| نوع بنا =
| سالهای مرمت =
| کاربری = [[قلعه]]
| کاربری کنونی =
| دیرینگی = [[تاریخ ایران پس از اسلام]]
| وبگاه = http://www.zibad.ir/
| پانویس =}}
'''قلعه زیبد'''یکی از چهار قلعه تاریخی دهستان زیبد است. از میان این قلعه ها قلعهها یک قلعه بنام قلعه سفید زیبد به ثبت ملی رسیده است که مربوط به [[تاریخ ایران پیش از اسلام]] است و در [[شهرستان گناباد]]، بخش کاخک، در دهستان زیبد واقع شده و این اثر در تاریخ {{جلالی حروف|۱۱|۱۰|۱۳۸۰|پیوند=نه}} با شمارهٔ ثبت ۴۵۷۷ بهعنوان یکی از [[فهرست آثار ملی ایران|آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref name="iranshahrpedia.ir">{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://web.archive.org/web/20151023092637/http://iranshahrpedia.ir:80/fastatic/view/page/cultural-heritage-reports |عنوان = دانشنامهٔ تاریخ معماری ایرانشهر|نشانی بایگانی = http://web.archive.org/web/20150406043613/http://iranshahrpedia.ir/docs/Asar-e%D920Sabti%BE20(Up%D820to%B12026666)%D920(Version%882090%D92008%86%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D8%AB%D8%A8%D8%AA%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%DB%80_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D9%84%DB%8C 2029).zip|عنوانتاریخ بایگانی=۲۳ دانشنامهٔاکتبر تاریخ معماری ایرانشهر۲۰۱۵ | ناشر = سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۹/۵/۲۰۱۱}}</ref>
[[قلعه سفید زیبد]] تنها قلعه ثبت میراث فرهنگی در شهرستان گناباد است هنوز قلعه هایقلعههای دیگر زیبد ثبت ملی نشده است.
== قلعه هایقلعههای دهستان زیبد ==
در روستاهای دهستان [[زیبد]] [[گناباد]] چند قلعه وجود دارد که قدیمی ترینقدیمیترین آنها سه قلعه زیبد- شهاب گبر یا شاه نشین و پیران می باشدمیباشد بنا بر یکی از روایات آخرین پناهگاه [[یزدگرد سوم]] بودهاست.
== سه قلعه تاریخی زیبد ==
[[File:Zibad.jpg|thumb|Zibad]]
[[File:Qala Zibad-Shah Neshin-Sassanid.JPG|thumb|قله شاه نشین زیبد]]
[[File:Distruction of yazdgerd 3Th last castle in zibad gonabad by thives.JPG|thumb|تخریب واپسین قلعه یزدگرد سوم توسط سارقان آثار باستانی]]
[[File:Distruction of yazdgerd 3Th last castle in zibad gonabad by thieves.JPG|thumb|ویرانههای ناشی از تخریب توسط سارقان آثار باستانی]]
* آخرین پناهگاه یزدگرد سوم
سه اثر تاریخی زیبد را برای اولین بار دکتر زمانی باستان شناسباستانشناس و استاد دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۹ موردکاوش قرار داده و نتیجه گیرینتیجهگیری کرده است که هر سه قلعه و همچنین آسیاب آبی زیبد مربوط به دوره ساسانی است. این باستان شناسباستانشناس کمی بعد در اثر تصادف کشته شد و تحقیقات او ناتمام ماند. این سه اثر تاریخی بدلیلبه بیدلیل توجهیبیتوجهی مسئولان مربوطه بارها مورد سرقت و حفاریهای غیر قانونیغیرقانونی قرار گرفته و بکلی تخریب شده است. بطوریکه از قبرستان گبرها و تشله رستم و آسیاب آبی امروزه هیچ اثری باقی نمانده است.
