میرزا محمدرضا کلهر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''میرزا محمدرضا کلهر''' ([[۱۲۰۷]] [[کرمانشاه]] - [[۱۲۷۱]] [[تهران]]) از استادان [[خوشنویسی|خوشنویس]] خط [[خط شکسته نستعلیق|شکسته‌نستعلیق]] در زمان قاجار بود. او از خوشنویسان [[دوره ناصری]] و از [[نستعلیق‌نویسان]] پرآوازه تاریخ هنر ایران است که شیوه‌ای خاص در نستعلیق‌نویسی ایجاد کرد، این شیوه پس از او و تا حال حاضر شیوهٔ رایج در نستعلیق‌نویسی دوران معاصر محسوب می‌شود.

 

محمدرضا کلهر، فرزند[[محمدرحیم بیگ خمان]] جلودار فوج سواره رو ایل کلهر بود. [[خمان]] نام جد اول این طایفه است.<ref>عنایت‌الله شکیباپور، ص ۵۱</ref> به این خاطر که مادر او را در کوه و به حالت (خم شده) خمیده و در شرایط نامساعد (احتمالاً:حمله راهزنان) بدنیا آورد؛ او را «خمان» نامید به معنای (غمگین-غم دار) و یا کسیکه مادر به (حالت خم شده) او را زاده باشد. در درگیری که بین ایل کلهر (به سردستگی پدر وی) با قشون دولتی روی داد میرزا هم حضور داشت و بعد به تصمیم پدر، پسران خانواده از طایفه هجرت کردند ابتدا به نفت شهر و سپس طهران قدیم مهاجرت کردند بدین ترتیب او در ابتدای ساکن شدن در طهران، برای در امان بودن نام عامهٔ «کلهر» را بجای نام پدری می‌آورد که بعدها هم بخاطر استعمال فراوان به نام اصلی و هنری وی در تاریخ هنر ایران ثبت و ضبط شد.

 

 

در نوجوانی به کار خوشنویسی رو آورد؛ طی حوادثی به تهران آمد و نزد [[میرزا محمد خوانساری]] شاگرد [[محمد مهدی تهرانی]] تعلیم خط گرفت. از آنجایی که از استادان خود پیشی گرفت از روی خطوط باقی‌مانده از [[میرعماد]] مشق کرد. حتی یکبار به [[اصفهان]] رفت تا از روی [[کتیبه]] معروف میرعماد در [[تکیه میرفندرسکی]] مشق کند. صاحبنظران این مشق‌ها و تلاش‌های شبانه‌روزی و جان‌فرسای کلهر را در خلقیات ویژه او می‌دانند که برخی معتقدند رفع عیوب فنی و زیباشناختی نستعلیق بود.<ref name="اطلس خط">فضایلی ص ۵۹۱–۵۹۳</ref>

 

در دوره [[قاجار]] با ظهور پدیده [[چاپ]] و [[چاپ سنگی]] و همچنین گسستگی ارتباط خوشنویسان با سلسله اساتید قدیمی در خط ایرانی به ویژه نستعلیق‌نویسی تغییراتی حاصل شد.<ref name="پیدایش و سیر تحول خط">پیدایش و سیر تحول خط</ref> از سویی جامعه‌ای که گام‌های نخست برای حرکت به‌سوی مدرن شدن را طی می‌کرد. خوشنویسی هم به سمت [[هنرهای کاربردی]] رفت و با این تحولات همراه شد. خوشنویسی ایرانی با از دست دادن مصرف اصلی آن یعنی کتابت و مواجهه با نیازهای جامعه مدرن در قرن اخیر روند تازه‌ای را دنبال کرد.<ref>وب‌گاه نگارخانه ایرانی</ref>

 

 

