جنگ جمل: تفاوت میان نسخهها
[نسخهٔ بررسیشده] | [نسخهٔ بررسیشده] |
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
ادغام منابع تکراری |
||
خط ۴۰:
== گرد آمدن مخالفان علی در مکه ==
[[پرونده:Battle of the Camel.svg|انگشتی|چپ|300px|مسیر تقریبی لشکرکشی سپاه علی و سپاه جمل]]
عایشه، همسر [[محمد]] [[پیامبر اسلام]]، در [[مکه]] در حال تکمیل مراسم حج عمره بود که اخبار قتل عثمان را شنید. در راه بازگشت نیز متوجه انتخاب علی به عنوان خلیفه جدید شد. عایشه بدون آنکه نیت خود را آشکار کند، به مکه بازگشت و در نزدیکی [[خانه کعبه]]، سخنرانی آتشینی کرد و شورشیان را مسئول قتل عثمان دانست و خواستار مجازات عاملان این قضیه شد. وی بیان داشت که عثمان مظلومانه کشته شده و در این باب به آیاتی از قرآن {{efn|وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا (سوره [[اسراء]] آیه ۳۳)}} اشاره نمود. عایشه خونخواهی از عثمان را [[فریضه|فریضهای]] [[واجب]] دانست و خواستار اعمال [[حدود شرعی|حد شرعی]] بر قاتلینش شد. در منابع، به علت اینکه عایشه پیشتر یکی از مخالفان عثمان بوده، به عنوان دلیلی برای مردود دانستن حق او بر خونخواهی عثمان استفاده شده است. اما، [[لئورا وچا ولیری]] معتقد است که وی نتوانست از خونخواهی قتل عثمان چشم پوشی کند و سخنانی شاخص در این زمینه از وی بیان شده است. خصوصاً، عایشه نمیتوانست علی را که دشمنی دیرینهای با وی داشت، به عنوان خلیفه تحمل کند.<ref name="EI-jamal" /> به نوشته [[رابرت گلیو]] و [[پوناوالا]] کینه [[عایشه]] نسبت به علی از واقعه [[افک]] در زمان حیات محمد نشئت میگرفت، که به نوشته [[سیره نبوی|سیره نویسان]]، وقتی برخی به عایشه [[تهمت]] زدند، علی به محمد پیشنهاد کرد [[عایشه]] را طلاق دهد.<ref name="
در خصوص دشمنی عایشه با علی، [[رسول جعفریان]] به نقل از علی، منشأ این دشمنی را در آن میداند که محمد علی را بر [[ابوبکر]]، پدر عایشه، ترجیح میداد و بیشتر دوست داشت و در زمان [[پیمان برادری]]، علی را به عنوان برادر خویش برگزید و در چند مقطع از جمله دادن پرچم پیروزی به علی در [[نبرد خیبر]] و انتخاب وی برای [[سوره برائت|اعلام برائت از مشرکان]] در [[مکه]]، وی را بر ابوبکر مقدم داشت.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک= تاریخ و سیره سیاسی امیرمومنان علی بن ابی طالب (ع)|زبان=fa|ص= 52|url=http://library.tebyan.net/fa/Viewer/Pdf/177656/1#27|accessdate=26 January 2017}}</ref>
در آن زمان طلحه و زبیر، بعد از علی، در بین مسلمانان بیشترین اعتبار را داشتند.<ref name="EI-jamal" /> آنان درخواست امارت [[کوفه]] و [[بصره]] یا [[عراق]] و [[یمن]] را کردند. پس از اینکه علی از انتصاب آنها به مناصب حکومتی اجتناب کرد، طلحه و زبیر با وی بحثهای تندی کردند و سپس با اخذ اجازه و بیعت مجدد با وی، مدینه را به قصد انجام [[عمره]] ترک کردند.