صحت تاریخی داستان استر و مردخای: تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
خط ۱:
{{ویکی‌سازی|تاریخ=دسامبر ۲۰۱۳}}
منتقدان تاریخ روایت استر را روایتی تاریخی نمی شمارندنمی‌شمارند. نخست اینکه هیچ سندی تاریخی در دست نیست که نشان دهد [[شاهان هخامنشی]] ملکه ایملکه‌ای به نام استر داشته اندداشته‌اند. دیگر آنکه هیچ یکهیچ‌یک از شاهان هخامنشی فرمان به قتل‌عام یهودیان نداده اندنداده‌اند که با میانجیگری ملکه از فرمان خود منصرف شده باشند. بااین همه پاره ایپاره‌ای اشارات تاریخی و توصیف هاییتوصیف‌هایی که از اوضاع دربار شاهان هخامنشی شده و برخی دیگر از اطلاعات مندرج در این کتاب می تواندمی‌تواند برای مورخ مورد استفاده قرار گیرد.<ref>{{پک|جعفری دهقی|1391|ک=بازشناسی منابع و مآخذ تاریخ ایران باستان|ص=120}}</ref>
 
تاریخ نگارش کتاب استر نامشخص است اما معمولاً بین محققین اتفاق‌نظر وجود دارد که نگارش کتاب کمی بعد از سقوط هخامنشیان، احتمالاً در [[دوره اشکانیان]] و حدود قرن دو یا سه [[قبل از میلاد]] بوده‌است. نویسنده کتاب نیز ناشناخته‌است. اما معمولاً چنین پنداشته می‌شود که توسط فردی از میان اقلیت یهودی ایران و بابل نوشته شده‌است.<ref name="Shaul" /> اما [[محمود جعفری دهقی|جعفری دهقی]] معتقد است که این کتاب در زمان هلنیستی (یونانی مآبی) و حاصل تلقی و برداشت فکری یونانیان و دشمنی آنان با شاهان هخامنشی است.<ref>{{پک|جعفری دهقی|1391|ک=بازشناسی منابع و مآخذ تاریخ ایران باستان|ص=120}}</ref>
 
[[آملی کورت|امیلی کورت]] معتقد است کتاب استر در دوره هلنیستی (یونانی‌مآبی) نوشته شده است و تصویر زندگی درباری ایران مشابه با آن چیزی است که در نوشته هاینوشته‌های یونانی دیده می شودمی‌شود.<ref>{{پک|کورت|1391|ک=هخامنشیان|ص=19}}</ref>
 
[[دانشنامه بریتانیکا]] در نوشتار مربوط به عید پوریم می‌نویسد: حقیقت تاریخی این واقعه کتاب مقدس، معمولاً مورد سوالسؤال می‌باشد. در مورد جشن پوریم، نیز هرچند مشخص است که عید پوریم تا حدود قرن دوم میلادی به سنتی تثبیت شده در میان یهودیان تبدیل شده بوده، ریشه تاریخی این جشن ناشناخته‌است.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/483999/Purim:: Purim]. (۲۰۰۹2009). In ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved March 11, 2009 from Encyclopædia Britannica Online</ref> در این دانشنامه در هنگام بررسی تاثیراتتأثیرات تمدن [[ایران زمین]] بر یهودیت چنین آمده‌است که ماجرای پوریم از کتاب استر در واقع، یکی از [[قصه‌های ایرانی]] در مورد زیرکی و خدعه‌های شهبانوهای ایرانی در درون اندرونی‌های پادشاهان می‌باشد و خود عید پوریم نیز به نوعی اقتباس یهودیان از [[عید نوروز]] می‌باشد.<ref name="Persian Source">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism/35340/Sources-and-development#ref=ref299743:: The Judaic tradition» Jewish myth and legend» Sources and development» Myth and legend in the Persian period]. (2009). In ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved March 11, 2009, from Encyclopædia Britannica Online</ref>
[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism/35340/Sources-and-development#ref=ref299743:: The Judaic tradition» Jewish myth and legend» Sources and development» Myth and legend in the Persian period]. (2009). In ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved March 11, 2009, from Encyclopædia Britannica Online</ref>
 