== قله شاه نشین ==
قله شاه نشین یا [[محوطه قلعه شهاب]] یک اثر تاریخی قدیمی است اما آثاری از [[دوره سلجوقیان]] از آن بدست آمده است در[[شهرستان گناباد]]، بخش کاخک، روستای شهاب واقع شده و این اثر در تاریخ {{جلالی حروف|۰۷|۰۷|۱۳۸۱|پیوند=نه}} با شمارهٔ ثبت ۶۴۳۱ بهعنوان یکی از [[فهرست آثار ملی ایران|آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref name="iranshahrpedia.ir" />
قله شاه نشین یا [[محوطه قلعه شهاب]] یک کوه کله قندی مرتفع است که در دامنه آن رودخانه و چشمه آب کلاته شهاب گبر قرار دارد. در نوک کله قندی این قله قبلاقبلاً دیوارهای سنگی با خاک گچ و ساروج وجود داشته که امروزه فقط سنگهای فرو ریخته و ساروج و خاک گلهای آن باقی مانده است و دخمههایی که غارت شدهاند. در داخل این قلعه یک استخر آب در دل سنگ کنده شده است که بنا بر روایتهای شفاهی ۴۰ دختر وظیفه آب رسانی با مشک به این حوض سنگی را داشتهاند.
بر طبق کتاب البلاذری نیزک ترخان از سوی "ماهوی سوری" فرماندار مرو که در آن دوره پایتخت خراسان بزرگ بود ماموریتمأموریت یافته تا در این مکان به استقبال شاه آمده و پیام وفاداری را به شاهنشاه ابلاغ کند البته ماهوی سوری برای نشان وفاداری و تعهد برای بازپس گیری سرزمینهای از دست رفته [[یزدگرد]] از دختر او خواستگاری کرده است اما شاه خشمگین شده و او را نوکر خود خوانده که با خواستگاری از دختر شاهنشاه اقدام به گستاخی و پررویی نمودهاست. پاسخ توهین آمیز یزدگرد باعث خشم ماهوی مرزبان [[مرو]] شد و از سردار نظامی خود خواست که شاه فراری و مفلوک را بقتل رساند و خانواده اش را اسیر نماید. در نتیجه یاران یزدگرد با فرستادگان مرزبان مرو در منطقه زیبد گناباد درگیر میشوند در جنگ زیبد و قلعه شهاب گبر " [[یزدگردسوم]]" کشته شده و دخترش "اردک "که خردسال بوده نزد مرزبان مرو به اسارت فرستاده میشود.
اهمیت مطالعات میدانی قله شاه نشین (شهاب گبر) - قلعه زیبد و درب صوفه که همگی بر همبرهم اشراف و دید دارند به جهات متعددی است از همه مهمتر اثبات افسانه بودن قتل یزدگرد سوم بدست آسیابانی در مرو است با توجه به مطالعات میدانی و تاریخی، یزدگرد در زیبد گناباد در شرق خراسان در فاصله بیشتر از ۲۵۰ کیلومتری هرات و بیشتر از ۳۰۰ کیلومتری مرو کشته شدهاست. یزدگرد هرگز به مرو نرسیدهاست. آخرین اقامتگاه او و آخرین یارانش تنگه خوش اب و هوای [[زیبد]] بودهاست. علت اینکه تاریخ نگاران نام مرو را آوردهاند این است که در آن دوره مرو در خراسان بیشترین شهرت را داشته و مقر حکومتی خراسان بوده است.
== کشته شدن یزدگرد و انقراض دولت ساسانی ==
{{اصلی|مرگ یزدگرد سوم}}
چندین روایت متفاوت و با محتوی متضاد دربارهٔ [[مرگ یزدگرد سوم]] در کتابهای تاریخی برجای ماندهاست. با توجه به کاوشهای قلعه [[زیبد]] - [[گناباد]] و روایت هایروایتهای شفاهی و گزارش بلاذری بنظر میرسد روایت مربوط به قتل یزدگرد در آسیاب [[مرو]] بیشتر افسانه بافی باشد تا حقیقت و آنچه بیشتر به حقیقت نزدیک است روایت بلاذری است.
متن اصلی کتاب [[بلاذری]] سرنوشت یزدگردسوم:
* .... یزدجرد...یزدجرد… ثم سار إلی خراسان فلما صار إلی جنابد (گنابد) حد مرو تلقاه ماهویه مرزبانها معظما مبجلا وقدم علیه نیزک عنده شهرًا ثم شخص وکتب إلیه یخطب ابنته فأغاظ ذلک یزدجرد وقال: اکتبوا إلیه إنما <span style="font-size: large;">أنت عبد من عبیدی</span> فما جرأک علی أن تخطب إلی و<span style="font-size: large;">أمر بمحاسبة</span> ماهویه مرزبان مرو وسأله عن الأموال. فکتب ماهویه إلی نیزک یحرضه علیه ویقول: هذا الذی قدم مفلولا طریدًا فمننت علیه لیرد علیه ملکه فکتب إلیک بما کتب. ثم تضافرا علی قتله. وأقبل "نیزک" فی الأتراک حتی نزل فی الجنابذ (گنابد) فحاربوه فتکافأ الترک ثم عادت الدائرة علیه فقتل أصحابه ونهب عسکره وکان ذلک سنة ۳۱ هـ /(۶۵۱ م)، وکان عمره إذ ذاک ۲۸ سنة.
