|
برخی این دبیره را نخستین دبیره‌ای می‌دانند که با توجه به دیگر دبیره‌ها اختراع شده‌است و می‌گویند که نتیجهٔ دگرش دبیره‌های دیگر نبوده‌است. دبیره میخی هخامنشی به احتمال بسیار به دستور [[داریوش بزرگ]] پدید آورده شده‌است. می‌گوییم به احتمال بسیار چون که کتیبه‌هایی از شاهان بومی (پارسی) [[هخامنشی]] (نیاکان داریوش) چون [[آریارمنا]] و نیز کتیبه‌ای کوتاه منتسب به [[کوروش]] یافت شده‌اند. اما صاحب‌نظران باور دارند که این کتیبه‌ها (و لوحها) همه پس از شاهنشاهی [[داریوش]] نوشته شده‌اند.
با این همه برخی از [[دانشمند|دانشمندان]]ان این دبیره را گونه‌ای وام‌گیری از دبیره‌های همسایگان ایرانی می‌دانند؛ با این استدلال که ظاهراً مانند دیگر دبیره‌های میخی، از نشانه‌های میخ‌مانندِ عمودی، افقی و زاویه‌دار ساخته شده‌است. باید توجه داشت که تنها یک حرف این دبیره با دیگر [[دبیره میخی|دبیره‌های میخی]] یکسان است، که احتمالی بودن چنین همسانی نیز شگفت نیست. اما با نگاهی دقیق‌تر به ساختار بیرونی و درونی این دبیره آشکار می‌شود که ویژگی‌های ابتکاری آن بیشتر از ویژگی‌های اقتباسی است.<ref name="خبرگزاری کتاب ایران">، برداشت شده در ۸ اردیبهشت ۱۳۸۷ [http://www.ibna.ir/vdcbsgb8.rhb0gpiuur.html خبرگزاری کتاب ایران]</ref><ref>[http://www.persianacademy.ir/fa/x291186.aspx Persian Academy<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
دو ویژگی برجسته و نظرگیر آن شمار اندک نشانه‌ها و سادگی آن‌هاست. این دو ویژگی، دبیره میخی فارسی باستان را از دیگر [[دبیره میخی|دبیره‌های میخی]] که معمولاً بیش از صد یا چندصد نشانه دارند و بیشتر نشانه‌ها معرّف [[هجا|هجاها]]ها و واجهای آن زبان‌ها هستند ویژه می‌کند.<ref name="خبرگزاری کتاب ایران"/><ref>[http://www.persianacademy.ir/fa/x291186.aspx Persian Academy<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
خانم دکتر [[بدرالزمان قریب]]، پژوهشگر، استدلال‌هایی مبنی بر اینکه این دبیره نوآوری [[ایرانیان]] بوده و از همسایگان گرفته نشده‌است، آورده‌است.
== ساختار و ویژگی‌ها ==
دبیره پارسی باستان که از چپ به راست نوشته‌می‌شده، ۳۶ نویسهٔ ملفوظ، ۷ یا ۸ [[ایده‌نگار]]، تعدادی نویسهٔ عددی، و یک جداکنندهٔ کلمات دارد. از ۳۶ نویسهٔ ملفوظ، سه نویسه [[واکه]]، سیزده نویسه [[همخوان (زبانشناسی)|همخوان]] مستقل، و بیست نویسه همخوانهایی هستند که شکل آنها بسته به واکه‌ای که پس از آنها می‌آید تغییر می‌کند. [[اندیشه‌نگار|اندیشه‌نگارهای]]های این دبیره برای مفاهیم [[شاه]] ({{میخی هخ|SHAH}})، [[کشور]] ({{میخی هخ|DAHYAAUSH}} و {{میخی هخ|DAHYAAUSH-2}})، [[خدا]] {{میخی هخ|BAGA}} [[زمین]] ({{میخی هخ|BUUMISH}})، و [[اهورامزدا]] (;{{میخی هخ|AURAMAZDAA}} و {{میخی هخ|AURAMAZDAA-2}}؛ برای حالت عادی و{{میخی هخ|AURAMAZDAAHA}}؛ برای [[حالت اضافی]]) به کار می‌روند. به نظر می‌رسد که این ایده‌نگارها در دوران داریوش اول استفاده نمی‌شده‌اند، بلکه تنها در کتیبه‌های خشایارشا و جانشینانش وجود دارند. اعداد با استفاده از پنج شکل اصلی برای یک، دو، ده، بیست، و صد تشکیل می‌شوند. به دلیل شباهت حروف این دبیره به میخ، به این دبیره و چند دبیره دیگر که به این دبیره شباهت ظاهری دارند [[دبیره میخی]] گفته می‌شود. این دبیره از ساده‌ترین دبیره‌های میخی است. تنها [[دبیره میخی اوگاریتی]] است که از آن ساده‌تر است و صد در صد الفبایی است.