بگفته تاریخچه دنیای [[کتاب مقدس]] چاپ [[دانشگاه آکسفورد]]، اگر چه برخی [[بنیادگرایی|بنیادگرایان]] کتاب استر را تاریخی می‌پندارند ولی [[ژانر]] ادبی کتاب استر، همانند اکثر [[کتاب دانیال]] از نوع [[رمان]] بوده‌است. نه نویسندگان این کتاب قصد بازگو کردن حوادث گذشته را داشتند، و نه انتظار داشتند که خوانندگان آن را به عنوان تاریخ قلمداد کنند؛ شخصیتی به نام استر وجود خارجی نداشته‌است. با توجه به ژانر ادبی کتاب چند سؤال مربوطه اینها است که «چه کسی این کتاب را نوشته؟ قصد آن‌ها از نوشتن این کتاب چه بوده و تا چه حدی به آن رسیده‌اند؟ مخاطبان این کتاب چه کسی بوده؟ از مقایسه این کتاب و مخاطبان آن با موارد مشابه در دنیای یونانی-رومی چه نتایجی حاصل می‌شود؟»<ref>{{یادکرد|فصل= |کتاب=The Oxford History of the Biblical World|ناشر= Oxford University Press|چاپ= |شهر= |کوشش= |ویرایش= |سال=۲۰۰۱ |شابک= |نویسنده=Greenspoon, {{چر}}Leonard J. |نویسندگان سایر بخش‌ها=Ed: Micheal D. Coogan|ترجمه=|صفحه=۳۲۲-۳۲۳ ۳۲۲–۳۲۳ |زبان=en |مقاله= |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}}</ref>
 
بگفته [[شائول شاکد]]، استاد ارشد [[دانشگاه عبری اورشلیم]] و پژوهش‌گر نامدار [[تاریخ یهودیت]]، در نوشتار مربوط به پوریم در [[دانشنامه ایرانیکا]]، گواهی بر صحت این داستان از دیدگاه تاریخی وجود ندارد و معمولاً در مورد واقعیت تاریخی داستان با شک و تردید نگریسته می‌شود. نظریه‌هایی وجود دارد که داستان بر مبنای اساطیر ایلامی و یا بابلی است. هرچند چنین نظری را نمی‌توان با اطمینان پذیرفت. این کتاب را بیشتر می‌توان نمونه‌ای از تم (theme) معروف دسیسه‌های درون دربار و نجات یافتن‌های معجزه آمیز نامید.<ref name="Shaul">{{harvnb|Shaked|۱۹۹۸|pp=۶۵۵-۶۵۷۶۵۵–۶۵۷}}</ref>
 
بگفته مک‌کولوگ شاید ذراتی از حقیقت در پشت داستان استر باشد ولی کتاب در وضع حاضرش دارای اشتباهات و تناقضاتی است که باید بعنوان یک افسانه تاریخی (نه روایت تاریخی) قلمداد شود. نام همسر [[خشایارشا]] به استناد [[هرودوت]]، [[آمستریس]] دختر [[هوتن|اتانس]] بوده درحالی که هیچ اثری از [[وشتی]] یا استر در [[تاریخ هرودوت]] نیست<ref>{{harvnb|McCullough|۱۹۸۵|pp=۶۳۴-۶۳۵۶۳۴–۶۳۵}}</ref>
 
