|
[[پرونده:Aral map.png|بندانگشتی|چپ|250px|رودخانهٔ آمو پس از سرچشمه گرفتن در کوه‌های مرزی تاجیکستان و افغانستان با گذر از مرز افغانستان و پس از گذر از ترکمنستان و ازبکستان با پیوستن به رود [[سیر دریا]] به دریاچهٔ آرال می‌ریزد.]]
'''رودخانه آمو''' یا '''جیحون''' (به [[زبان یونانی باستان|یونانی باستان]]: '''Oxus/Ὄξος/اُکسوس'''<ref>Encyclopaedia of Islam, 'ĀMŪ DARYĀ'</ref><ref>[http://loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-79a88de154384f06be1e4612ac5baced-fa.html وبگاه لغتنامه دهخدا]، بازیابی در ۳۰ دسامبر ۲۰۰۸.</ref> که یونانی‌شدهٔ نام [[پارسی باستان]] رود: '''وَخش'''<ref>حسن پیرنیا، ''تاریخ ایران باستان''، جلد سوم، چاپ پنجم، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۰، ص ۲۲۰۵</ref> است) پرآب‌ترین رود [[آسیای میانه]] است که رود دوم [[سیر دریا]] است. آمودریا از کوه‌های [[پامیر]] سرچشمه گرفته و حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی [[افغانستان]] با [[تاجیکستان]]، [[ازبکستان]] و [[ترکمنستان]] جاری است. بخش‌هایی از آن قابل کشتیرانی است. در سواحل آن [[شیرخان بندر]] و [[بندر حیرتان]] قرار گرفته، که کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان به کشورهای [[آسیای میانه]] از این طریق مبادله می‌شود.
این رود در گذشته در دوره‌ای به [[دریای خزر]] می‌ریخته بعدها مسیر آن تغییر کرده و با پیوستن به رود [[سیر دریا]] به [[دریاچه آرال]] می‌ریزد. امروزه هرچند مسیر اصلی رود به سوی آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانال‌کشی‌هایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف می‌رسد. ▼این رود به طور تاریخی در حدود یا سرحد سرزمین باستانی [[ایران]] قرار داشته و در آثار اساطیری نیز مرز ایران و توران به شمار می‌رود.
▲این رود در گذشته در دوره‌ای به [[دریای خزر]] می‌ریخته بعدها مسیر آن تغییر کرده و با پیوستن به رود [[سیر دریا]] به [[دریاچه آرال]] می‌ریزد. امروزه هرچند مسیر اصلی رود به سوی آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانال‌کشی‌هایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف می‌رسد.
== پیشینه تاریخی ==
در کرانه شرقی [[خراسان بزرگ]] (که امروزه به [[خراسان|خراسان ایران]] و افغانستان تقسیم شده) دو رود بزرگ جاری بود که گاه به نام‌های [[سیحون]] و [[جیحون]] خوانده می‌شوند و سرزمین‌های آن سوی آنها را [[فرارود]] یا [[ورارود]] و به اصطلاح عربی ''[[ماوراءالنهر]]'' می‌خوانند. امروزه این دو رود به نام ''آمودریا'' و ''[[سیردریا]]'' خوانده می‌شوند. آمودریا در واقع نام قدیمی این رود است. در گذشته این رودخانه به دریای مازندران می‌ریخته‌است. «گذرگاه پیشین و باستانی آمودریا به سوی دریای مازندران امروزه به شکل گودال و شوره‌زاری به نام «اونگوز»، و نیز گذرگاه جدیدتر آن به نام «اوزبای» (اوزبوی)، همچنان در محل دیده می‌شود و در برخی نقشه‌ها و اطلس‌های جغرافیایی و عکس‌های ماهواره‌ای نشان داده شده‌است.»<ref>غیاث‌آبادی، رضا، "ایران سرزمین همیشگی آریاییان"، ویرایش دوم، چاپ سوم، انتشارات نوید شیراز، ۱۳۸۴، صفحه‌های ۲۷ تا ۲۹</ref>
آمودریا در اصل به معنای ''رود شهر آمو'' است. ''آمو'' کوتاه شدهٔ [[آمل]] است؛ اما این آمل در خراسان بوده‌است نه در [[طبرستان]] ([[مازندران]] امروزی). ولی نسب اصلی این قوم در [[آمل]] [[طبرستان]] بوده‌است.
