به دیدن شیرین خوش است، من|سرمست از ترانهٔ شیرین دلکشم}}
{{پایان شعر}}
رضا مجرد، پژوهشگر و کارشناس موسیقی دربارهٔ دلکش می‌گوید: ''«... دلکش وقتی می‌خواند، مملکتی ساکت می‌شد تا صدای او را بشنود. هرچند که دلکش از نظر قدرت و وسعت صدا در حد و اندازه‌های قمرالملوک وزیری نبود، اما خواننده‌ای بود که همهٔ بزرگان موسیقی او را بالاتر از خود و دیگران می‌دانستند...»'' مجرد در واکنش به عدم تجلیل از دلکش و پوشش ندادن خبر مرگ وی در رسانه‌ها نوشت: ''«... خانمی مانند دلکش نقطهٔ سیاهی در زندگی هنری‌اش نبوده... لابد استدلال این است که این خانم، به موقع هم مورد استقبال و تجلیل قرار گرفته، هم بابت آنچه اجرا کرده، به پول و ثروت کافی دست یافته، پس دیگر چه تجلیلی؟»''<ref name=":8" />
== آوازها و ترانه‌های ماندگار ==
دلکش در شصت سال زندگی حرفه‌ای خود بیش از ۲۰۰ ترانه، آواز و تصنیف خواند. ترانه‌سرایان و شاعرانی که بیشترین سروده‌ها را برای وی سروده‌اند، در درجهٔ نخست [[رحیم معینی کرمانشاهی]] و سپس [[بیژن ترقی]]، [[اسماعیل نواب صفا]]، [[ناصر شریفی]]، [[پرویز خطیبی]]، [[رضا جلیلی]]، [[کریم فکور]]، [[رهی معیری]] و [[حسین مسرور]] بوده‌اند. از آهنگسازانی که بیشترین آهنگ را برای دلکش ساخته‌اند هم می‌توان [[مهدی خالدی]]، [[پرویز یاحقی]]، [[علی تجویدی]] و [[حبیب‌الله بدیعی]] را نام برد.<ref name=":8" />
=== آمد نوبهار ===
در دههٔ ۱۳۲۰ خورشیدی، تصنیف‌خوانی‌های قدیمی بسیار کهنه و تکراری شده بود. در آن سال‌ها [[قمرالملوک وزیری]] و [[روح‌انگیز]] به سال‌های پایانی کار حرفه‌ای خود رسیده بودند و جای خالی یک تصنیف‌خوان زن جوان حس می‌شد. همکاری دلکش با مهدی خالدی در این دوران توانست گونهٔ نویی از ترانه‌سازی را به موسیقی ایران بیاورد. اوج این همکاری در تصنیف «آمد نوبهار» دیده می‌شود که به باور محمود خوشنام، حرکت از تصنیف به ترانه با این آهنگ آغاز می‌شود. مهدی خالدی در ساخت این آهنگ، ریتم دو چهارم را با تاکیدات ویژه بر روی ضربه‌های این ریتم به کار برد.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= قاسمفر|نام= مهرداد|نشانی=http://www.radiofarda.com/content/f4_nowruz_iranian_music_history/2346984.html|عنوان=تصنیف های ماندگار در نوروز خوانی ایران|ناشر= [[رادیو فردا]]|نشانی بایگانی=http://www.webcitation.org/6bjqt4hbm|تاریخ بایگانی=۳۱ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۳۱ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
ترانهٔ «آمد نوبهار» دلکش با آهنگسازی [[مهدی خالدی]] ساخته شد، با ساختار [[رژه|مارش‌گونهٔ]] توانست در زمان خود نوآوری بزرگ به شمار بیاید. این آهنگ که در اواخر دهه ۱۳۲۰ ساخته شد، توانست بیش از دو دهه در روزهای [[نوروز]] از رادیو و تلویزیون پخش شود.<ref name=":1" />
== آوازها ==
{| class="wikitable"
!نام آواز
!ترانه‌سرا
!آهنگساز
!دستگاه
|-
|اشک سپهر<ref name=":8" />
|[[بیژن ترقی]]
|[[پرویز یاحقی]]
| -
|-
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|}
از دلکش نزدیک به دویست آواز در مایه‌های مختلف ضبط شده‌است و هم‌اکنون در آرشیو رادیو موجود می‌باشد. از این میان تنها جهت نمونه به چند آواز مشهور وی اشاره می‌شود.