=== ایدئوگرامها ===
|-
| -(a) || 𐎠 || 𐎣 || rowspan=3|𐎧 || 𐎥 || rowspan=3|𐎨 || rowspan=3|𐏂 || 𐎩 || rowspan=2|𐎫 || rowspan=3|𐎰 || 𐎭 || rowspan=3|𐎱 || rowspan=3|𐎳 || rowspan=3|𐎲 || rowspan=2|𐎴 || 𐎶 || rowspan=3|𐎹 || 𐎺 || rowspan=2|𐎼 || rowspan=3|𐎾 || rowspan=3|𐎿 || rowspan=3|𐏀 || rowspan=3|𐏁 || rowspan=3|𐏃
#
# | -i || 𐎡
# ! — !! —
== رمزگشایی و اهمیت آن در شرقشناسی ==
دبیره میخی هخامنشی به خاطر سادگی اولین نوع دبیره میخی بود که رمزگشایی شد. به طور خلاصه روند خوانش مجدد به صورت زیر بود.
از میان شاهان هخامنشی تنها کسی که پدرش شاه نبود [[داریوش بزرگ|داریوش]] بود. بنابراین ابتدا کلمه‌ٔ شاه از روی تکرار به فواصل نسبتاً برابر (فلان شاه فرزند بهمان شاه فرزند...) حدس زده شد. از روی این دوقرینه نام داریوش خوانده شد و به کمک منابع [[یونان|یونانی]]ی و اسم شاهان هخامنشی سایر نویسه‌ها نیز خوانده شدند. [[گروتفند]] [[آلمان|آلمانی]]ی و [[راولینسون]] [[بریتانیا|بریتانیایی]]یی نقشی کلیدی در این فرایند داشتند. پژوهشگران و [[زبانشناسان]] با خواندن کتیبه‌های میخی ملاحظه‌کردند که با زبانی که شباهت بسیاری با [[سانسکریت]] (زبان باستانی هند) دارد مواجهند. سانسکریت زبانی کاملاً شناخته‌شده در آن زمان بود. به این ترتیب کتیبه‌های هخامنشی خوانده شدند.
