باله ماهی: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز Saeidpourbabak صفحهٔ پره ماهی را به باله (ماهی) منتقل کرد: رایج‌تر |
ابرابزار |
||
خط ۱:
باله برجسته‌ترین خصوصیت ماهیان است و برای ایجاد حرکت و کنترل حرکت در محیط آب بکار می‌آید. کارکردهای دیگر باله شامل پرواز (ماهی پرنده)، رهاسازی اسپرم (ماهی کیلی)، بیهوش کردن شکار (کوسه تراشر) و ترشح سم (سنگ‌ماهی) است. در ماهی‌های غضروفی (کوسه و سفره ماهی)، باله‌های لگنی بصورت اندام دخولی در تولید مثل بکار می‌رود. برخی باله‌ها در برخی ماهی‌ها در فرایند تکامل حذف شده‌اند.
ماهی، جد مشترک پستانداران، خزندگان، پرندگان و [[دوزیستان]] است. در واقع موجودات چهارپای زمین‌زی از ماهی بوجود آمده و حدود ۴۰۰ میلیون سال پیش روی زمین گام نهادند. آنها برای حرکت خود دارای باله‌های سینه‌ای و شکمی جفتی بودند. باله‌های سینه‌ای بصورت دست (در چارپایان و یا انسان) و باله‌های شکمی بصورت پا درآمد.
باله برجسته‌ترین خصوصیت ماهی است و بصورت زواید استخوانی از بدن آنها بیرون زده و پوست روی آن را می‌پوشاند. بجز دم (باله پسینی)، بقیه باله‌ها ارتباط مستقیم با ستون مهره ندارند و توسط عضلاتی در جای خود محکم می‌شوند. کارکرد اصلی باله‌ها، شنای ماهی و کنترل حرکات است. باله‌ها در نقاط مختلف بدن کارکرد متفاوتی مثل راندن به جلو، دور زدن، حفظ موقعیت موجود یا متوقف ساختن ماهی دارند. اغلب ماهی‌ها در زمان شنا از باله استفاده می‌کنند ولی ماهی پرنده از باله سینه‌ای خود برای پرش و ماهی قورباغه‌ای برای سینه‌خیز رفتن استفاده می‌کنند. باله‌ها کارکردهای دیگری نیز دارند. باله مقعدی ماهی کیلی در رهاسازی اسپرم بکار می‌رود و در کوسه ترشر از باله دمی برای بیهوش کردن شکار استفاده می‌شود. زواید باله‌های پشتی سنگ‌ماهیان صخره‌های مرجانی زهر تزریق می‌کنند.
== انواع باله ==
انواع مختلف باله وجود دارد. برخی از آنها در فرایند تکامل در برخی گونه‌های ماهی حذف شده است.
{| class="wikitable"
|-
! Pectoral fins
| [[File:Kopie van DSC00282.JPG|140px]]
| valign=top | {{anchor|AnchPectoral}} باله سینه‌ای. یک جفت باله در دو طرف سر و معمولاً بعد از اپرکولوم است و معادل دست در چهارپایان می‌باشد. عمل این باله که در برخی ماهی‌ها بخوبی توسعه یافته ایجاد حرکت دینامیکی بالا آمدن است و به ماهی‌ها و از جمله کوسه کمک می‌کند در عمق آب باقی بمانند. در ماهی پرنده این باله‌ها برای پرواز بیرون از آب بکار می‌آید. در بسیاری ماهی‌ها باله سینه‌ای برای راه رفتن بکار می‌آید نمونه آن باله‌های لوب‌مانند ماهی آنگلر و گلخورک است. برخی شعاع‌های باله‌های سینه‌ای ممکن است بصورت زواید انگشت‌مانندی در آیند مانند روبین دریایی و گوراند پروازی. شاخ‌های موجود در سفره ماهی مانتا و خویشاوندان آنها باله سر نامیده می‌شود که در واقع شکل تغییر یافته باله سینه‌ای هستند.
|-
! Pelvic fins<br /><small>(Ventral fins)</small>
| [[File:Barb gonio 080526 9681 ltn Pv.jpg|140px]]
| valign=top | {{anchor|AnchVentral}} '''باله لگنی یا شکمی'''. بصورت جفت در منطقه شکم و زیر باله‌های سینه‌ای قرار دارند و مشابه پاها در چهارپایان می‌باشند و برای بالا رفتن و پایین آمدن در آب و چرخش سریع و توقف سریع بکار می‌روند. در ماهی گوبی باله شکمی در یک صفحه منفرد دیده می‌شوند تا بتوانند به چیزی بچسبند.