میرزا محمد رضا کلهر مردی پاکدامن، بلند نظر، هنردوست و خوش محضر بود و از لذایذ دنیا جز هنر خود به به چیزی علاقه‌ای نداشت. برخی از روزها هجده ساعت را صرف مشق خط می‌کرد و اغلب خط‌های خود را چون مناسب طبع بلند خود و دور از انتظارش می‌یافت محو می‌کرد و از بین می‌برد. بیشتر آنچه از او مانده رقم (امضاء) ندارد.<ref name="پیدایش و سیر تحول هنر خط، ص ۱۷۹" /> او برای امرار معاش به کتابت چند کتاب پرداخته که خوشبختانه باقی مانده‌اند.<ref name="پیدایش و سیر تحول هنر خط، ص ۱۷۹" />

 

 

از مهمترین آثار خطی او [[فیض‌الدموع|فیض‌الدَموع]] است که در [[کتابخانه سلطنتی ایران]] نگهداری می‌شده‌است.<ref name="پیدایش و سیر تحول هنر خط، ص ۱۷۹" />

 

پس از کلهر [[عمادالکتاب|عمادالکتاب سیفی قزوینی]] از آثار او مشق کرد و این شیوه را رواج داد. عمادالکتاب را می‌توان آخرین حلقه از سلسله استادان پیشین در خط دانست که از او «آداب المشقی» باقی ماند و همین او را به سلسله خوشنویسان معاصر متصل کرد.<ref>فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط</ref>

 

از شاگردان مستقیم میرزا رضا کلهر [[میرزا زین العابدین شریفی قزوینی]] معروف به ملک الخطاطین است.<ref name="پیدایش و سیر تحول هنر خط، ص ۱۷۹" /> از نظر اشاعه هنر خوشنویسی و شیوه خطاطی کلهر مهمترین شاگرد او [[آقاسید مرتضی برغانی]] بود که سبک کلهر را به دو فرزند خود [[حسن میرخانی]] و [[حسین میرخانی]] آموزش داد. این دو استاد که با یک واسطه شاگرد کلهر محسوب می‌شوند با تأسیس [[انجمن خوشنویسان ایران]] در تعلیم خوشنویسان معاصر بسیار کوشیدند.<ref>پیدایش و سیر تحول هنر خط، ص ۱۹۳</ref>

 

[[عبدالله مستوفی]]از شاگردان کلهر در کتاب خود «شرح زندگانی من» آورده: برادر بزرگترم و من از شاگردان استاد کلهر بودیم، او مردی ثابت قدم، گزیده گو و راست گفتار، خوش خلق، مهمان نواز و قانع به نیم نان خویش بود. او همیشه بر این احوالات نیکو بود و در حالیکه براحتی و با زحمت کمتر می‌توانست کارمند وزارت چاپ و نشر شود (در مقطعی از طرف دربار و [[امیر کبیر]] به او پیشنهاد شد). اما او این درخواستها را رد می‌کرد. سوای این مطلب کلهر به اندک مواجب و مستمری که از شاگردان بدست می‌آورد قناعت می‌کرد تعداد شاگردان وی گاه به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسید در صورتی‌که شاه و دخترش، وزیران و خانواده‌های آنان و عامه مردم منت پذیر شاگردی در مکتب و محفل انس او بودند. گاهی اوقات که عصرگاه ما به درب منزل اجاره‌ای او در [[سنگلج]] برای مشق گرفتن می‌رفتیم می‌فهمیدیم که او و خانواده‌اش نهار نخورده چشم براه ما هستند تا از پول و مواجبی اندکی که می‌دهیم نهاری برای خانواده تهیه کنند. به مال دنیا بسیار بی‌توجه و بی‌میل بود و تمام عمرش را صرف مشق کردن نمود. نحوه مشق او هم منحصر بفرد بود: یک هفته تمرین حرف «ن ی» و دایره می‌کرد و یک هفته بعد هم به مشق «کشیدها و مدات» مشغول بودند بطوری که در صفحه مشق وی یک نقطه سفیدی باقی نمی‌ماند. او دوستان اندک و خاصی داشت در شاگرد گرفتن هم بسیار سختگیر و نمونه گزین بود. یکی از دوستان وی که دایم به او سرکشی می‌کرد هادی نجم‌آبادی بود که ایشان به‌همراه یارانش در هنگام مرگ کلهر را در [[حسن‌آباد (تهران)|حسن‌آباد]] به خاک سپردند.