خاله سوسکه: تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز اصلاح متن با استفاده از AWB
جز سوال به سؤال، replaced: سوال ← سؤال (3) با استفاده از AWB
خط ۱:
'''خاله سوسکه''' نام یک [[متل (قصه)|متل]] [[ایران|ایرانی]] است و در مورد [[سوسک|سوسکی]] است که برای سفر به [[همدان]] دچار مشکلاتی می‌شود.<ref name="پک|اعظم مختاری|۱۳۹۰|ک=مهرنیوز">{{پک|اعظم مختاری|۱۳۹۰|ک=مهرنیوز}}</ref> او در پاسخ به [[خواستگاری|خواستگارهای]] متعدد خود در پایان با «آقا[[موش|موشه]]» ازدواج می‌کند.<ref name="ReferenceA">{{پک|نادره ترکمانی|۱۳۹۰|ک=هفته‌نامه پارسی}}</ref> این متل از [[دوره قاجار]] تا کنون در ده‌ها روایت گوناگون [[چاپ]] و منتشر شده‌است. به گونه‌ای که به یکی از تکراری‌ترین عناوین [[کتاب کودک|کتاب‌های کودک]] در [[ایران]] تبدیل شده‌است. همچنین [[نمایشنامه|نمایشنامه‌ها]] و [[فیلمنامه|فیلمنامه‌های]] متعددی بر اساس این حکایت تهیه شده‌است. این متل به برخی زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده‌است.
 
در این موضوع که این حکایت نمونه‌ای از کلیشه‌های جنسیتی علیه زنان بوده یا نمادی از اراده زن ایرانی است اختلاف نظر وجود دارد. راوی اولیه داستان و زمان تقریبی پیدایش آن مشخص نیست، ولی ریشه این متل در روایت کنونی آن احتمالاً به [[دوره قاجار]] باز می‌گردد. این داستان همچنان درحال نقد، بررسی و بازنویسی است.
خط ۷:
== تاریخچه ==
[[پرونده:Khalesooske.jpg|بندانگشتی|250px|چپ|«رفتن خاله سوسکه به دکان [[قصاب|قصابی]]» نگاره‌ای از یک [[کتاب کودک]] [[چاپ سنگی]] در [[دوره قاجاریه]]<ref>{{پک|علی بلوکباشی|۱۳۶۹|ص=۴۹}}</ref>]]
حکایت خاله سوسکه افسانه‌ای ایرانی است که ریشه در ادبیات عامه ایرانیان دارد و سینه به سینه از مادربزرگ‌ها منتقل شده‌است.<ref>{{ name="پک|اعظم مختاری|۱۳۹۰|ک=مهرنیوز}}<"/ref> داستان یا دست‌کم روایتی از آن که اکنون شناخته‌شده‌تر است، مربوط به دوره قاجار و مقارن ورود [[تنباکو]] به ایران است. چرا که در روایت فعلی، «کشیدن [[قلیان]] [[بلور]]» نشانه رفاه و اشرافیت زنان بوده‌است. از دیگر سو، چادری از جنس پوست پیاز، نشان می‌دهد که روایت اصلی داستان نیز مربوط به پیش از [[ورود اسلام به ایران]] نیست.<ref name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۴">{{پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۴}}</ref>
 
محل زندگی و کار آقاموشه، قصر حاکم است. هانا ناصرزاده از همین موضوع نتیجه می‌گیرد که واقعه در زمانی رخ داده که حکومت ملوک‌الطوایفی وجود داشته و حاکم موردنظر، مسئولیت اداره مکان اتفاق افتادن قصه (شهری نزدیک به همدان) را از طرف حاکم کل(که اگر زمان وقوع [[عهد قاجار]] دانسته شود، در تهران ساکن بوده)، بر عهده داشته‌است.<ref name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۵">{{پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۵}}</ref>
 