بگفته تاریخچه یهودیت چاپ [[دانشگاه کمبریج]] نویسنده کتاب استر ممکن است [[نام‌های ایرانی]] یا ایلامی برای کتابش را می‌دانسته، اما نشان داده نشده که نویسنده اطلاعات دست اولی راجع به وضعیت جغرافیایی قصر در [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] و یا فضای حاکم در دربار ایران داشته‌است. اگر چه تاریخی بودن کتاب به دلیل وجود غیر محتملات<ref>بگفته تاریخچه یهودیت چاپ دانشگاه کمبریج از جمله غیر محتملاتی که تاریخی بودن کتاب را زیر سؤال می‌برند، می‌توان از جشنی که پادشاه برای افسران اجرایی اش گرفت که صد و هشتاد روز به طول انجامید (۱:۱-۴۱–۴)؛ نافرمانی ملکه وشتی از پادشاه؛ مکاتبه پادشاه به ملت‌های مختلف در زبان خودشان و فرمان دادن به اینکه هر مردی در خانه خودش ارباب است (زبان رسمی آرامی شاهنشاهی بود)، اعطای مقام‌های بالا به غیر ایرانیان نام برد.</ref> و خطاها<ref>بگفته تاریخچه یهودیت چاپ دانشگاه کمبریج برخی از خطاهای معروف کتاب عبارتند از: ذکر ۱۲۷ [[ساتراپ]] (استان) در امپراطوری ایران در حالی که [[هرودوت]] ۲۰ [[ساتراپ]] را ذکر می‌کند. بگفته هرودوت ملکه خشایار شاه آمستریس بود اگر چه در کتاب استر، استر این عنوان را بین سال‌های هفتم و بیستم پادشاه داشت. قصه مصنوعی کتاب که صحبت از تضادها می‌کند: یهودیان و بت پرستان، وشتی و استر، به دار آویختن‌هامان و قرار دادن مردخای به عنوان وزیر، قتل‌عام غیر یهودیان و کشتارهای ضد یهودی نیز یک افسانه را پیشنهاد می‌کنند.</ref> زیر سؤال می‌رود، اما افسانه بودن داستان به معنی این نیست که از داخل خلأ زاده شده‌است. بدون شک داستان بر پایه اتفاقی تاریخی که در شوش افتاده بنا شده‌است، هرچند تشخیص ماهیت این اتفاق سخت می‌باشد. همچنین عید پوریم قبل از نوشتن شدن کتاب استر جشن گرفته می‌شده و این داستان سعی در توجیه این جشن کرده‌است.<ref>{{یادکرد|فصل= |کتاب=The Cambridge history of Judaism|ناشر= Cambridge University Press|چاپ= |شهر= |کوشش= William Horbury, John Sturdy, Steven T. Katz|ویرایش= |سال=۱۹۹۰ |شابک=ISBN 0-521-21929-9, 9780521219297 |نویسنده=Davies, {{چر}}William David |نویسندگان سایر بخش‌ها=Louis Finkelstein|ترجمه=|صفحه=۳۶۶-۳۶۷ ۳۶۶–۳۶۷ |زبان=en |مقاله= |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}}</ref>
 
به گفته لیتمن دانش‌آموختگان و دانش‌پژوهان کتاب استر را به دلیل تناقضات آشکار تاریخی در این کتاب به جای سند تاریخی، جز افسانه‌های تاریخی به حساب می‌آورند. به استناد [[تاریخ هرودوت]]، خشایارشا هرگز نمی‌تواند با یک یهودی ازدواج کند کند چرا که خلاف عمل پادشاه برای ازدواج با یکی از ۷ خانواده صاحب قدرت ایرانی است. تاریخ گزارش می‌دهد که خشایارشا با [[آمستریس]] و نه با [[وشتی]] یا [[استر]] ازدواج کرده‌است. هیچ اطلاعات شخصی از وزیر [[هامان]]، [[وشتی]] یا [[استر]] یا حتی [[مردخای]] - مرد عالی رتبه دربار- نیست. مردخای گفته می‌شود که توسط [[بختنصر]] تبعید شده‌است ولی تبعید او ۱۱۲ سال پیش از سلطنت خشایارشا روی داده‌است<ref>The Religious Policy of Xerxes and the "Book of Esther" Author(s): Robert J. Littman Reviewed work(s):Source: The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 65, No. 3 (Jan. , 1975), pp. 145-155 Published by: University of Pennsylvania Press Stable URL: http://www.jstor.org/stable/1454354</ref>
 
کتاب استر یک [[رمان تاریخی]] است که سرنوشت یهودیان تبعیدی را در قرن پنجم پ م تحت حاکمیت اخشورش (یعنی خشایارشا) روایت می‌کند. موضوع رمان در دربابر هخامنشی در شهر شوش رخ می‌دهد. نویسنده آشنایی خوبی [[نقشه بردارینقشه‌برداری]] شهر و نقل نام‌های پارسی (مموکن،...)، عیلامی (هامان)، و بابلی (مردخای) دارد. وشتی، زن خشایارشا، از دستور شوهر برای ظاهر شدن در برابر مهمانان سرپیچی می‌کند و درنیجه، از مقالم ملکه‌ای خویش خلع می‌شود و استر یهود، دختر برادر مردخای، جایش را می‌گیرد. مردخای بر طبق رمان، در بابل توسط نبودکدنضر (کسی که بیش از ۱۰۰ سال پیش از خشایارشا زیست) به اسارت گرفته می‌شود. گرچه به نظر می‌رسد این رمان در قرن دوم پ م رخ داده و کمی جزئیات تاریخی دارد، در قسمت مختلفی روایت‌های مورد اطمینان ارائه می‌کند: جزئیات نحوه زندگی دربار سلطنتی و کارایی روحانیون و توصیف سنت‌های پارسی که در کتاب استر آمده است، توسط منابع مستقل تائیدتأیید شده است.<ref name="Dandamayev">{{پک|Dandamayev|1990|ک=BIBLE i. As a Source for Median and Achaemenid History|ص=199-200}}</ref>
 