<ref name="rch">{{یادکرد وب|نویسنده = محمدرضا ناجی|نشانی = http://rch.ac.ir/article/Details?id=9922&&searchText= |عنوان = جنگ جمل| ناشر =[[دانشنامه جهان اسلام]] |تاریخ = |تاریخ بازدید = 29 مه ۲۰۱۷}}</ref> پوناوالا مینویسد [[طلحه]] و [[زبیر]] که پیشتر از آرزوهای سیاسی خود ناامید شدهبودند، وقتی با مخالفت علی در خصوص سپردن حکومت [[بصره]] و [[کوفه]] مواجه شدند، ناامیدیشان افزونتر گردید. این دو وقتی شنیدند که هوادارانشان در [[مکه]] جمع شدهاند، از علی درخواست کردند که اجازه دهد که برای [[عمره]] مدینه را ترک گویند. پس از آن، این دو بیعت خود با علی را شکستند و مسئولیت قتل [[عثمان]] را به گردن وی انداختند و از وی خواستند که قاتلان را محاکمه کند. این دو چهار ماه بعد از قتل عثمان به مکه آمدند.<ref name="ReferenceA">{{پک|Poonawala|۲۰۱۱|ک=ʿALĪ B. ABĪ ṬĀLEB|کد زبان=en}}</ref> طبق برخی منابع تاریخنگاری اسلامی، این طلحه و زبیر بودند عایشه را به شورش فراخواندند، تا بدین وسیله از قاتلان عثمان که در از یاران علی شده بودند خوانخواهی کنند و وی پس از مدتی اجابت کرد.<ref name="rch" /> بر مبنای روایتی از [[ابن ابی الحدید]]، معاویه نقشی مهم در ترغیب زبیر و طلحه به قیام برضد علی داشت. اندک زمانی پس از آغاز خلافت علی، وی نامهای را به زبیر نوشت و او را «[[امیرالمؤمنین]]» خواند و وعده داد که خودش و شامیان با او بیعت خواهند کرد. در آن نامه، طلحه و زبیر را به خونخواهی عثمان فراخواند. بر این مبنا، [[علی بهرامیان]] مینویسد که معاویه و دیگر افراد بنی امیه سعی داشتند تا با ایجاد جنگ میان رقبای اصلی شان، آنها را به دست هم حذف کنند.<ref name="cgie" />
علاوه بر [[عایشه]]، افرادی از [[بنیامیه]] که از [[مدینه]] فرار کردهبودند و بر طبق نظر روبرت گلیو خلافت را در انحصار بنی امیه میدیدند<ref name="
بدین ترتیب، توطئهای بر ضد علی شکل گرفت که علاوه برعایشه و طلحه و زبیر، کسانی از [[بنی امیه]] نظیر [[مروان بن حکم]] و [[سعید بن عاص]] و برخی دیگر از افرادی که تغییرات به وجود آمده اخیر را به عنوان زنگ خطری برای خود احساس میکردند، به این سه تن پیوستند. در این شرایط در نواحی پیرامون [[حجاز]]، مخالفت با علی زیاد بود. در [[شام]]، [[معاویه]] از [[بیعت]] با علی سرباز زد. در مناطق دیگر نیز مخالفت با علی شکل گرفته بود.<ref name="EI-jamal" /><ref name="cgie" />
خط ۵۸:
[[یعلی بن امیه]]، فرماندار عثمان در یمن، با اموالی که آورده بود، سپاه جمل را تجهیز کرد. همچنین، شتری به نام «عسکر» را، که منشأ وجه تسمیه جنگ جمل بود، وی در اختیار عایشه قرار داد.<ref name="cgie" /><ref name="Jafarian-p55" /> علی بهرامیان، با توجه به ثروت افسانهای طلحه و زبیر، پرداخت هزینه سپاه از سوی بنی امیه را شگفتانگیز و اغراقآمیز میداند.<ref name="cgie" />
عایشه، طلحه و زبیر به همراه ۶۰۰ یا ۷۰۰ سوار راهی بصره شدند و بر طبق نقل [[محمد بن جریر طبری|طبری]] در آخرین روز ربیعالثانی عازم شدند.<ref name="EI-jamal" /> علی بهرامیان تعداد سپاه جمل را در این زمان ۶۰۰ تا ۹۰۰ نفر تخمین میزند<ref name="cgie" /> و به روایت دیگر ۳۰۰۰ نفر بوده است.<ref name="rch" /> ویلفرد مادلونگ تخمین میزند که این سه تن، تقریباً چهار ماه پس از خلافت علی در ربیعالثانی ۳۶ هجری مصادف با اکتبر ۶۵۶ میلادی، به همراه حامیانشان، مکه را به سمت عراق ترک کردند.<ref name="