«ای که گفتی هیچ مشکل چون فراق یار نیست»، آواز شور با همراهی ویلن [[مجید وفادار]] و تار حمید وفادار
«هر که مهر رخ زیبای تو در دل گیرد»، [[آواز ابوعطا]] با همراهی ویلن ؟ (نوازنده شناخته نشد)
«ای خدا این وصل را هجران مکن»، آواز [[مثنوی افشاری]] با همراهی نی [[حسن کسایی]]
«معاشران گره از زلف یار باز کنید»، آواز سه‌گاه ( درآمد، مویه ، حدی ) با همراهی ویلن [[اسدالله ملک]]
«بگذار تا مقابل روی تو بگذریم»، آواز چهارگاه با همراهی ویلن [[علی تجویدی]]
«امشب ای ماه به درد دل من تسکینی»، [[آواز دشتی]] با همراهی ویلن [[پرویز یاحقی]]
«یادش‌به‌خیر آنکه دگر یاد ما نکرد»، آواز همایون
«ای که با دلشدگان بر سر ناز آمده‌ای» آواز سه‌گاه، همراه ویلن [[حبیب الله بدیعی]] و تار [[فرهنگ شریف]]
«خواهم ز خدا اینکه به دلخواه بمیرم»، [[آواز شوشتری]] همراه تار [[لطف الله مجد]]
== سینما ==
هنگامی که در دوازده سالگی عصمت به [[تهران]] رسید، نمی‌دانست که [[سینما]] چیست. او هیچ‌گاه در [[بابل (شهر)|بابل]] به سینما نرفته بود.<ref name=":0">{{پک|دشتی|تفضلی|۱۳۸۴}}</ref> در [[بابل (شهر)|بابل]] <nowiki/>سالن‌های سینمای کمی وجود داشت که همان‌ها هم در اختیار اقلیت‌های [[ارمنی‌های ایران|ارمنی]] و [[یهودیان ایرانی|یهودی]] بودند و فیلم‌های [[روسیه|روسی]] و [[آلمان|آلمانی]] پخش می‌کردند.<ref>لطیفی، داود. ''سینما در مازندران. ''تهران: انتشارات رسانش، ۱۳۸۹.</ref>
در اواخر دههٔ ۲۰ خورشیدی که دلکش در موسیقی ایران به اوج شهرت و محبوبیت رسیده بود، [[اسماعیل کوشان]] در شرکت «پارس‌فیلم» متوجه پتانسیل بالای او برای ورود به سینما شد. به دیدگاه کوشان، حضور دلکش و چهره‌ٔ او می‌توانست موفقیت فروش هر فیلمی را تضمین کند. کوشان توانست دلکش را متقاعد کند تا دست از بدگمانی و شک برای ورود به سینما بردارد و برای نخستین بار وارد [[سینمای ایران]] شود.<ref>{{پک|Nakjavani|2005}}</ref> نخستین فیلم دلکش در شرکت «پارس‌فیلم»، [[شرمسار]] بود که [[فیلم نامه|فیلم‌نامه‌اش]] را [[علی کسمایی]] نوشته بود. دلکش همچنین شماری از تصنیف‌هایش را در فیلم خواند که آهنگساز آن‌ها [[مهدی خالدی]] بود و این همکاری باعث آغاز کارهای مشترک دلکش و خالدی شد.<ref name=":7">احمدی، احمدرضا. [http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/581704 نقش آواز در فیلم‌فارسی؛ وقتی که آواز عیوب فیلم‌ها را می‌پوشاند]، فرهنگ و آهنگ، بهمن ۱۳۸۳، شماره ۲، ص ۶۸ و ۶۹.</ref> فیلم با استقبال فراوانی روبرو شد و با ۲۰۰ هزار [[تومان]] فروش، پرفروش‌ترین فیلم سال شد.<ref name=":11">{{پک|اکبریان تبری|۱۳۸۹}}</ref> سپس در فیلم [[مادر (فیلم ۱۳۳۱)|مادر]] با [[قمرالملوک وزیری]] هم‌بازی شد. در دهه ۳۰ خورشیدی تبدیل به ستاره سینمای ایران شد و فیلم سوم‌اش به نام [[افسونگر (فیلم ۱۳۳۲)|افسونگر]] ۹۷ شب در دو سینمای «همای» و «[[سینما سپیده|دیانا]]» به اکران درآمد و بیش از ۳۰۰ هزار تومان در آن زمان فروخت.