به نوشته [[دانشنامه جودائیکا]]، کتاب استر ادعا می‌کند که یک یک روایت تاریخی است که در قلعه شوشان یا شوش اتفاق افتاده‌است. اتفاق افتاده‌است. درست است که شاهی پارسی بنام اخشورش (Ahasuerus) وجود داشته‌است که معادل نام پارسی است که یونانی‌ها Xerxes (خشایار) می‌نامیدند (نگارش بدون اصوات نام به عبری تقریباً نزدیک به شیوه‌ای است که نام در متون آرامی نگاشته می شده‌استمی‌شده‌است. اصوات بعدها در [[قرون وسطی]] به نام اضافه شده‌است). پادشاهی خشایار یکم (کسی که منظور قصه‌است زیرا پادشاهی خشایار دوم زودگذر بود). همچنین نام مردوکا (=مردخای) در متون آن زمان بعنوان یک نام فرد و همچنین در کتاب‌های عزرا و نحمیا بعنوان یک نام یهودی ثبت شده‌است. همچنین نویسنده کتاب استر با رسوم پارسیان و رسوم دربار آشنایی خوبی داشته‌است مانند عدم پذیرفتن وشتی برای کوچک کردن خود و ظاهر شدن در مجلس می‌گساری (یک همسر پارسی مجلس مهمانی را در هنگام شروع می‌گساری ترک می‌کرد.)<ref>{{harvnb|Sperling|Baumgarten|۲۰۰۷|pp=۲۱۵-۲۱۸۲۱۵–۲۱۸}}</ref>
 
هرچند پذیرش استر بعنوان یک حقیقت تاریخی با دشواری‌هایی روایی و تاریخی مواحه‌است. اگر مردخای از سرزمین یهود بهمراه یهویاخین Jehoiachin (سال ۵۸۹ میلادی) تبعید شده باشد. آنگونه که کتاب استر عنوان می‌کند (استر ۶:۲) سن مردخای در زمان خشایارشا باید بیش از صد سال بوده باشد. هرودوت گزارش داده‌است که همسر خشایارشا نه وشتی و نه استر بوده‌است بلکه دختر یکی از سرداران پارسی بوده‌است که آمیستریس نام داشته‌است. هرودوت همچنین گفته‌است که شاهان پارسی همسرانشان را تنها از میان هفت خانواده اشراف پارسی انتخاب می کرده‌اندمی‌کرده‌اند. بعلاوه، کل داستان مملو از نا محتملات است. مانند آنکه مردخای بعنوان یک یهودی در دربار شناخته می‌شد و [[برادر زاده]] و دختر خوانده اش که هر روز به دیدن او می رفته‌استمی‌رفته‌است توانسته‌است با موفقیت ملیت و دین خود را پنهان کند. بعلاوه داستان به نحو ساختگی جدی می‌زند و بطرز مشکوکی غیر مذهبی است. دعا کنندگان هیچوقت در هنگام خطر یادی از خدا نمی‌کنند و اشاره‌ای به خدا در هنگام جشن شکرگذاری پس از نجات یهودیان نیست. بطوریکه خاخام‌های تلمود مجبور بودند که نام خدا را به کتاب استر بیفزایند و ترجمه یونانی و آرامی ان کتاب را مومنانه تر نموده‌است. اگر فرض کنیم که کتاب استر واقعیت تاریخی نیست. احتمالات متعددی برای منشامنشأ کتاب و تاریخ نوشته شدن کتاب و بستر تاریخی و معنی و مقصود آن وجود دارد.<ref>{{harvnb|Sperling|Baumgarten|۲۰۰۷|pp=۲۱۵-۲۱۸۲۱۵–۲۱۸}}</ref>
 
