تظاهرات ۱۷ شهریور: تفاوت میان نسخه‌ها

۱۷ شهریور ۱۳۵۷ اغلب به عنوان آغاز پایان کار رژیم شاهنشاهی ایران در نظر گرفته می‌شود که هر گونه امید به مصالحه میان انقلابیون و سلطنت‌طلبان را از میان برد.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2004/09/040907_pm-mb-17shahrivar.shtml بی‌بی‌سی فارسی]</ref> وقایع این روز عملاً امکان به ثمر رسیدن اصلاحات تدریجی، آرام و لیبرالی را عقیم گذارد.<ref name="ReferenceA">{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۶۳۶–۶۳۷}}</ref>

وقایع روی داده در جمعهٔ سیاه در روزگار خود، در افواه هزاران کشته یافته بود؛ هرچند بعدها توسط [[عمادالدین باقی]] و دیگران بر طبق آمار منابع رسمی وقت (بنیاد شهید) ادعا شد که تعداد کشته شدگان حدود ۹۰ نفر بوده‌است.<ref name="emadbaghi.com">[http://www.emadbaghi.com/archives/000105.php درباره یک نویسنده: روایت فرزند انقلاب از انقلاب - از روزنامه شرق ۱۶/۲/۱۳۸۳ ص ۳۰ ویژه نامه کتاب]</ref><ref name="ReferenceB">{{پک|Abrahamian|2008|ک=A History of Modern Iran|ص=159-161 |زبان= en}}</ref>

تنها چندروز پس از واقعهٔ [[آتش‌سوزی سینما رکس]] آبادان در [[۲۸ مرداد]] ۱۳۵۷، دولت [[جمشید آموزگار]] که با شعار دولت فضای باز سیاسی روی کار آمده‌بود، مجبور به استعفا گردید و در روز ۴ شهریور، [[محمدرضا پهلوی]] از [[جعفر شریف امامیشریف‌امامی]] که فرزند روحانی و رئیس [[مجلس سنا]] بود و به برخی مخالفت‌ها با دولت [[هویدا]] مشهور بود، دستور داد تا دولتی با شعار آشتی ملّی تشکیل دهد.<ref name="آگاه‌سازی به قلم مسعود بهنود">[http://www.agahsazi.com/article.asp?id=880&cat=4 آگاه‌سازی (به قلم مسعود بهنود)]</ref>

اندکی بعد و در روز ۱۳ شهریور، راهپیمایی بزرگ عید فطر در تپه‌های قیطریه تهران، تبدیل به تظاهرات بر ضد حکومت شاهنشاهی شد. به دنبال این تظاهرات، ناآرامی‌های دیگری نیز تا روز شانزدهم شهریور به وقوع پیوست.<ref name="خبرگزاری کتاب ایران">[http://bookna.com/vdcdko0x.yt0kj6a22y.html خبرگزاری کتاب ایران]</ref> تظاهرات ۱۶ شهریور ماه در تهران با حضور بیش از نیم میلیون نفر انجام گرفت که بزرگ‌ترین گردهمایی انجام‌گرفته در ایران تا آن زمان بود. تظاهرکنندگان شعارهای شدیداللحنی سر می‌دادند نظیر: «مرگ بر سلطنت پهلوی»، «شاه حرامزاده است» و برای اولین بار نیز معترضان خواستار تشکیل «[[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]]» شدند. همان شب، شاه برای آنکه کنترل امور را از دست ندهد دولت را مجبور کرد تا در تهران و یازده شهر دیگر -کرج، قم، تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، آبادان، اهواز، قزوین، جهرم و کازرون- حکومت نظامی اعلام کند و فرماندهی نظامی پایتخت را نیز به [[غلامعلی اویسی|اویسی]] که در جریان [[قیام ۱۳۴۲]] به «قصاب ایران» مشهور شده بود سپرد و در نهایت نیز دستور بازداشت [[کریم سنجابی|سنجابی]]، [[مهدی بازرگان|بازرگان]]، [[داریوش فروهر|فروهر]]، معینیان، [[عبدالکریم لاهیجی|لاهیجی]]، [[به‌آذین]]، [[هدایت‌الله متین دفتری|متین دفتری]] و [[رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای|مقدم مراغه‌ای]] را صادر کرد.<ref name="ReferenceC">{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۶۳۶–۶۳۵}}</ref>

دعوت کنندهٔ اصلی راهپیمایی روز هفده شهریور روحانی‌ای به نام [[علامه یحیی نوری]] بود. این فرد از مبارزین برضد نظام شاهنشاهی بود که به صورت انفرادی عمل می‌نمود و ساکن اطراف [[میدان ژاله]] بود.<ref>[http://www.irdc.ir/article.asp?id=1267 مرکز اسناد انقلاب اسلامی]</ref> از اولین ساعات صبح روز [[جمعه]]، مردم برای شرکت در راهپیمایی و [[نماز جمعه]] به امامت [[علامه یحیی نوری]] راهی [[میدان ژاله]] گردیدند. غافل از آنکه از ساعت ۶ صبح، حکومت نظامی توسط فرماندار تهران [[ارتشبد غلامعلی اویسی]] اعلام و درحال اجراست و اجتماع بیش از سه نفر ممنوع است. اعلام دیرهنگام حکومت نظامی (ساعت ۶ صبح همان روز) از دلایل شلوغی این تظاهرات بود.<ref>[http://www.agahsazi.com/article.asp?id name=880&cat=4 "آگاه‌سازی (به قلم مسعود بهنود)]<"/ref>