<ref>نوزدهمین کتاب سینمای ایران، ۱۳۸۸.</ref> او در دهه ۳۰ در چند فیلم دیگر هم بازی کرد و در سال [[۱۳۵۱]] پس از چند سال وقفه دوباره به سینما برگشت و در فیلم [[قمار زندگی]] نقش خواننده‌ای به نام «دلکش» را بازی کرد که دختر خواننده‌ای به نام «لیلا» (با بازی [[لیلا فروهر]]) دارد. اما از این فیلم استقبال نشد.<ref name=":6">[http://www.cinema-theatre.com/performance_795/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%D9%82%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C/ شناسنامه فیلم «قمار زندگی» در پایگاه سینما - تئاتر]. بازبینی ۱۷ شهریور ۱۳۹۳.</ref>
در واپسین کنسرت‌های دلکش در [[ایالات متحده آمریکا]] و [[اروپا]]، [[سیما بینا]] حضور داشت و دسته‌گلی به وی هدیه کرد. وی دربارهٔ این کنسرت‌ها می‌گوید:<ref name=":9" /><blockquote>''«با وجود اینکه ایشان با عصا به روی صحنه آمدند و این تصویر هنوز هم در ذهنم نقش بسته‌است. اما وقتی که آواز می‌خواندند، گر چه صدایشان بم‌تر از دوران جوانی بود، ولی آن‌قدر درست خواندند که تحت تأثیر قرار گرفتم. صدایشان اصلا فالشی [خطایی] و یا خارجی نداشت. برای من این مسئله خیلی جالب بود».''</blockquote>
== پس از انقلاب ۱۳۵۷ ==
با ممنوع شدن خوانندگی زنان پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]]، دلکش خوانندگی را به طور کامل کنار گذاشت. او در سال‌های پایانی زندگی خود، به همراه تنها فرزندش «سهیل فزون‌مایه» در تهران زندگی می‌کرد.<ref name=":4">{{یادکرد وب |عنوان= دلكش خاموش شد|ناشر= مازندنومه|نشانی= http://www.mazandnume.com/fullcontent/1064/%D8%AF%D9%84%D9%83%D8%B4-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4-%D8%B4%D8%AF/|تاریخ= ۱۴ شهریور ۱۳۸۳|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bgBHQH2l|تاریخ بایگانی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
=== دلخوری از علیرضا افتخاری ===
در سال [[۱۳۷۷]]، [[علیرضا افتخاری]] یکی از آهنگ‌های دلکش به نام «آشفته‌حالی» را در آلبوم «یاد استاد» بازخوانی کرد. دلکش به این خاطر که افتخاری برای اجرای این آهنگ از وی اجازه نگرفته بود، سخت دلگیر شد. بنا بر گفتهٔ «سهیل فزون‌مایه» تنها فرزند دلکش، افتخاری چند بار کوشید تا این آزردگی را از دل دلکش دربیاورد، ولی پیروز نشد.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= شهابی|نام= سیف‌الرضا|نشانی= http://www.mazandnume.com/fullcontent/11487/%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D9%88-%D8%AF%D9%84%DA%A9%D8%B4/|عنوان= افتخاری و دلکش|تاریخ= ۶ آذر ۱۳۸۹|ناشر= مازندنومه|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bg9s1AUi|تاریخ بایگانی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