دائرةالمعارف جهانی یهود دربارهدربارهٔ کتاب استر می‌نویسد:
{{نقل قول|اکثر محققان کتاب را افسانه و داستان‌هایی می دانندمی‌دانند که بازگو کننده آداب و سنت‌های معاصری است که با ظاهر و آهنگی قدیمی ارائه شده است تا از حمله و هجوم به آن اجتناب شود. آنها خاطر نشان کرده‌اند ۱۲۷ ولایتی که نامشان در کتاب آمده با ۲۰ ساتراپی باستانی ایران در مغایرتی عجیب است. یا حیرت آورحیرت‌آور است که چگونه استر، یهودی بود خودش را مخفی می‌کند، در حالی که مردخای که پسرعمو و در عین حال قیم او بوده، به عنوان یک یهودی شناخته شده بوده است. نیز غیر ممکنغیرممکن است که یک غیر ایرانی به عنوان نخست وزیر یا ملکه انتخاب شود و اینکه رویدادهای کتاب، اگر به راستی واقع شده‌اند، نمی‌توانسته‌اند با بی توجهیبی‌توجهی مورخان روبرو شده باشند. لحن به کار رفته در کتاب، ساختار ادبی و جایگاه کتاب بیشتر به یک داستان رومانتیک اشاره دارد تا یک واقعه شمار تاریخی. برخی پژوهشگران حتی منبع این اثر را کاملاً غیر یهودی ردیابی کرده‌اند.<ref name="shaker">{{پک|شاکر|فیاض|1389|ک=هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن!|ص=152-154}}</ref>}}
 
سموئل کندی دربارهدربارهٔ کتاب می‌نویسد:
{{نقل قول|کتاب استر همه چیز می‌تواند باشد جز تاریخ، این کتاب، داستانی افسانه آمیز است که غرض ظاهری این افسانه آن بوده که برای جشن گرفتن عید پوریم، یک حقانیت و واقعیت تاریخی ذکر کند. کتاب استر اطلاعاتی نادرست را در مورد فارس نیز ارائه می‌دهد. در این کتاب آمده که خشایارشا بر ۱۲۷ ولایت حکمرانی کرده، حال آنکه تعداد واقعی تحت حکم او ۲۷ تا بوده است.<ref name="shaker" />}}
 
به نظر سموئیل کندی، کتاب استر سرشار از اندیشه‌ها و تصوراتی است که از ادبیات اساطیری بابل سرچشمه گرفته است. چرا که اندیشه غلبه یک زن بر پادشاه بیگانه بیشتر با روحیه بابلیان قرن ۵ پیش از میلاد مناسبت دارد تا با تفکر یهودی. علاوه بر این، نام هیچ یکهیچ‌یک از قهرمانان کتاب استر یک اسم واقعی یهودی نیست. به استثنای شاه اخشورش (خشایارشا) بقیه، نام خدایان بابلی و عیلامی دارند. نام استر معادل «ایشتار» است. بانوی قهرمان داستان حتی در باب دوم، آیه هفتم، هدسه خوانده می‌شود که از القاب خاص رب‌النوع بابلی است. استر و مردخای بابلیانی هستند که نقاب یهودی به چهره زده‌اند. دشمن آنها، هامان می‌توان بر مبنای زبانشناسی با هوما یک خدای عیلامی برابر دانست. وشتی، ملکه پارس هم، به همین ترتیب، می‌توان با مشتی یک رب‌النوع عیلامی تطبیق داد. از این رو کندی معتقد است اساس کتاب استر در عهد عتیق، یک افسانه بابلی قرن پنجمی است می‌باشد که کشمکش مرافعه مردوخ و ایشتار را با اخشورش بیان می‌کند. همانندی‌ها هم آن قدر زیاد است که نمی‌توان آن را بر تصادف حمل کرد.<ref name="shaker" />
 
از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۶ حدود یکصد قطعه از طومارهای بحرالمیت در قمران یا اسفار متعدد [[عهد عتیق]] یافت شده‌اند، همگی به جز کتاب استر با عهد عتیق تطابق دارند. تومار بحرالمیت مربوط به گروه اسنیان از یهودیان است که هم اکنون ترجمه این مخلوطات نیز به چاپ رسیده و دسترس همگان است. دیگر آنکه در [[عهد جدید]]، هیج [[نقل قول]] یا اشاره‌ای به کتاب استر نشده است.<ref name="shaker" />
 
