زبان‌شناسی: تفاوت میان نسخه‌ها

زبان‌شناسی به مفهوم جدید آن، علمی نسبتاً نوپا بوده که قدمتی تقریباً یک صد ساله دارد، اما مطالعات تخصصی دربارهٔ زبان به چند قرن پیش از میلاد بازمی‌گردد، یعنی زمانی که [[پانینی]] قواعدی برای زبان [[سانسکریت]] تدوین کرد. در زبان‌شناسی، ابعاد مختلف زبان در قالب حوزه‌های [[صرف]]، [[نحو]]، [[آواشناسی]]، [[واج‌شناسی]]، [[معناشناسی]]، [[کاربردشناسی]]، [[تحلیل گفتمان]]، [[زبان‌شناسی تاریخی-تطبیقی]]، [[رده‌شناسی]]، [[زبان]] و نیز حوزه‌های بینارشته‌ایبین‌رشته‌ای مانند [[جامعه‌شناسی زبان]]، [[روانشناسی زبان]]، [[عصب‌شناسی زبان]]، [[زبان‌شناسی قضایی]]، [[زبان‌شناسی بالینی]]، [[زبانشناسی تحلیلی]]، [[زبان‌شناسی آموزشی]] و [[زبان و منطق]] بررسی می‌شوند. از آنجا که زبان یک پدیده پیچیدهٔ انسانی و اجتماعی‌ست، برای مطالعهٔ جامع و دقیق آن، بهره‌گیری از علوم مرتبط دیگر الزامی به نظر می‌رسد. در واقع، مطالعهٔ فراگیر زبان، رویکردی چندبعدی را می‌طلبد؛ بنابراین، زبان‌شناسی علاوه بر مطالعه جنبه‌های توصیفی و نظری زبان به ابعاد کاربردشناختی، روان‌شناختی، مردم‌شناختی، اجتماعی، هنری، ادبی، فلسفی و [[نشانه‌شناسی|نشانه‌شناختی]] زبان توجه می‌کند. به عبارتی می‌توان گفت زبان‌شناسی معاصر، حوزه‌های مطالعاتی بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود که توجه دانش پژوهان و دانشمندان گوناگونی را با ذائقه‌های علمی متنوعی به خود جلب نموده‌است. در همین راستا، مطالعاتی مانند رابطه و تعامل بین زبان و ذهن، زبان و شناخت، زبان و رویکردهای فلسفی، زبان و قوه تعقل، زبان و منطق، دانش ذاتی، یادگیری زبان اول، کاربرد زبان و محیط زیست، زبان و قانون، زبان و هوش مصنوعی، زبان و فرهنگ، زبان و جامعه، زبان و تکامل انسان، زبان و سیاست، زبان و تفکر و دیگر نشانه‌های ارتباطی می‌توانند زیر مجموعه‌های رشتهٔ زبان‌شناسی تلقی شوند.<ref>[http://www.ui.ac.ir/fa/conferences/pages/zabanshenasi.pdf زبان‌شناسی در یک نگاه(PDF) ]</ref>

معمولاً تاریخ دانش زبان‌شناسی را به‌معنی «مطالعات تخصصی زبان» تا کتاب دستور [[سانسکریت]] نوشتهٔ [[پانینی]] هندی عقب ببرند. پانینی در سدهٔ پنجم پیش از میلاد، دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای برای زبان سانسکریت نوشت. اما زبان‌شناسی به مفهوم مدرنش با انتشار کتاب ''[[دوره زبان‌شناسی عمومی|دورهٔ زبان‌شناسی عمومی]]'' نوشتهٔ [[فردینان دوسوسور]] آغاز شد. دوسوسور بین مطالعات زبانیِ همزمانی و درزمانیدر زمانی تمایز قائل شد و بر مطالعهٔ «نظام زبان» تأکید کرد. در دههٔ ۱۹۵۰، نظریات [[نوام چامسکی]] انقلابی در این رشته به‌وجود آورد و باعث پیدایش [[دستور زایشی]] شد. او با انتقاد شدید از [[روان‌شناسی رفتارگرا]]، که یادگیری زبان را نوعی تقلید رفتاری می‌داند، با ارائهٔ شواهدی، ناکارامدی‌های چنین دیدگاهی را نشان داد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی است و کودک زبان را یاد نمی‌گیرد، بلکه فرامی‌گیرد (acquire). به عبارت دیگر، نحوهٔ فراگیری زبان به‌صورت ارثی و ژنتیکی در مغز برنامه‌ریزی شده‌است و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای فراگیری [[زبان مادری]] ایفا می‌کند. کودک، مجموعهٔ محدودی از اطلاعات را از محیط زبانیِ خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به‌صورت اکتسابی وارد ذهن کودک می‌شود.<ref>{{یادکرد|کتاب=ارتباط شناسی |نویسنده=مهدی محسنیان‌راد | سال=۱۳۶۹ | ناشر= سروش| صفحه=صص۱۷۴–۱۷۷}}</ref>