در فرهنگ دهخدا چنین آمده:
آمو: رود ''آموی''. ''آمُل''. ''آمویه''. ''جیحون''. ''آمودریا''. [[اُقسوس]]. ''آمون''. ''آب''. ''رود''. ''آبهی''. ''نهر''. ''ورز''.
سرچشمهٔ این رود [[بلورکوه]] است به مشرق [[بدخشان]]، و در سابق این رود به [[خزرها]] می‌ریخته و [[مغولان]] گاهِ جنگ (هنگام نبرد) با [[خوارزمشاه]] مجرای آن بگردانیدند به [[دریاچه آرال]].
آمل: نام شهری به ساحل غربی جیحون به فاصلهٔ یک میل در راه [[بخارا]] از سوی [[مرو]] و آن را عامه ''آمو'' و ''آمویه'' گویند؛ و برای تمیز از ''آمل طبرستان'' آن را ''آمل زم'' و ''آمل شط'' و ''آمل مفازه'' نیز خوانند؛ و این شهر را [[قوم تاتار]] ویران کردند.
اما جیحون نام دیگری بود که اهالی آنجا بدان رود داده بودند و شبیه «جیحون» ([[Gihon]]) بود که در «[[کتاب مقدس|کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان]]» ([[کتاب مقدس]]) از آن به عنوان یکی از رودهای [[بهشت عدن]] نام برده شده‌است. در زبان انگلیسی رود آمو را آمودریا می‌نامند و فرارود را [[فرارود]].
[[استرابون]] نقل می‌کند که کالاهای [[هندوستان]] به وسیله این رودخانه تا [[دریای خزر]] حمل و از آنجا از طریق [[رود کورا]] به [[دریای سیاه]] فرستاده می‌شد. هنگامی که [[اسکندر]] به [[ایران]] حمله کرد، این رودخانه به دریای خزر می‌ریخت و از آن پس مسیر آن تغییر کرد و چون [[مغول|مغول‌ها]] شهر [[گرگانج]] پایتخت [[خوارزمشاهیان]] را تصرف کردند رودخانه مزبور را با تغییراتی در مسیر آن به طرف دریای مازندران جاری ساختند و این صورت تا سه قرن بعد از آن تاریخ دوام داشت و از آن پس به حالت کنونی برگشت. آنتونی جنکینسون انگلیسی که در زمان [[شاه طهماسب اول]] صفوی از طریق [[خیوه]] و [[بخارا]] به دربار [[صفویه]] آمد، می‌گوید رودخانه اکسوس به دریای ختا می‌ریخت و مسلماً دریایی را که وی نام می‌برد همان [[دریاچه آرال]] است.<ref>تاریخ سرزمین ایران، عباس پرویز، انتشارات نگاه، 1390.</ref>
== آمودریا در ادبیات ==
آمودریا همان رودی بوده است که در ادبیات اساطیری ایران مرز بین ایران و توران را نشان مشخص می‌کرده است.<ref>{{یادکرد|کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۵۷|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4}}</ref>
در غزل معروفی از رودکی شاعر معروف پارسی گو می‌خوانیم که:
{{شعر}}
{{ب|بوی جوی مولیان آید همی|یاد یار مهربان آید همی}}
{{ب|ریگ ''آموی'' و درشتی‌های او|زیر پایم پرنیان آید همی}}
{{پایان شعر}}
== جستارهای وابسته ==
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
== منابع ==
* B. SPULER,, Encyclopaedia of Islam, 'ĀMŪ DARYĀ', Volume I: A - B, Brill, Leiden, 1986, ISBN 90-04-08114-3
| 