از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۶ حدود یکصد قطعه از طومارهای بحرالمیت در قمران یا اسفار متعدد [[عهد عتیق]] یافت شده‌اند، همگی به جز کتاب استر با عهد عتیق تطابق دارند. تومار بحرالمیت مربوط به گروه اسنیان از یهودیان است که هم اکنون ترجمه این مخلوطات نیز به چاپ رسیده و دسترس همگان است. دیگر آنکه در [[عهد جدید]]، هیج [[نقل قول]] یا اشاره‌ای به کتاب استر نشده است.<ref name="shaker"/>
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
 
== منابع ==
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =شاکر| نام =محمدکاظم| نام خانوادگی۲ =فیاض| نام۲ =محمد سعید| عنوان =هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن! | ژورنال =قرآن شناخت| مکان = | ناشر =موسسه اموزشیآموزشی و پژوهشی امام خمینی| دوره =بهار و تابستان | شماره =۵| سال =۱۳۸۹| صفحه =145 تا ۱۶۴| پیوند =http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/750975| تاریخ بازبینی =۱۰/۰۴/۲۰۱۳}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =جعفری دهقی | نام =محمود | پیوند نویسنده =محمود جعفری دهقی | عنوان =بازشناسی منابع و مآخذ تاریخ ایران باستان | سال =1391 | ناشر =[[انتشارات سمت|سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاههادانشگاه‌ها (سمت)]] |مکان =تهران | شابک =978-964-459-780-0}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =کورت| نام =آملی| پیوند نویسنده =آملی کورت|ترجمه=[[مرتضی ثاقب‌فر]]|عنوان =هخامنشیان|سال =1391|ناشر =انتشارات ققنوس|مکان = تهران|شابک=978-964-311-177-9}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =Dandamayev | نام =M. A | پیوند نویسنده =محمد داندامایف | مقاله =BIBLE i. As a Source for Median and Achaemenid History | دانشنامه =Encyclopædia Iranica | جلد=۴ | سال =۱۹۹۰ | ناشر =Bibliotheca Persica Press | مکان =New York | شابک = | صفحه =۱۹۹-۲۰۰۱۹۹–۲۰۰ | نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/bible-i | تاریخ بازبینی =۷/۳۱/۲۰۱۳ | نشانی بایگانی = |تاریخ بایگانی = | زبان =en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =Halevy | نام =Elimelech Epstein | پیوند نویسنده = | مقاله =ESTHER | دانشنامه =[[ENCYCLOPAEDIA JUDAICA]] | ویرایش =دوم | جلد=۶ | سال =۲۰۰۷ | ناشر =Thomson Gale | مکان =New York | شابک =۹۷۸-۰-۰۲-۸۶۵۹۳۴-۳ | صفحه =۵۱۵-۵۱۸۵۱۵–۵۱۸| نشانی = | تاریخ بازبینی =}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =McCullough | نام =W. S | پیوند نویسنده = | مقاله =AHASUREUS | دانشنامه =[[دانشنامه ایرانیکا]] | ویرایش = | جلد=۱ | سال =۱۹۸۵ | ناشر =Bibliotheca Persica Press | مکان =New York | شابک = | صفحه =۶۳۴-۶۳۵۶۳۴–۶۳۵ | نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/ahasureus | تاریخ بازبینی =۱۸-۱۲-۲۰۱۱}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =Shaked | نام =Shaul | پیوند نویسنده =شائول شاکد | مقاله =ESTHER, BOOK OF | دانشنامه =[[دانشنامه ایرانیکا]] | ویرایش = | جلد=۸ | سال =۱۹۹۸ | ناشر =Bibliotheca Persica Press | مکان =New York | شابک = | صفحه =۶۵۵-۶۵۷۶۵۵–۶۵۷ | نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/esther-book-of | تاریخ بازبینی =۱۸-۱۲-۲۰۱۱}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی۱ =Sperling | نام۱ =S. David | پیوند نویسنده۱ =| نام خانوادگی۲ =Baumgarten | نام۲ =Albert I | پیوند نویسنده۲ = | مقاله =scroll of esther | دانشنامه =[[ENCYCLOPAEDIA JUDAICA]] | ویرایش =دوم | جلد=۱۸ | سال =۲۰۰۷ | ناشر =Thomson Gale | مکان =New York | شابک =۰-۰۲-۸۶۵۹۴۶-۵ | صفحه =۲۱۵-۲۱۸ ۲۱۵–۲۱۸ | نشانی = | تاریخ بازبینی =}}
{{پایان چپ‌چین}}