این دلخوری دلکش از خوانندگانی که شعر و آهنگ آثارش را به نادرستی اجرا می‌کردند، تا ماه‌های پایانی زندگی‌اش ادامه داشت و وی معتقد بود که چون قدیمی‌ترها هنوز تصنیف‌هایش را به یاد دارند، غلط خواندن آن‌ها موجب پایین آمدن ارزش کارشان می‌شود. دلکش مدعی بود با این که خودش فرد کم‌سوادی بود، هیچ‌گاه این آوازها را غلط نخوانده است.<ref name=":8" />
== درگذشت ==
[[پرونده:Tomb of Delkash.JPG|بندانگشتی|آرامگاه دلکش|200x200px]]
دلکش مدتی در بیمارستان بستری بود<ref name=":4" /> و در نهایت در غروب روز چهارشنبه [[۱۱ شهریور]] [[۱۳۸۳]] در [[تهران]] و در بیمارستان «ایران‌مهر»<ref name=":9">{{پک|میریان|۱۳۹۰}}</ref> به دلیل [[کلیه|بیماری کلیوی]]<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.sourehcinema.com/People/People.aspx?Id=138205130111|عنوان= عصمت باقرپور| ناشر = [[سوره‌سینما]]|تاریخ بازبینی= ۲۶ شهریور ۱۳۹۴}}</ref> درگذشت. خانوادهٔ دلکش تصمیم گرفتند تا وی را بدون هیچ مراسم ویژه‌ای خاکسپاری کنند.<ref name=":4" /> با وجود این که تنها پسر دلکش، «سهیل فزون‌مایه» از پیش تصمیم داشت تا پیکر مادرش در [[امامزاده طاهر (کرج)|امامزاده طاهر کرج]] به خاک سپرده شود، ولی با گذشت چند روز از درگذشت وی، هیچ‌کدام از اعضای خانوادهٔ دلکش برای تحویل پیکر او به بیمارستان نرفتند. «محمدحسین همافر» رئیس مرکز موسیقی [[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]] پیشنهاد کرد تا پیکر دلکش در [[قطعه هنرمندان بهشت زهرا]] به خاک سپرده شود<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.mazandnume.com/fullcontent/1075/%D9%83%D8%B3%D9%8A-%D9%BE%D9%8A%DA%A9%D8%B1-%D8%A8%D9%8A-%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%84%D9%83%D8%B4-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%8A%D9%84-%D9%86%D9%85%D9%8A-%DA%AF%D9%8A%D8%B1%D8%AF/|عنوان=كسی پیکر بی‌جان دلکش را تحویل نمی‌گیرد|ناشر= مازندنومه|تاریخ= ۱۴ شهریور ۱۳۸۳|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bgDUhob5|تاریخ بایگانی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>، ولی همسر پیشین دلکش، «داریوش فزون‌مایه» با این کار مخالفت کرد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.radiofarda.com/content/article/323655.html|عنوان= جسد خانم دلکش بدون اطلاع بازماندگان و علاقمندان و بدون مراسم ختم و تشییع جنازه در گورستان عمومی در یک قبر دو طبقه به خاک سپرده شد|ناشر= [[رادیو فردا]]|تاریخ= ۱۷ شهریور ۱۳۸۳|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bhuOgnQT|تاریخ بایگانی= ۳۰ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۳۰ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
ولی در نهایت پیکر او پس از چهار روز در [[امامزاده طاهر (کرج)|امامزاده طاهر]] [[کرج]] به خاک سپرده شد.