<ref>{{cite journal | last1 = Standen | first1 = EM | year = 2009 | title = Muscle activity and hydrodynamic function of pelvic fins in trout ''(Oncorhynchus mykiss)'' | url = http://jeb.biologists.org/content/213/5/831.full.pdf | format = PDF | journal = The Journal of Experimental Biology | volume = 213 | issue = | pages = 831–841 | doi = 10.1242/jeb.033084 }}</ref>
|-
! style="width:90px" | Dorsal fin
| [[File:Aileron de requin.jpg|140px]]<center><small>Dorsal fin of a shark</small></center>
| valign=top | {{anchor|AnchDorsal}} [[File:Dorsal fin 01.jpg|thumb|120px|Dorsal fin of a chub (''[[Leuciscus cephalus]]'')]]
'''باله پشتی'''. روی کمر ماهی قرار دارد و ممکن است ماهی تا سه تا از آنها را داشته باشد. این باله از ماهی در برابر چرخ خوردن محافظت کرده و در چرخش ناگهانی و توقف به او کمک می‌کند. در ماهی انگلر قسمت میانی باله پشتی تبدیل به «ایلیسیوم» یا «اسکا» شده و معادل میله و طعمه قلاب ماهی‌گیری است.
|-
! Anal/cloacal fin
| [[File:Barb gonio 080526 9660 ltn Af.jpg|140px]]
| valign=top | {{anchor|AnchAnal}} '''باله مقعدی'''. در ناحیه شکمی ماهی و زیر مقعد قرار دارد و برای پایداری شنا بکار می‌رود.
|-
! Adipose fin
| [[File:Adipose fin 01.jpg|140px]]<center><small>Adipose fin of a trout</small></center>
| valign=top | {{anchor|AnchAdipose}} '''باله چربی'''. باله نرمی در قسمت پشتی بدن و در پس باله پسینی است و در بسیاری خانواده‌های ماهی وجود ندارد ولی در سالمون، چاراسین‌ها و گربه‌ماهی‌ها وجود دارد. کارکرد آنها معلوم نیست ولی احتمالاً در پاسخ به محرک‌های لمسی، صدا و تغییر فشار عمل می‌کنند.<ref>{{cite journal|last=Tytell|first=E.|title=The Mysterious Little Fatty Fin|journal=Journal of Experimental Biology|year=2005|volume=208|issue=1|pages=v|doi=10.1242/jeb.01391|url=http://jeb.biologists.org/content/208/1/v.2.full}}</ref><ref>{{cite journal|last=Reimchen|first=T E|author2=Temple, N F|title=Hydrodynamic and phylogenetic aspects of the adipose fin in fishes|journal=Canadian Journal of Zoology|year=2004|volume=82|issue=6|pages=910–916|doi=10.1139/Z04-069}}</ref>
|-
! Caudal fin<br /><small>(Tail fin)</small>
| [[File:PletwyRyb.svg|140px]]<br /><br />[[File:Barb gonio 080525 9610 ltn Cf.jpg|140px]]
| valign=top | {{anchor|AnchCaudal}} '''باله پسینی یا دمی'''. این باله‌ها در انتهای بدن قرار گرفته و وظیفه آن جلو راندن ماهی است و انواع مختلف دارد. باله پسینی «هتروسرکال» که مهره‌ها به لوب بالایی باله دمی وارد شده و باعث بلند شدن آن می‌گردد (کوسه ماهی). باله هتروسرگال معکوس که مهره‌ها به لوب پایینی وارد می‌شود (ماهی ناسپیده). نوع دوم باله پسینی، «پروتوسرکال» است که مهره به قسمت رأسی دم امتداد یافته و دم متقارن ولی توسعه یافته و بزرگ است (مثل ماهی آمفیوکسوس). نوع سوم «هوموسرکال» است که باله‌ها متقارن می‌باشند ولی در واقع مهره‌ها فاصله اندکی به درون لوب بالایی دارند. باله پسینی «دیفی‌سرکال» بمعنی توسعه نوک دم است و در نتیجه دم متقارن و توسعه‌یافته می‌باشد (ماهی ششی و لمپری). اغلب ماهی‌های مدرن دم هوموسرکال با اشکال متنوع (مدور، چنگالی، لوب‌دار، بریده و …) دارند.