=== انتشار ===
خط ۱۷:
برخلاف سال‌های پیش از انقلاب که منظومه‌های فولکوریک، به دقت توسط [[کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان]] ثبت می‌شد و این امر یکی از اهداف برنامه‌ریزی شده این موسسه بود، امروزه این هدف یکی از اهداف کاملاً فراموش شده این سازمان و ناشران دیگر قلمداد شده و افسانه‌های فولکوریکی همچون خاله سوسکه فقط با اهداف تجاری و برای سلیقه‌های فردی و بازارپسند به‌طور مکرر منتشر می‌شوند.<ref>{{پک|جمال‌الدین اکرمی|۱۳۸۱|ص=۱۱۲}}</ref>
 
در میان عناوین کتاب‌های منظومی که در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ برای کودکان در ایران منتشر شده، سه عنوان «[[شنگول و منگول]]»، «[[کدوی قلقله‌زن]]» و «خاله سوسکه» دارای بیشترین تکرار بوده‌اند.<ref name="پک|جمال‌الدین اکرمی|۱۳۸۱|ص=۱۰۲">{{پک|جمال‌الدین اکرمی|۱۳۸۱|ص=۱۰۲}}</ref>
 
=== بازنویسی ===
خط ۳۸:
 
== نقد و تحلیل ==
سیاهپوش بودن سوسک در [[عزا|عزای]] شوهر، دوستداری [[حیوانات]] و جان بخشیدن به خودی‌ترین و چندش‌آورترین [[حشرات]] و [[جانوران]] و تعیین مثبت و منفی بودن شخصیت‌ها، نه براساس جنس، نه بر روال داستان از نکات مهم این قصه‌است.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۵}}<"/ref>
 
هانا ناصرزاده احتمال می‌دهد که این قصه، روایتی واقعی از قصه پرداز آن است.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۵}}<"/ref> ثریا قزل‌ایاق، پزوهشگر [[بازی‌های ایرانی|بازی‌های سنتی ایرانی]]<ref>{{پک/بن|ک=خبرگزاری میراث‌فرهنگی|۱۳۸۲}}</ref> نیز خالق این قصه را یک [[زن]] می‌داند که در این قصه با هوشمندی و ظرافت از حق خود دفاع کرده‌است.<ref>{{پک|ثریا قزل‌ایاق|۱۳۸۲|ص=۲۰}}</ref>
 
هانا ناصرزاده خاستگاه داستان را غرب کشور و شهرهای اطراف همدان می‌داند. جایی که امکان سفر به همدان با [[پای پیاده]] وجود داشته‌است. در قصه هیچ اشاره‌ای به وسایل [[حمل و نقل]] نمی‌شود.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۴}}<"/ref>
 
سمیرا اصلان‌پور این قصه را متعلق به [[کودکان]] نمی‌داند. به گفته وی بسیاری از قصه‌ها و [[افسانه‌های کودکان|افسانه‌های عامیانه‌ای که برای کودکان گفته می‌شود]]، همچون این قصه، اصلاً موضوعات کودکانه‌ای ندارد.<ref>{{پک|سمیرا اصلان‌پور|۱۳۸۲|ص=۱۱}}</ref>
خط ۵۰:
=== نقد جنسیتی ===
[[پرونده:Shadi Sadr.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|[[شادی صدر]] خاله سوسکه را نمونه یک کلیشه جنسیتی در ادبیات کودک می‌داند]]
خاله سوسکه دختری از جامعه‌ای سنتی است که در انتظار گشوده شدن بخت خود نمی‌نشیند و دست روی دست نمی‌گذارد، بلکه با به دست گرفتن ابتکار عمل، خود آینده‌اش را رقم زده و برای خود همسری می‌گزیند.<ref name="ReferenceB">{{پک|سیدحبیب‌الله لزگی|مهدی حجوانی|۱۳۸۴|ص=۲۰۰}}</ref> او سرانجام از میان خواستگاران کاسبکار و مالدار، موشی نرم‌خوی و خوش زبان، هرچند ندار را انتخاب می‌کند. موشی که سرانجام جان در ره عشق او (پختن شوربایی برای خاله سوسکه بیمار) می‌گذارد. ابزار و تنها [[برگ برنده]] خاله سوسکه در جذب خواستگاران، [[زن افسونگر|جلوه‌گری زنانه]] است.<ref>{{پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۳}}</ref>
 