پس از مرگ دلکش، به جز چند نشست و سخنرانی کوچک، مراسم چندانی برای بزرگداشت وی برگزار نشد. همچنین شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی [[سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران|صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران]] خبری از درگذشت وی پخش نکردند. بیشتر روزنامه‌ها هم دربارهٔ مرگ وی چیزی ننوشتند و تنها چند روزنامه چند سطر کوتاه دربارهٔ درگذشت وی نوشتند.<ref name=":8" />
== کتاب ==
پس از مرگ دلکش، «فروغ بهمن‌پور» تصمیم گرفت تا کتابی دربارهٔ وی در [[ایالات متحده آمریکا]] منتشر کند. قرار بود در این کتاب با نام «نگاهی به زندگی و آثار عصمت باقرزاده -دلکش»، همهٔ ترانه‌های دلکش با نام ترانه‌سرا، آهنگساز و دستگاه‌هایی که ترانه در آن خوانده شده است بیاید. همچنین کتاب شامل ۱۳ ترانهٔ نت‌نویسی‌شده، شعر و ترانه آن بود. ضمن آن که با ترانه‌سرا و آهنگ‌سازان این آثار نیز گفت وگو شده بود. در این کتاب افزون بر گفتگویی بلند با خود دلکش، با [[ناصر ملک‌مطیعی]] دربارهٔ فعالیت‌های سینمایی دلکش گفتگو شده بود. بزرگانی چون [[محمود دولت‌آبادی]]، [[محمدعلی سپانلو]]، [[لوریس چکناواریان]]، [[فرهاد فخرالدینی]] و... دیدگاه‌هایشان دربارهٔ دلکش را در این کتاب بیان کرده‌اند. همچنین در پیوست این کتاب عکس‌هایی از دلکش در کنار کسانی چون [[قمرالملوک وزیری]]، [[غلامحسین بنان]] و [[روح‌انگیز]] آمده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.mazandnume.com/fullcontent/4513/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%D9%8A-%D8%AF%D9%84%DA%A9%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D9%8A%DA%A9-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/|عنوان=زندگی دلکش در يک کتاب|ناشر= مازندنومه|تاریخ= ۱۹ آبان ۱۳۸۴|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bgCh0WpS|تاریخ بایگانی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
== بازخوانی‌ها ==
[[نادر گلچین]] ترانهٔ «آمد نوبهار» دلکش را با گروه آوازی همراه و ارکستری بزرگتر از اجرای اصلی خوانده است. [[علیرضا افتخاری]] آهنگ «سفرکرده» دلکش را با ارکستری بزرگتر از ارکستر [[علی تجویدی]] بازخوانی کرد. اجرای دوصدایی ترانهٔ «بردی از یادم» که نخست دلکش و [[ویگن]] خوانده بودند، بعدها توسط [[هایده]] و [[هوشمند عقیلی‌مهر]] تکرار شد.<ref name=":1" />
[[گوگوش]] در گفتگویی گفته که پیش از سال ۱۳۴۶، آهنگ‌های خواننده‌های دیگر از جمله دلکش را بارخوانی می‌کرده است.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= ضرغامی|نام= محمد|نشانی= http://www.radiofarda.com/content/f7-googoosh-iv-over-her-new-album/26925436.html|عنوان= از حاشیه‌های یک «عکس خصوصی»|ناشر= [[رادیو فردا]]|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bjmFbmzc|تاریخ بایگانی= ۳۱ شهریور ۱۳۹۴|بازبینی= ۳۱ شهریور ۱۳۹۴}}</ref>
[[دریا دادور]] در کنسرت [[ونکوور]] خود در آوریل ۲۰۰۷، ترانهٔ «یاد من کن» دلکش را به یاد او بازخوانی کرد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.daryadadvar.com/%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D9%86-%DA%A9%D9%86/|عنوان= 2007 Vancouver, Canada یاد من کن|ناشر= تارگاه رسمی [[دریا دادور]]|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bklz3Gq9|تاریخ بایگانی= ۱ مهر ۱۳۹۴|بازبینی=}}</ref> وی این ترانه را در کنسرت [[تورنتو]] خود در سال ۲۰۰۸ دوباره اجرا کرد و نسخهٔ ضبط‌شدهٔ این اجرا در آلبوم دوم او آمده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.cdbaby.com/cd/darya|عنوان= Toronto Live 2008|ناشر= CD Baby|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bkmkTXrd|تاریخ بایگانی= ۱ مهر ۱۳۹۴|بازبینی= ۱ مهر ۱۳۹۴}}</ref>