<ref>von Zittel KA, Woodward AS and Schlosser M (1932) ''Text-book of Paleontology'' Volume 2, Macmillan and Company. Page 13.</ref>
|-
! Caudal keel<br /><br /><br />Finlets {{anchor|AnchFinlet}}
| [[File:Thunnus obesus (Bigeye tuna) diagram cropped.GIF|140px]]<center><small>Drawing by Dr Tony Ayling</small></center>
| valign=top | {{anchor|AnchCaudal keel}} کیل و باله‌چه پسینی. در ماهی‌های با شنای سریع و در جلوی باله دمی دیده می‌شوند و درست مانند کیل پشتی هستند که وظیفه ثبات و حمایت از باله پسینی را بعهده دارند و ممکن است بصورت جفتی در دو طرف بدن یا بالا و پایین دیده شوند.
|}
ماهی‌ها از نظر سیستم اسکلتی به ۲ دسته ماهیان استخوانی و غضروفی تقسیم می‌شوند. ماهی استخوانی بنوبه خود به ۲ دسته ماهی باله‌شعاعی (سفره‌ماهی) و یا باله لوب‌دار تقسیم می‌شوند. اغلب ماهی‌ها (شامل ۳۰ هزار گونه) باله شعاعی هستند. ماهی‌های استخوانی دارای ستون فقرات باله‌ای و ری‌ها هستند و نوعاً دارای «مثانه شنا» می‌باشند. مثانه شنا موجب توازن بین شناوری و غوطه‌وری آنها می‌شود بدون اینکه مجبور به استفاده از باله‌ها باشند. این سیستم در بسیاری گونه‌ها از دست رفته و بصورت شش‌های اولیه در ماهی‌های ششی درآمده است. ماهی‌های استخوانی همچنین دارای اپرکولوم هستند که به آنها کمک می‌کند بدون استفاده از باله‌ها برای شنا به تنفس بپردازند. مثانه ششی یک اندام داخلی پرشده از گاز است که به ماهی‌ها امکان شناوری (Bouyancy) می‌دهد تا بدون صرف انرژی در هر عمقی از آب بسر برند. این اندام برای تولید صدا نیز بکار می‌رود و از نظر تکاملی معادل شش‌ها است. ماهی‌های استخوانی شامل کوسه، ری و شیمرا می‌باشند.
== پیش راندن و کنترل حرکت ماهی ==
باله‌های صفحه‌مانند برای پیش راندن ماهی در آب بکار می‌روند. در اغلب موارد از باله‌های دمی برای پیش راندن ماهی استفاده می‌شود ولی گاه باله‌های سینه‌ای آن را انجام می‌دهند (سفره‌ماهی). ایجاد خلأ (Cavitation) از طریق بوجود آوردن فشار منفی و تولید حباب در مایعات ایجاد می‌گردد که باید بلافاصله برطرف شود. خسارت ایجاد خلأ بخصوص در باله‌های دمی موجودات شناگر دریایی مثل دلفین و ماهی تون رخ می‌دهد. این عمل در سطح اقیانوس انجام می‌گیرد که فشار آب نسبتاً پایین است. دلفین‌ها با وجود اینکه قادرند سریع‌تر شنا کنند ولی سرعت‌شان محدود می‌شود زیرا از بین رفتن حباب‌های ایجاد شده در دم آنها خیلی دردناک است. این حفره‌سازی یا خلأ سرعت ماهی تون را هم کاهش می‌دهد ولی دلیل آن متفاوت است. ماهی تون بر خلاف دلفین‌ها حباب‌ها را احساس نمی‌کنند زیرا باله‌های استخوانی آنها فاقد انتهای عصبی است. با این همه نمی‌توانند سریع‌تر بروند زیرا حباب‌های خلأ ایجادشده، فیلم بخاری در اطراف باله‌ها ایجاد می‌کند که سرعت آنها را محدود می‌سازد. در برخی ماهی‌های تون ایجاد این خلأها منجر به خسارت شده است.
ماهیان اسکومبرید (تون، ماکرل و بونیتو) شناگران ماهری هستند. در امتداد کناری قسمت عقب بدن آنها، خطی از باله‌های کوچک بدون شعاع و غیرقابل ارتجاع بنام «باله‌چه» دیده می‌شود که نقش پیچیده‌ای در ایجاد و کنترل حرکت آنها دارند.