* بلاذری در [[فتوحالبلدان]] آورده است...است… یزدگرد از ([[مداین]]) به [[حلوان، إیران|حلوان]]، سپس به اصفهان رفته.<ref>[[البلاذری]]. فتوح الشام. ص: ص ۴۴۳ فارسی و ۳۰۷ عربی</ref>. یزدگردسوم که جز عنوان شاهنشاهی نداشت باز هم رو به هزیمت نهاد. [[اسپهبد]] [[طبرستان]] یزدگرد را به پناه خود فرا خواند ولی یزدگرد [[سیستان]] و [[خراسان]] را ترجیح داد.
یزدگرد از ری به اصفهان و از آنجا به [[کرمان]] و سپس به سوی طوس و مرو رفت در مسیر او در جناباد([[گناباد]]) اقامت نمود.
با نزدیک تر شدن فاتحان عرب به استخر، یزدگرد با وجود دعوت مرزبان (فرماندار) [[تبرستان]] ترجیح داد تا از راه [[دارابگرد]] به اصفهان و [[کرمان]] و سپس [[سیستان]] و بعد به خراسان برود.<ref>عصر زرین فرهنگ ایرن، ۸۲</ref> او قبل از عزیمت به مرزبانان خود نامههایی نوشته و برای شکست دادن مهاجمان عرب در خواست کمک نمود مرزبان مرو از جمله کسانی است که اعلام آمادگی نموده است اما برای کمک به یزدگرد در خواست ازدواج با خانواده سلطنتی را داشته است. به طوریکه در مسیر شاه برای سفر به مرو از سوی نماینده مرزبان مرو [[ماهوی سوری]]- که به احتمال از [[خاندان سورن]] بود- نخست مورد استقبال قرار گرفت ولی میان آنان کدورتی رخرخ داد که بلاذری این کدورت را ناشی از درخواست خواستگاری از دختر خردسال یزدگرد توسط ماهوی سوری دانسته است.<ref>تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۹۷</ref> موارد دیگری مانند بیم ماهوی از حملهٔ اعراب به مرو، هم ذکر شدهاست. در سال [[۶۵۲ (میلادی)|۶۵۲ میلادی]]، ده سال بعد از [[جنگ نهاوند]] ماهوی سوری [[نیزک طرخان]] سرکردهٔ طوایف [[هپتالیان|هپتالی]] [[طخارستان]] را نزد یزدگرد، فرستاد. نیزک ترخان در ابتدا که برای استقبال به گناباد رفته بود رابطهٔ خوبی با یزدگرد داشتهاست،.<ref>فتوحالبلدان، ۴۴۴-برخی منابع مانند بلاذری دلیل این کدورت را خواستگاری از دختر یزدگرد و پاسخ تند و توهین آمیز شاهنشاه به مرزبان مرو آوردهاند.</ref> میان سپاه نیزک و یزدگرد نبردی درمیگیرد، در نتیجه یزدگرد شکست خورد و کشته شد.