علی، در ابتدا که از مخالفتها برضد وی در مکه مطلع شد، اعلام کرد که اگر به همین سطح از ابراز اعتراض و مخالفت اکتفا کنند، با آنان برخورد نخواهد کرد. اما، وقتی دریافت که آنها قصد حرکت به بصره را دارند، به مقابله برخاست و گفت که با این اقدام آنها سامان امور مسلمانان خواهد گسست.<ref name="rch" /> وی با شنیدن این موضوع، متوجه شد که باید کاری کند، تا دولتش در مدینه منزوی نشود. علی، [[سهل بن حنیف]] را به امارت مدینه گماشت و توانست حدود ۷۰۰ سوار برای خود فراهم کند. علی بر آن بود که جلوی شورش را بگیرد، اما موفق نشد.<ref name="EI-jamal" /><ref name="cgie" />
خط ۹۷:
ولیری میگوید در حالی که همه فکر میکردند توافق بین طرفین حاصل شده است، جنگ بین دو سپاه ناگهان آغاز گردید. در منابع در مورد آغازگر جنگ روایاتی گوناگون داریم. بر طبق برخی روایات، علی به لشکریانش دستور داد که جنگی را آغاز نکنند، اما پس از آنکه برخی از حامیان علی کشته شدند، وی خود را مستحق دانست که به جنگ علیه سپاه جمل اقدام کند.<ref name="EI-jamal" /> رسول جعفریان و مادلونگ در باب آغازگر معتقدند که چون گفتگوها بی اثر بود، علی یکی از مسلمانان را با [[مصحف عثمان|مصحف]] در میان مخالفان فرستاد تا آنها را از تفرقه بازدارد و به صلح و تسلیم دعوت نماید. آنها شخص فرستادهشده را با تیرهایشان از پادرآوردند و سپس، علی فرمان جنگ داد. <ref name="Jafarian-p60" /><ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=170}}</ref> [[محمد بن جریر طبری]] روایتی دیگر دارد که حاکی است که از آن است که علی تمایل نداشت از جمعی از سپاهیانش که در قتل عثمان دخیل بودند، حفاظت کند. آنان سرنوشت خود را در خطر دیدند و جنگ را به طور مخفیانه از علی آغاز کردند. جنگ از صبح تا [[غروب آفتاب]] ادامه داشت.<ref name="EI-jamal" />
منابع در مورد جنگ جمل، حاکی از تعدادی نبردهای دو نفره، شجاعت جنگندگان و شعرها و رجزهای خوانده شده توسط آنان است. اما این روایات، روند ادامه جنگ را از لحاظ نظامی و تاکتیکی توضیح نمیدهند. آنچه از این روایات بر میآید این است که بنا به سنت عرب، جنگ بیشتر شامل نبردهای دو نفره و دوئل وار بوده و درگیری گروهی و گسترده در آن به چشم نمیخورد. مهمترین بخش جنگ، حول هودج عایشه و شترش در جریان بود.<ref name="EI-jamal" /> طلحه توسط تیری که بسیاری از منابع آن را کار مروان میدانند، زخمی شد و پس از برده شدن به یک خانه در گذشت.<ref name="EI-jamal" /> البته برخی منابع نیز پرتاب تیر را کار شخصی ناشناس میدانند.<ref name="cgie" /> روبرت گلیو مینویسد انگیزه مروان از این عمل، این بود که وی، طلحه را هیچگاه در قتل عثمان بی تقصیر نمیدانست.<ref name="