دنیای خاله سوسکه، دنیایی کاملاً مرد سالار است. این پدر است که تصمیم می‌گیرد دختر را به شوهر بدهد. شوهری که (در برخی روایت‌ها) حرمسرایی دارد و از زنان ریزنقش خوشش می‌آید. در طول مسیر سفر خاله سوسکه، مردان به خود اجازه می‌دهند که بی‌مقدمه از نام و نشان و قصد او از سفرش پرس و جو کنند. در داستان دلیل این رفتارهای جنسیتی، عدم [[استقلال اقتصادی]] زنان عنوان می‌شود. فقط مردان قصه هستند که نقشی اقتصادی و اجتماعی (بقال، قصاب،...) در جامعه دارند و خاله سوسکه سرانجام با ازدواج با آقاموشه «سر و سامان» می‌گیرد. تنها جایی در قصه که آقاموشه [[نقش جنسیتی]] را زیر پا می‌گذارد و دست به آشپزی می‌زند، تاوان سختی می‌پردازد. از ابتدای داستان هم پدر خاله سوسکه به دلیل ناتوانی اقتصادی تصمیم به ازدواج دخترش با مش‌رمضون می‌گیرد. در این میان ایده‌آل‌های خاله سوسکه نیز اغلب اقتصادی است. وقتی او در جوی آب افتاده و آقا موشه قصد نجات او را دارد، خاله سوسکه به کمتر از نردبان طلا برای نجات خویش راضی نمی‌شود.<ref>{{پک|فریده پورگیو|۱۳۸۹|ص=۳۴-۴۰}}</ref> از ابتدای داستان نیز توجیه خاله سوسکه برای آغاز سفر، خوردن نان گندم و قلیان بلور در خانه مش‌رمضون است.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۴}}<"/ref> با این‌حال شروط خاله سوسکه برای ازدواج مادی نیست. او در هنگام پاسخ دادن به خواستگاران خود بر جنبه مبادله‌گری ازدواج و [[مهریه]] سنگین تاکید نمی‌کند. او فقط به دنبال همسری است که در کنار او عمر را به پیری برساند.<ref>{{پک|فرشته نام‌آور|۱۹۹۹|ص=۳}}</ref>
 
[[شادی صدر]]، فعال [[حقوق زنان]]، قصه خاله سوسکه را بزرگترین مثال کلیشه‌های جنسیتی در ادبیات کودک می‌داند.<ref>{{پک|شادی صدر|۱۳۸۲|ص=۱۰}}</ref> خاله سوسکه نمادی از ارادهٔ [[زن ایرانی]] و آرزوهای دست نیافته و فروخورده‌اش تصویر شده‌است. هانا ناصرزاده خاله سوسکه را دختری مستقل و آزاداندیش، ولی محدود به عرف و محدودیت‌های موجود اجتماعی می‌داند. خاله سوسکه زنی است که از سرکوفت‌های خانه پدری به تنگ آمده و به ناچار تن به ازدواج با «مش رمضان» (که شاید خاله سوسکه جای نوه او باشد) داده‌است.<ref name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۲">{{پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۲}}</ref> پولدار بودن مش رمضان از لقب مشهدی و دوره‌ای که داستان به آن تعلق دارد برمی‌آید.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۴}}<"/ref>
 