پیش راندن ماهی معمولی از طریق حرکت عمودی باله دمی انجام می‌شود. ماهی‌ها اساساً از باله‌های متعدد در حرکت خود استفاده می‌کنند و تعامل هیدرودینامیکی آنها مهم است. ماهی‌ها نیز همچون کشتی‌ها و هواپیما نیاز به کنترل حرکت‌ها دارند و ۶ نوع حرکت مختلف را بطور ترکیبی اجرا و کنترل می‌کنند. در ماهی‌های مرجانی، باله سینه‌ای و شکمی مسطح و بزرگ شده و ماهی را بزرگ نشان می‌دهد.
وقتی حرکت ایجاد شد، باید توسط دیگر باله‌ها کنترل شود. بدن ماهی‌های مرجانی متفاوت از ماهی‌های آب‌های آزاد است. ماهی آب‌های آزاد معمولاً برای سرعت خلق شده‌اند و باید مثل اژدر سریع حرکت کنند و کمترین اصطکاک را در آب بوجود آورند. ماهی‌های مرجانی برعکس در فضای محدود و چشم‌انداز پیچیده صخره‌های مرجانی بسر می‌برند و لذا قابلیت مانور آنها اهمیت زیادی دارد. بهمین دلیل بدن این ماهی‌ها قابلیت مانور بالایی دارد. آنها براحتی جهت حرکت خود را تغییر می‌دهند و از دست شکارچیان به شکاف‌ها و روزنه‌های سطح صخره‌های مرجانی پناه می‌برند و در قسمت‌های سطحی آن قایم موشک می‌کنند. در واقع باله انواع ماهیان صخره‌ای مثل ماهی پروانه، ماهی دامسل و فرشته‌ماهی نقش ترمز را بازی می‌کنند تا مانور خوبی به آنها بدهند. اغلب آنها بدن عمیق و توپر دارند که مثل کلوچه از دو طرف فشرده است و براحتی در شکاف صخره‌ها جا می‌گیرند. باله‌های لگنی و سینه‌ای آنها بصورت متفاوت طراحی شده و در کنار بدن مسطح آنها برای بهینه‌سازی مانورشان بکار می‌روند. برخی ماهی‌ها مثل ماهی بادکنگی و ماهی ترانک برای شنا عمدتاً به باله‌های سینه‌ای متکی هستند و از باله‌های دمی اساساً استفاده نمی‌کنند.
در ماهی پرنده، باله‌های سینه‌ای برای پرواز بکار می‌روند. در شمشیرماهی، باله پشتی بزرگ و قشنگ است. در کوسه‌ماهی ترشر باله برای ضربه زدن و بیهوش کردن شکار بکار می‌رود در حالی که در ماهی قورباغه‌ای باله سینه‌ای و شکمی برای راه رفتن حیوان در کف اقیانوس مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ماهی گورماند پرنده شرقی، باله‌های سینه‌ای بزرگ شده و روی آنها لکه‌های چشمی برای ترساندن دشمنان دیده می‌شود. ماهی سیکلید ماده در جریان معاشقه باله‌های شکمی بنفش رنگ خود را برای جلب توجه جنس نر بحرکت درمی‌آورد. در ماهی انگلر اولین مهره باله پشتی بصورت میله‌ای کرم‌مانند درآمده که سر آن طعمه‌ای قرار گرفته باشد. این اندام برای گول‌زدن شکار بکار می‌رود.
== باله و تولید مثل ==
در جنس نر ماهی‌های غضروفی (کوسه و سفره‌ماهی)، باله‌ها بصورت اندام دخولی عمل می‌کنند و باعث لقاح داخلی می‌شوند. این ماهی‌ها تخم و اسپرم خود را مثل سایر ماهی‌ها به محیط رها نمی‌کنند. این اندام در کوسه‌ها، کلاسپر (Claspers) نام دارد. کلاسپر قسمت پسین باله‌های لگنی است که در جریان جفتگیری اسپرم را در کلوآک ماده می‌ریزد. عمل جفتگیری در کوسه‌ها شامل بالا آمدن یکی از کلاسپرها و ورود آب به یک سیفون از طریق یک سوراخ خاص است. در این صورت کلاسپر وارد کلوآک می‌شود و آنگاه سیفون منقبض می‌شود و آب و اسپرم را بیرون می‌ریزد.
== منابع ==
{{پانویس}}
×ترجمه فارسی مطالب ویکی‌پدیای فارسی از: [http://animal-informatics.com/_monographs/7/fish_fin.html دانستنی‌های حیوانات]. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم. (استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع مجاز است). بازدید: فوریه ۲۰۱۶.
| |||