با مرگ یزدگرد سوم در سال [[۶۵۲ (میلادی)|۶۵۲ میلادی]]، سلسلهٔ ساسانی پس از ۴۲۶ سال، در ایران منقرض گردید. ماهوی سوری نیز در زمان [[خلفای راشدین|خلافت]] [[علی]] به [[کوفه]] فراخواندهشد و از جانب او مامورمأمور گردآوری خراج [[خراسان]] گردید.<ref>تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۱۹۸</ref> این گزینش در میان خراسانیان سبب شورشی دامنهدار گردید..<ref>فتوحالبلدان، صص ۵۶۸-۵۶۹۵۶۸–۵۶۹</ref>
دکتر زمانی قله شاه نشین و قلعه زیبد را به جنگ دوازده رخ در شاهنامه فردوسی منسوب می داندمیداند (ز زیبد زمین تا گنابد سپاه - در و دشت از ایشان کبود و سیاه) اما از آنجا که در روایتهای شفاهی آمده است ۴۰ دختر وظیفه آب رسانی به اوج قله شاه نشین را داشتهاند. این نشان میدهد که این قلعه برای مدت طولانی اقامتگاه فردی بسیار مهم بوده است. زیرا تنها سکونت یک امپراتور مانند یزدگردسوم میتواند ساخت این بناهای مستحکم را در قله مرتفع سخت و صعب العبور و دور افتاده توجیه کند. یزدگرد در مسیر حرکت خود به قلمرو شرقی و مرز [[توران]] وقتی به تنگل [[زیبد]] رسیده آنجا را امن ترینامنترین مکان و منطقهای بکر و پناه گاهی امن یافته است. در حالیکه در جنگ دوازده رخ جنگجویان دوره اقامت کوتاهی داشتهاند و نیازی به برج و بارو نداشتهاند. البته شباهتهایی هم در هر دو جنگ وجود دارد که جنگ دوازده رخ و جنگ نیزک ترخان را به هم شبیه میسازد.
[http://s2.picofile.com/file/7576290000/pan2_2.jpg]
[[File:Distruction of yazdgerd 3Th last castle in zibad gonabad by buglers..JPG|thumb|Distruction of yazdgerd 3Th last castle in zibad by burglars.]]
در صوفه یک ایوان مرتفع و یک پناهگاه طبیعی در درون یک دیواره کوهستانی است که در فاصله کمی از قله شاه نشین قرار دارد و در بالای این ایوان یک قلعه سنگی وجود داشته و گفته شده که آنجا قبر پیران ویسه بوده است. از بالای قله شاه نشین درب صوفه و تنها گذرگاه کوهستانی منطقه قابل دیدن است. درب صوفه یک پناهگاه طبیعی است اما بخشهایی از آن توسط انسان کنده شده است
[[File:A holy tree in ancient time.entrance of Darb e Soufeh Zibad..JPG|thumb|[[درخت تاقوک]] در ورودی ایوان در صوفه]]
این ایوان در ابتدای یک گذرگاه کوهستانی قرار دارد و طول این گذرگاه درهای شکل بطول دو کیلومتر و عرض ۷ متر و ارتفاع و بلندی حدود ۱۰۰ متر است. این گذرگاه در قدیم یکی از راههایراههای سفر از ناحیه [[فردوس]] و[[طبس]] به دشت [[گناباد]] بوده است.
چشمههای متعدد آب، وجود گیاهان و درختانی همچون [[انجیر کوهی]]- [[بنه]]- [[پسته کوهی]]- گلههای [[آهو]]- [[گوزن]]- قوچ کوهی-[[گورخر]] -[[شیر (گربهسان)|شیر]] و [[یوزپلنگ]]... و آب و هوای مناسب بعد از طی مسافتی طولانی در مسیر گرمسیری و بد آب و هوای مسیر [[اصفهان]] – کویر مرکزی –[[کرمان]] - سیستان - [[طبس]] تا [[گناباد]]، استقرار در تنگل کوهستانی [[زیبد]] را توجیه پذیر میکند. بر اساس مشاهدات در اطراف قله شاه نشین و [[تنگل]] اطراف آن میتوان تخمین زد که یزدگرد و همراهانش حدود ۴۰۰ نفر سرباز و جنگجو و محافظ - یکصد راس اسب – تعدادی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ راس خر و قاطر به همراه داشتهاند. اسواران یا اسب سواران مردان جنگی چابک سوارچابکسوار و شکار چیان بودهاند.بودهاند؛ و حمل و نقل بار و آذوقه و حمل و نقل بچهها و بزرگسالان بر عهده قاطرها و خران بوده است. تنگل زیبد و کلاته شهاب گبر ظرفیت تامینتأمین آب و خوراک چنین جمعیتی را داشته است. آنها در اطراف چشمه آب و محلی که تشله رستم نام دارد و حاشیه رودخانه در پای قله شاه نشین کاروان خود را مستقر و خیمه گاههایگاههای خود را برپا ساختهاند و سپس برای پیشگیری از حمله ناگهانی دشمن قله مرتفع و صعب العبور را محل پناهگاه یزدگردسوم نموده و آن را قله شاه نشین نامیدهاند. از پای این قله که چشمه آب کوه قرار دارد تا اوج قله شاه نشین به طور تقریبی میتوان گفت حدود هزار متر ارتفاع وجود دارد. محافظان و گاردها در سه مکان استقرار داشتهاند. پای قله شاه نشین – داخل قلعه سنگی زیبد- داخل درب صوفه و بالای آن.