در سال ۱۶۲۱م. سیاح [[ایتالیا|ایتالیایی]]یی به نام [[پیترو دلاواله]] از کتیبه‌های [[تخت‌جمشید]] چند علامت میخی نقاشی کرد و با خود به [[اروپا]] برد و به حدس خود گفت که این دبیره باید از چپ به راست خوانده شود. [[شاردن]] جهانگرد فرانسوی در سال ۱۶۷۴م. یکی از کتیبه‌های [[ایران|ایرانی]]ی را در سیاحتنامه خود ترسیم کرد و کنت کای لوس در ۱۷۶۲ م. تصویر گلدانی از مرمر را که بر روی خود کتیبه‌هایی از سه دبیره میخی و یک [[دبیره هیروگلیف مصری|دبیره مصری]] داشت انتشار داد و زمینه را برای تحقیق باز کرد. در سال ۱۷۶۵م. کارس تنس نی‌بور دانمارکی کتیبه‌هایی از [[پاسارگاد]] کپی برداشت و معلوم کرد که دبیره‌های این کتیبه‌ها از سه نوع است و ساده‌ترین آنها مرکب از چهل و دو علامت می‌باشد. دانشمند [[دانمارک|دانمارکی]]ی دیگری به نام مون‌تر نوع دوم دبیره میخی را در سال ۱۸۰۲م. دبیره سیلابی یا هجایی اعلام کرد و گفت هر علامت آن نمایندهٔ یک هجاست و دبیره سوم نیز ایدئوگرامی است یعنی هر علامت نمایندهٔ یک مفهوم یا کلمه‌است. بعدها دانشمند مزبور گفت در جاهایی که کتیبه به سه نوع دبیره نوشته شده هر سه از حیث مضمون راجع به یک مطلب‌اند و هرکدام از دبیره‌ها متعلق به یک زبان است. به عقیدهٔ او دبیره اول باید متعلق به زبانی باشد که متن در ابتدا به آن زبان نوشته شده و بعد آن را به دو زبان دیگر ترجمه کرده‌اند و چون زبان اهالی [[پارس]]، که تخت‌جمشید در آن واقع است، [[فارسی|زبان پارسی]] بوده پس جای اول را باید به [[فارسی|زبان پارسی]] داد. پس از آن او بخواندن دبیره اول که ساده‌تر بود پرداخت. او با این مجاهدت‌ها توانست دو حرف را که عبارت از «آ» و «ب» باشند معلوم کند و نیز متوجه شد که چند علامت دبیره میخی در ایران باستان همیشه با هم و به یک ترتیب تکرار می‌شوند ولی گاه آخر این چند علامت تغییر می‌کند. در ادامهٔ تلاشهای مون تر، محقق دیگری به نام گروت فند به این نتیجه رسید که این چند علامت که به یک ترتیب و با هم تکرار می‌شوند باید کلمه شاه باشد و کلمه‌ای که قبل از آن آمده و در دو کتیبه مختلف است اسم شاه. بالا خره بعد از مجاهدت و تلاشهای فراوان محققین [[راولین سن]] موفق شد راز کتیبهٔ [[سنگ‌نوشته بیستون|بیستون]] [[داریوش بزرگ|داریوش اول]] را که با سه زبان نوشته شده بود ([[فارسی میانه|پارسی قدیم]]، [[ایلامی]]، [[آسوری]]) فاش کند. و این باعث شد تا الفبای زبان پارسی باستان معلوم شود و چهارصد واژه از این زبان بدست آمد. علامات دبیره میخی دوم نیز به کوشش راولین سن در سال ۱۸۵۵ م. کاملاً معلوم شد و محقق شد که زبان آن زبان [[ایلامی]] یا زبان شوش جدید است. بعد از این به خواندن دبیره سوم پرداختند در اینجا کار با اشکالات بسیار همراه بود زیرا این دبیره کمتر از دو دبیره دیگر جا گرفته بود. «مون تر» در ۱۸۰۲ م. گفت که بعضی علامات دبیره سوم شبیه علاماتی است که بر آجرهای [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] نوشته شده و از خرابه‌های این شهر قدیم بدست آمده‌است. بر اثر اکتشافات الیاردا و ابت تاا در [[نینوا]] ثابت گردید که دبیره سوم کتیبه‌های [[هخامنشیان|هخامنشی]] همان دبیره [[آسوری]] و[[بابلی]] است و دیگر شکی نماند که شاهان [[هخامنشیان|هخامنشی]] بعد از زبان پارسی قدیم و زبان ایلامی به دبیره و زبان آسور و بابل، که زبان و دبیره نخستین مردم متمدن [[آسیا|آسیای]]ی پیشین بود توجه داشته و آن را بکار می‌برده‌اند. بر اثر کوشش صدوپنجاه‌سالهٔ این پژوهندگان ما امروزه از هر جهت به زبان و دبیره رایج زمان [[هخامنشیان]] آگاهیم.