== همکاری ==
همکاری دلکش با [[علی تجویدی]] موجب ساخت آثار ماندگار بسیاری شده است. شماری این همکاری را به همکاری [[روح‌الله خالقی]] و [[غلامحسین بنان]] تشبیه می‌کنند.<ref name=":1" />
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
== پیوند به بیرون ==
* [http://www.sourehcinema.com/People/People.aspx?Id=138205130111 عصمت باقرپور در سوره‌سینما]
* [http://www.sourehcinema.com/People/People.aspx?Id=138205182054 دلکش در سوره‌سینما]
== بن‌مایه‌ها ==
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Nakjavani|نام= Erik|نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/delkas|مقاله= DELKAŠ|سال= 2005| دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |بازبینی = 19 November 2015|زبان= en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6bkY9kcy7| تاریخ بایگانی = 23 September 2015}}
{{راست‌چین}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = مجرد| نام = ناصر| عنوان = دلکش مرد؟ نه... دلکش هرگز نمی‌میرد!| ژورنال = گزارش| شماره = ۱۵۶| تاریخ = شهریور و مهر ۱۳۸۳| سال = ۱۳۸۳| صفحه = ۹۱ تا ۹۳|مکان = تهران|ناشر = ابوالقاسم گلباف| شاپا = 1021-450X| پیوند = http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/482742/%D8%AF%D9%84%DA%A9%D8%B4-%D9%85%D8%B1%D8%AF--%D9%86%D9%87-----%D8%AF%D9%84%DA%A9%D8%B4-%D9%87%D8%B1%DA%AF%D8%B2-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AF?q=%D8%AF%D9%84%DA%A9%D8%B4&score=17.477608&rownumber=1| تاریخ دسترسی = ۲۴ شهریور ۱۳۹۴}}
* {{یادکرد وب |نام خانوادگی = دشتی|نام= علی|نام خانوادگی۲= تفضلی|نام۲= حمید|نشانی= http://talashonline.net/1384/05/kashf-va-parvaresh-estedadha-dar-doreh-rezashah/|عنوان= کشف و پرورش استعدادها در دوره رضاشاه| ناشر = تلاش|تاریخ = ۱۵ مرداد ۱۳۸۴|سال= ۱۳۸۴|تاریخ بازبینی= ۲۸ شهریور ۱۳۹۴|نشانی بایگانی= http://www.webcitation.org/6bf1GNmlG|تاریخ بایگانی= ۲۸ شهریور ۱۳۹۴}}
# بهروزی، شاپور، ''چهره‌های موسیقی ایران''، تهران، نشر کتابسرا، چاپ دوم، ١٣٧٣
# بنان، غلامحسین، آشنایی با شیوه آواز استاد غلامحسین بنان، تهران، نشر موسسه فرهنگی هنری چهار باغ، مجوز رسمی نشر به شماره ٥٦٣٢ از [[وزارت فرهنگ]] و ارشاد، [[لوح فشرده]] شما ره ٧، مصاحبه با استاد بنان
# بدیع زاده، الهه (به کوشش)، گلبانگ محراب تا بانگ مضراب : خاطرات سید [[جواد بدیع زاده]] ، نشر نی، ١٣٨، ص ٢٢٤-٢٢٧.
# Nakhjavani, Reik, "DELKAŠ", in Encyclopaedia Iranica, published July 2005, available on line
# گوش کنید به گفتگویی با علی تجویدی در برنامه «ترانه‌های ماندگار» ٬کاری از محمد خوشنام برای رادیو بی‌بی‌سی فارسی.
# مصاحبه رادیو فرانسه (RFI) با همایون خرم در مورد دلکش، ١٣ شهریور ١٣٨٣/ مصاحبه رادیو فردا با پرویز یاحقی در مورد دلکش
# مصاحبهٔ فرزاد امینی با [[یاسمین]]، بخش دوم، در دسترس روی سایت یوتوب.
# آشنایی با شیوهٔ آواز استاد غلامحسین بنان، نشر مؤسسهٔ فرهنگی-هنری چهارباغ، مجوز رسمی نشر به شمارهٔ ٥٦٣٢ از وزارت فرهنگ و ارشاد، لوح فشردهٔ شماره ٧، مصاحبه با استاد بنان