فرماندهان نظامی ابتدا چندبار با بلندگو از مردم خواستند که متفرق شوند<ref>[http://bookna.com/vdcdko0x.yt0kj6a22y.html name="خبرگزاری کتاب ایران]<"/ref> و وقتی با بی‌تفاوتی مردم روبه‌رو شدند، به سوی آنان آتش گشودند. گلوله‌باران توسّط نظامیان، برای چند دقیقه بیشتر به طول نینجامید. به‌گونه‌ای که خبرنگارانی که ساعتی بعد از حادثه به محل رسیدند، فقط با ماشین‌های آب‌پاشی روبه‌رو شدند که مشغول شست‌وشوی خیابان‌ها بودند.<ref>[http://www.agahsazi.com/article.asp?id name=880&cat=4 "آگاه‌سازی (به قلم مسعود بهنود)]<"/ref>

در مناطق جنوبی تهران برای متفرق کردن جمعیت از [[بالگرد|بالگردهای]] نظامی استفاده شد. یک روزنامهٔ اروپایی در این رابطه نوشت: این بالگردها «کوهی از اجساد متلاشی شده» را بر جای گذاردند. در میدان ژاله، تانک‌ها که مردم را محاصره کرده بودند و از پراکنده کردنشان ناتوان بودند شروع به شلیک به سمت مردم کردند. بنا بر نوشتهٔ یک خبرنگار اروپایی، این صحنه به جوخهٔ آتش شبیه بود که در آن افراد مسلح به انقلابیون بی‌حرکت شلیک می‌کردند.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|صname=۶۳۶–۶۳۵}}<"ReferenceC"/ref>

این روز و این واقعه در میان وقایع سال آخر حکومت پهلوی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. در حقیقت با این کشتار، راه مخالفین و مبارزین برای همیشه از حکومت جدا شد و امکان هرگونه آشتی میان حاکمیت و مردم سلب گردید.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/interactivity/debate/story/2004/09/040907_aa_shahrivar.shtml بی‌بی‌سی]</ref> احساسات عمومی نسبت به شاه بیش از پیش تحریک شد و موقعیت میانه‌روهایی که به دنبال نوعی مصالحه و سازش بین انقلابیون و سلطنت‌طلبان بودند، تضعیف شد؛ به گونه‌ای که عملاً مردم به دو گروه تقسیم شدند: یک انقلابی بنیادی یا یک ضد انقلاب نظامی.<ref>{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|صname=۶۳۶–۶۳۷}}<"ReferenceA"/ref> از سوی دیگر حمایت‌های بعدی آمریکا از شاه، سیاست دوگانهٔ آمریکا در قبال ایران را که با تبلیغات سیاسی فشار آمریکا بر شاه برای گسترش فضای باز سیاسی به کلّی منافات داشت، نشان داد.<ref>[http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=377&SP=Farsi مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی]</ref>

فرمانداری نظامی تهران آمار ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح را تأیید نمود. اما مخالفان حکومت، اعلان داشتند که در این روز بیش از ۴٬۰۰۰ نفر کشته شده‌اند و تعداد کسانی که تنها در میدان ژاله جان باخته‌اند ۵۰۰ نفر است.<ref>{{پک|Abrahamian|1982|ک=Iran Between Two Revolutions|ص=516 |زبان= en}}</ref> [[میشل فوکو]] فیلسوف فرانسوی که برای پوشش دادن وقایع انقلاب در یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود مدعی شد که ۴٬۰۰۰ تن در این روز هدف گلوله قرار گرفته‌اند. اما سال‌ها بعد [[عماد الدین باقی]] طی تحقیقی با توجه به دسترسی‌اش به آمار [[بنیاد شهید انقلاب اسلامی]] و منابع دیگر تعداد کشته شدگان ۱۷ شهریور را ۸۸ نفر ذکر می‌کند که ۶۴ نفر آنها در میدان ژاله کشته شدند.<ref>[http://www. name="emadbaghi.com"/archives/000105.php درباره یک نویسنده: روایت فرزند انقلاب از انقلاب - از روزنامه شرق ۱۶/۲/۱۳۸۳ ص ۳۰ ویژه نامه کتاب]</ref><ref>{{پک|Abrahamian|2008|ک=A History of Modern Iran|صname=159-161 |زبان= en}}<"ReferenceB"/ref> دکتر [[محمد باهری]] که در آن زمان عهده دار سمت وزارت دادگستری بوده است می‌گوید بنابر گزارش سازمان پزشکی قانونی و سازمان بهشت زهرا مجموع کشته شدگان روز هفدهم شهریور و زخمی‌هایی که تا روز بیست وششم شهریور فوت کرده‌اند ۱۲۶ نفر بوده است.<ref>{{یادکرد وب|ناشر=[[دانشگاه هاروارد|Harvard University]]|عنوان=Mohammad Baheri. Interview recorded by Habib Ladjevardi|نشانی=http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/2828780?n=680&s=8&printThumbnails=no|تاریخ= August 1982|نویسنده=Iranian Oral History Collection}}</ref>