نکته‌ٔ جالب توجه اینست که همان طور که گفته شد کتیبهٔ [[سنگ‌نوشته بیستون|بیستون]] و اکثر کتیبه‌های [[تخت جمشید]] (پارسه) به سه زبان ایلامی، [[بابلی]]([[اکدی]]) و [[پارسی باستان]] نوشته شده‌اند. از این رو پس از رمز گشایی دبیره میخی هخامنشی، دبیره بابلی و پس از آن دبیره ایلامی(به طور ناقص) رمز گشایی شدند. باید توجه داشت که حجم لوحهای گلی و کتیبه‌ها به این دو زبان چند هزار برابر کتیبه‌های فارسی باستانی‌است. به علاوه این دودبیره حتی در زمان هخامنشیان سابقه‌ای چندهزار ساله داشتند! پس باید گفت دانشهای نوین آشورشناسی و سومرشناسی و عیلام‌شناسی همه مدیون دبیره میخی هخامنشی‌اند.
== معرفی برخی حروف ==
{{double image|left|Tachar doorway inscription.jpg|250|Old Persian a.png|160|(→) نگاره سمت راست ([[سنگ‌نبشته درگاه کاخ تچر]]) : حرف با تلفظ {{میخی هخ|A}}، خط بالا از سمت چپ حرف دوم {{بر}}
(←) نگاره سمت چپ: حرف {{میخی هخ|A}} }}
{{میخی هخ|A}} نخستین حرف [[خط میخی پارسی باستان]] است. صدا و تلفظ آن آ یا اَ می‌باشد.
[[Imageپرونده:DARIUSH-OLD PERSIAN.JPG|thumbبندانگشتی|420px| داریوش شاه - به [[زبان پارسی باستان|زبان و خط پارسی باستان]]. {{بر}} حرف دوم حرف {{میخی هخ|A}}]]
{{-}}
== منابع ==
<small><div dir="ltr">
* Testen، David D (۱۹۹۶). Old Persian Cuneiform. In Daniels، Peter T. & Bright، William (Ed.)، ''The World's Writing Systems''، pp. ۱۳۴–۱۳۷. New York: Oxford University Press. ISBN ۰0-۱۹19-۵۰۷۹۹۳507993-۰0.
* The Unicode Consortium. [http://www.unicode.org/versions/Unicode4.1.0 Unicode ۴٫۱.۰].
</div></small>
* [http://www.omniglot.com/writing/opcuneiform.htm www.omniglot.com]
* [http://www.ancientscripts.com/oldpersian.html www.ancientscripts.com]
* [http://www.unicode.org/charts/PDF/U103A0.pdf www.unicode.org]
* {{یادکرد |فصل=جلد اول|کتاب=کهن دیار، مجموعه آثار ایران باستان در موزه‌های بزرگ جهان|نویسنده = بهنام محمد پناه|ترجمه=|ناشر =[[انتشارات سبزان]]|چاپ=|شهر=تهران|کوشش=|ویرایش= |صفحه=صفحه: ۱۸۲|سال=|شابک= ISBN 978-964-8249-34-7
}}
== پیوند به بیرون ==
{{انبارویکی‌انبار-رده|Old Persian cuneiform}}
* [http://www.unicode.org/charts/PDF/U103A0.pdf جدول نویسه‌های استاندارد یونی‌کد برای دبیره پارسی باستان]
[[رده:خط میخی]]
[[رده:خط میخی پارسی باستان]] ▼[[رده:دبیره‌ها]]
[[رده:زبان پارسی باستان]]
▲[[رده:خط میخی پارسی باستان]]
[[رده:سنگ‌نبشته‌های هخامنشی]]
[[رده:سیستم‌های نوشتاری هجانما]]
| 