چند نقطهٔ عطف در تاریخ علم زبان‌شناسی وجود دارد. اولین انقلاب علمی در حوزهٔ زبان‌شناسی، [[تاریخ‌گرایی]] است که در قرن هجدهم شکل گرفت. آنچه به‌عنوان شروع انقلاب اول در تاریخ زبان‌شناسی ثبت و ضبط شده، به ۱۷۸۶ بازمی‌گردد و خطابهٔ معروف حقوق‌دان انگلیسی، [[ویلیام جونز]]، که وقتی متون [[سانسکریت]] را با [[فارسی باستان]] و [[لاتین]] مقایسه کرد، شباهت‌های فراوانی بین این متون یافت و معتقد شد که این زبان‌ها از یک منشأ واحد، که زبان هندواروپاییِ مادر است، سرچشمه گرفته‌است. این شروع انقلاب اول در تاریخ زبان‌شناسی است. متعاقبِ آن، بحث سرنوشت زبان‌ها، خانوادهٔ زبان‌ها و این‌که این زبان‌ها از چند گروه سرچشمه گرفته‌اند، شروع شد و این اولین انقلاب در تاریخ زبان‌شناسی ذیل عنوان «تاریخ‌گرایی» مطرح شده‌است. در این دوره نگاهِ زبان‌شناسان معطوف به تحولات تاریخی و به‌اصطلاح «درزمانیدر زمانی» بود و تبیین هر پدیدهٔ زبانی را با توجه به گذشته می‌دیدند. این انقلاب با پیدایش گروهی از زبان‌شناسان، که بعدها [[نودستوریان]] نام گرفتند، تکمیل شد. آنها به‌دنبال یافتن قوانینی برای تغییرات زبانی بودند.

دومین انقلاب در زبان‌شناسی، [[ساخت‌گرایی]] است که [[فردینان دوسوسور]] به بنانهادن آن مشهور شد هرچند قبل از وی [[هومبولت]] این نظریات را به‌نحویبه نحوی بیان کرده‌بود، اما عدم توجه به نظرات وی باعث شهرت کاذب سوسور شد. (A Short History of Linguistics, 1967, p. 150-151) زبان‌شناسی سوسور واکنشی به تاریخ‌گرایی و انقلاب نخست بود. سوسور پایه‌گذار ساخت‌گرایی است. آنچه سوسور در این بحث مطرح می‌کرد، توجه به وضعیت هم‌زمانی است نه تبیین‌های تاریخی. اما جوهرهٔ بحث سوسور مبتنی بر مفهوم نشانه است. دوسوسور زبان را به‌مثابهٔ یک نظام مورد بررسی قرار داد و زبان‌شناسی همزمانی را از زبان‌شناسی تاریخی جدا کرد. تا آن هنگام، گروه‌های زبان‌شناسیِ دانشگاه‌ها بیشتر به زبان‌شناسی تاریخی می‌پرداختند. «نشانه» ازنظر سوسور واژه است و به یک معنا زبان‌شناسی سوسوری، واژه‌بنیاد است. او از دالّ و مدلول، که دو بخش عمدهٔ نشانه هستند، صحبت می‌کند. سوسور زبان را نظامی از نشانه‌ها می‌داند. این منظرِ سوسور به‌مدت پنجاه سال زبان‌شناسی را تحت تأثیر خود قرار داده‌بود.

رویکرد آخر این است که در انگارهٔ ساخته‌شده، «بافت» بالاترین است. بافت عبارت از چیزی است که بر یک شرایط گفتمانیِ محیط است؛ یعنی بافتِ غیرزبانی و بازنمایی بافت را در سه سطح معنایی در زبان بررسی می‌کند. پس این مدل از بافت شروع می‌کند. «بافت» تصویری است که از جهان برمی‌داریم و ملکهٔ ذهن ما می‌شود. وقتی این مفهوم قرار است تبدیل به مفاهیم زبانی شود، صحبت از چهار فرانقش به‌میانبه میان می‌آید. پس این فرانقش‌ها درواقع معناشناسی گفتمان‌بنیاد هستند.

این رویکرد و این انقلاب چهارم به زبان نگاهی گفتمان‌بنیاد دارد و هرگز جمله را به‌عنوان یک واحد مستقل بررسی نمی‌کند و همیشه در متن بررسی می‌کند. درست است که به‌عنوان نمونهٔ اعلاءاعلا و متعارف، واحد زبانی متن است، اما این رویکرد معتقد است که حتی یک واژه هم می‌تواند متن باشد. یعنی متن اندازهٔ مشخص و ازپیش‌تعیین‌شده‌ایاز پیش تعیین شده‌ای ندارد. در این سال‌ها، سازوکارهای زبانیِ تشکیل متن، بسیار در زبان‌شناسی کاویده شده‌است. تحلیل گفتمان به سازوکارهای زبانیِ تشکیل متن می‌پردازد و این‌که چه ابزارهایی به جمله‌های زبان متنیت می‌بخشند.<ref>[http://www.hamshahri.net/news-13136.aspx گزارش نشست کتاب ''تحلیل گفتمان انتقادی'']</ref>

== حوزه‌های بینارشته‌ایبین‌رشته‌ای ==