== ماجرای اردک دختر یزدگرد سوم ==
فرستادن مامورمأمور تشریفات بنام نیزک ترخان از سوی مرزبان مرو - ماهویه سوری برای استقبال از یزدگرد در گناباد و سپس درخواست ماهویه (مرزبان در زبان امروزی معادل فرماندار است) طی نامهای به نیزک ترخان برای گرفتن موافقت شاهنشاه برای پیوندبا دختر خردسال یزدگرد و خشمگین شدن یزدگرد از این درخواست و پاسخ توهین آمیز یزدگرد به ماهویه مرزبان مرو منجر به انتقام جویی مرزبان مرو شده و او با اعزام نیرو به گناباد قصد جنگ و خاتمه دادن به سلطنت یزدگرد نموده و بدینگونه آخرین امپراتوری ایران که روزگاری حاکمان از غرب تا شرق جهان آن روز را تحت خراجگزاری ایران داشت در تنگه دور افتاده زیبد در شرق ایران به پایان رسید. فاصله زمانی بین پیش و و پس از استقبال کردن از یزدگرد و جنگ نیزک ترخان حداقل یکسال بوده است و در این مدت یزدگرد به عنوان رهبر روحانی زرتشتیان ایران در [[زیبد]] اقامت داشته است. در این جنگ دختر یزدگرد بنام "اردک " (Ardak – Orodak- Ordak) به اسارت برای مرزبان مرو فرستاده شده است. اردک را ماهویه مرزبان شرقی ایران در [[مرو]] برای خوش گویی و پیش کش نزد خلیفه به کوفه فرستاد و بعد او به ازدواج یکی از سرداران اسلام در آمددرآمد و گویا با او خوش رفتاری شده است و عبدالرحمن ابن اردگ که از محدثین تاریخ اسلام است فرزند او است. تاریخ بیهق ابن فندق:"
گویند که یزدگرد بصورت زیبا و گندم گونگندمگون پیوسته ابرو جعد موی شیرین لب لطیف سخن و با مهابت و از نسیب تریننسیبترین ملوک [[عجم]] بود".
* تصاویری از غارت و سرقت گنجینههای قله شاه نشین یزدگرد سوم در قلعه شاه نشین زیبد- طاق کوهستانی درب صوفه زیبد و فلعه زیبد.
== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{آثار باستانی ایران-خرد}}
غارت آثار: میراث فرهنگی ما بی تقصیریم [http://s2.picofile.com/file/7576290000/pan2_2.jpg]
* چند کلیپ و فیلم از خرابکاری و سرقت گنجینههای قله شاه نشین زیبد گناباد آخرین پناهگاه یزدگردسوم [http://www.youtube.com/user/ZIbad1]
* مجله بررسیهای تاریخی» مهر و آبان ۱۳۵۱ - شماره ۴۱ دکتر عباس زمانی
(24۲۴ صفحه - از ۴۳ تا ۶۶)[http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/292681]
* کتاب جغرافیای تاریخی گناباد- سلطان حسین تابنده [http://www.sufi.ws/books/download/farsi/tarikh-geography-gonabad.pdf]
* کتاب سه اثر تاریخی زیبد گناباد دکتر عباس زمانی - [http://www.youtube.com/watch?v=ekr0w4AaVBU] نشر مرندیز
* مجله مطالعات تاریخی آثار ساسانی زیبد۱۳۵۱. دکتر عباس زمانی [http://www.flickr.com/photos/54272266@N06/6234209257/in/photostream/]
* [http://www.zibad.ir/index.php/dr/154-hgiug/113-oiyhjjug] نشریه پنجره تیر ۱۳۹۱ - قلعه زیبد نماد تمدنی کهن از دوره یزدگردسوم. دکتر عجم
* همشهری جوان - مقاله "«بیست سال آخر"» تصویری از قلعه زیبد بهمن ۱۳۹۰ صفحه ۵۱-۵۶۵۱–۵۶
* کتاب آیینه میراث. شاهدخت والاتبار شهربانو - دکتر احمد مهدوی دامغانی ۱۳۸۸
تصاویری از قلعه زیبد و دشت رویواچ (ریواس زیبد)
|