آذردخت بهرامی خاله سوسکه را زنی میانسال می‌دانست که به دنبال شوهر مطلوب خویش می‌گردد.<ref>{{پک|محمدرضا کمالی|شاهپور شهولی|۱۳۸۴|ص=۶۰}}</ref> خاله سوسکه زنی متکی به نفس است که در اجتماع، به مزاحمت‌ها و اهانت‌های رندان جواب دندان شکن می‌دهد. ولی به گفته هانا ناصرزاده، او کتک خوردن از همسر را به عنوان یک اصل غیر قابل تغییر پذیرفته‌است.<ref>{{ name="پک|هانا ناصرزاده|۱۳۸۳|ص=۸۲}}<"/ref> خاله سوسکه اصل را بر این گرفته که گریزی از [[تنبیه بدنی]] ندارد. در واقع پیام ضمنی قصه این است که کتک زدن زن در جامعه امری است بدیهی و نهادینه شده. نهایت تدبیری که خاله سوسکه می‌تواند بیندیشد این است که تن به ازدواج با چه کسی دهد تا کمتر کتک بخورد.<ref>{{پک|سیدحبیب‌الله لزگی|مهدی حجوانی|۱۳۸۴|صname=۲۰۰}}<"ReferenceB"/ref> به گفته فریده پورگیو، داستان‌سرا حتی تلاش نمی‌کند تا آزار جسمی زن توسط شوهر را به چالش بکشد، بلکه در صدد پذیرش آن و القای طبیعی بودن چنین رفتاری است.<ref>{{پک|فریده پورگیو|۱۳۸۹|ص=۳۴}}</ref>
 
در دیدگاهی دیگر و به گفته حبیب‌الله لزگی، اگرچه این قصه خشونت را به عنوان یک واقعیت اجتماعی طرح می‌کند، ولی خواننده را به پذیرش آن ترغیب نمی‌کند و وی را به عصیان در برابر این پدیده فرا می‌خواند. از سوی دیگر فعل کتک خوردن هیچ‌گاه در داستان از حرف به عمل در نمی‌آید.<ref>{{پک|سیدحبیب‌الله لزگی|مهدی حجوانی|۱۳۸۴|صname=۲۰۰}}<"ReferenceB"/ref>
 
=== نقد ادبی ===
جمال‌الدین اکرمی، خاله سوسکه را نه یک قصه و داستان، بلکه یک متل معرفی می‌کند که لحن روایی آن، نمایه مسلط بر آن است. وی خاله سوسکه را در ردیف «اتل متل» و ««دویدم و دویدم» برمی‌شمرد.<ref>{{ name="پک|جمال‌الدین اکرمی|۱۳۸۱|ص=۱۰۲}}<"/ref> [[محمدهادی محمدی]] و زهره قاینی نیز خاله سوسکه را متل معرفی کرده و اضافه می‌کنند:«ﺧﺎﻟﻪ ﺳﻮﺳکﻪ از ﻣﺘﻞﻫﺎی ویﮋه کﻮدﻛﺎن... و ﻗﺼﻪای ﺳﺮﮔﺮم ﻛﻨﻨﺪه و ﺷﺎدیﺑﺨﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﺳﺮﮔﺮﻣی ﻛﻮدک ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه و آﻣﻮزهﻫﺎی اﺧﻼﻗﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ ﻧﺪارد»<ref name="پک|فریده پورگیو|۱۳۸۹|ص=۳۳">{{پک|فریده پورگیو|۱۳۸۹|ص=۳۳}}</ref>
 
[[احمدرضا احمدی]]، شاعر [[کرمان|کرمانی]] نیز خاله سوسکه را به دلیل تحمیل همیشگی فضای ادبیات بزرگسال به ادبیات کودک [[شعر]] یا داستان نمی‌داند. بلکه آن را خرده‌روایت و قصه عامیانه‌ای می‌داند که به دنبال پایان قصه‌است.<ref>{{پک|مهدی یوسفی|۱۳۸۶|ص=۱۴۱-۱۴۲-۱۵۰}}</ref>
 
[[عبدالحسین زرینکوب]] قصه‌هایی از قبیل خاله سوسکه را در ردیف افسانه‌های زنجیری قرار می‌دهد. در افسانه‌های زنجیری [[زبان فارسی]]، شخصیت‌های داستان پی در پی از یکدیگر سوالسؤال می‌پرسند تا بالاخره به جواب اصلی برسند. این سوالاتسؤالات در قالب عبارت‌های موزون هستند که به صورت ترجیع تکرار می‌شود.<ref>{{پک|منصور چهرازی|۱۳۷۹|ص=۳۱}}</ref> اولریش مارزلف نیز خاله سوسکه را در شمار قصه‌های زنجیره‌ای و با شماره ۲۰۲۳ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم «ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی ﻗﺼﻪﻫﺎی اﻳﺮاﻧﻲ» ﺟﺎی داده اﺳﺖ.<ref>{{ name="پک|فریده پورگیو|۱۳۸۹|ص=۳۳}}<"/ref>
 
== فیلم ==
خط ۷۱:
در سال ۱۳۸۸ [[فیلم مستند]] خاله سوسکه به کارگردانی [[نادره ترکمانی]] ساخته شد. این فیلم به روایت تغییرات افسانه خاله سوسکه، از اولین روایت چاپی تا زمان ساخت فیلم پرداخته بود. در این فیلم [[سحر ولدبیگی]] در نقش خاله سوسکه [[نقش آفرینی]] کرده‌است.<ref>{{پک/بن|۱۳۸۸|ک=مهرنیوز ۳ مرداد ۱۳۸۸}}</ref>
 
علی‌رغم تمایل استانداری همدان به ساخته شدن این فیلم در این استان، فیلم در [[بازار اراک|بازار سرپوشیده اراک]] ساخته شده‌است. این فیلم برداشت آزادی از تحقیقات مندرج در کتاب «خاله سوسکه از اولین روایت چاپی تا امروز» نوشته و پژوهش «خسرو صالحی» است. کارگردان این فیلم با توجه به قابلیت بصری بالای افسانه خاله سوسکه، ابزار تکنولوژی و جلوه‌های ویژه [[سینمای ایران]] را برای تقویت فضای فانتزی مورد نیاز اینگونه افسانه‌ها بسیار اندک دانسته‌است.<ref>{{پک|نادره ترکمانی|۱۳۹۰|کname=هفته‌نامه پارسی}}<"ReferenceA"/ref>
این فیلم در فرهنگسرای انقلاب تهران نقد شده‌است.<ref>{{پک|وفا برهانی|۱۳۸۹|ک=مشرق‌نیوز}}</ref>
 
خاله سوسکه بر آثار سینمایی دیگری نیز تاثیر غیرمستقیم داشته‌است. در سکانسی از [[گبه (فیلم)|فیلم گبه]] اثر [[محسن مخملباف]]، شخصیت اصلی فیلم که مردی میانسال و مجرد است، به دنبال دختر روستایی جوانی به سرچشمه می‌رود. دختر که با لباس [[قشقایی]] مشغول شستن ظرف است، در پاسخ به خواستگاری مرد می‌پرسد:«اگر از دستم عصبانی بشی چطوری تلافی می‌کنی؟» و مرد که منشاء سوالسؤال دختر را می‌داند پاسخ می‌دهد «برات شعر می‌خونم»<ref>{{پک|فرشته نام‌آور|۱۹۹۹|ص=۵}}</ref>
 
== تئاتر و نمایش عروسکی ==
در آبان‌ماه سال ۱۳۹۰ یک گروه [[نمایش عروسکی]] از [[اصفهان]]، نمایشی بر اساس این داستان را به کارگردانی اعظم مختاری در جشنواره بین الملی تئاتر کودک و نوجوان در همدان و همچنین هشتمین جشنواره سراسری تئاتر ماه به روی صحنه برد.<ref>{{ name="پک|اعظم مختاری|۱۳۹۰|ک=مهرنیوز}}<"/ref> این نمایش برنده لوح تقدیر و جوایزی از این دو جشنواره گردید.<ref>{{پک/بن|۱۳۸۸|ک=مهرنیوز ۲۱ آبان ۱۳۹۰}}</ref><ref>{{پک/بن|۱۳۸۸|ک=مهرنیوز ۲۵ آبان ۱۳۹۰}}</ref>
 
== پانویس ==