افرادی که در مقابل هم میجنگیدند، بعضاً عضو یک قبیله، خاندان و حتی خانواده بودند. عایشه در هنگام جنگ سوار بر هودجش بر روی شتر بود. هودج را با فلز و دیگر اشیا پوشانیده بودند، تا به وی آسیبی نرسد و خود شتر را نیز مجهز به زره کرده بودند. در پایان جنگ، از بس تیر به هودج خورده بود، هودج شبیه به خارپشت به نظر میآمد. عایشه در این جنگ آسیبی ندید و تنها یک خراش جزیی بر روی یکی از بازوانش به وجود آمد. جنگ حول شتر بسیار شدید بود. محافظان عایشه یکی پس از دیگری کشته میشدند و هر که کشته میشد، افسار شتر عایشه را یکی دیگر از لشکریانش میگرفت. بین ۴۰ تا ۲۷۰۰ نفر برای حفاظت از عایشه کشته شدند. سپاه علی پیروز شد و یاران علی زانوی شتر را قطع کردند و شتر به همراه عایشه به زمین نشست.<ref name="EI-jamal" />
خط ۱۱۴:
[[فتنه اول]] نخستین تجربه جنگ میان گروههای مسلمان بود. سیره حکومتی علی در جنگ میان حاکم و شورشیان مسلمان از مبانی تدوین احکام مواجهه با شورشیان درون جامعه اسلامی و تدوین «[[بغی|احکام بغات]]» بودهاست، که در پاسخ به [[خلافت عباسی|خلفای عباسی]]، بخصوص [[هارون الرشید]]، تدوین شده است. علی در نبرد جمل حکم کرد که زخمیان و اسیران نباید کشته شوند. با آنان که سلاح میاندازند نباید جنگیده شود و آنان که از میدان نبرد میگریزند، نباید تعقیب شوند. فقط سلاحها و مرکبهای جنگی غنیمت گرفته شود. همچنین پس از نبرد دستور داد هیچ زندانی جنگی، زن یا کودکی نباید به [[بردهداری|بردگی]] گرفته شود و اموال کشتگان سپاه دشمن به وراث قانونیشان میرسد.<ref>{{پک|Kelsay|2009|ک=Arguing the Just War in Islam|زبان=en|ص=188-190}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=179}}</ref> نزد شیعه نیز برای استنباط احکام بغی علیه امام عادل به جنگ جمل پرداخته شده است.<ref name="cgie" />
جنگ جمل، بعداً به موضوع مناقشات کلامی میان [[شیعه]] و [[سنی]] تبدیل شد و طرفین در مباحث مربوط به [[جانشینی محمد]] و شأن [[صحابه]] وی به این جنگ استناد میجستند. [[شیخ مفید]] در «کتاب جمل» و [[ابوالحسن اشعری]] در [[مقالات الاسلامیین]] آرا و عقاید دربارهٔ جمل را دستهبندی کردهاند.<ref name="cgie" /> از این جهت که شخصیت علی برای مسلمانان (اعم از شیعه و سنی) دارای اهمیت مذهبی، سیاسی، فقهی و روحانی است، زندگی او به طرق مختلف تحلیل و تفسیر شده و اسناد تاریخی موجود نیز تحت تأثیر ملاحظات فرقهای قرار گرفته است.<ref name="Gleave-2014" >{{پک|Gleave|2014|ف=ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=EI3|زبان=en}}</ref> در منابع شیعی، ادعاهای خونخواهی عثمان و اخبار مربوط به پشیمانی و [[توبه]] سران سپاه جمل نقد و رد شده است. اما، منابع اهل سنت در مقابل بر توبه و پشیمانی طلحه، زبیر و عایشه تأکید کردهاند. شیخ مفید میگوید جمعی زیادی از اهل سنت نگارش، خواندن و روایت کردن اخبار جنگ جمل و [[جنگ صفین]] را روا نمیدانستند.<ref name="cgie" />
از جمله موضوعاتی که بعداً محل بحث در میان [[اهل حدیث]] شد، درستی شرکت یا کناره گیری اصحاب در این جنگ بوده است. از یک سو علی خلیفه بود و طلحه، زبیر و عایشه از صحابه بزرگ در برابرش بودند و از سوی دیگر جمعی از صحابه بزرگ نظیر [[سعد بن ابی وقاص]]، [[اسامه بن زید]] و [[عبدالله بن عمر]] از نزاع دوری جستند. [[اشاعره]]، [[مرجئه]] و [[اهل حدیث]] با توجه منزلتی که برای صحابه محمد قائل بودهاند، معتقدند علی، طلحه، زبیر و عایشه، که همگی از اصحاب بزرگ هستند، بر اساس [[اجتهاد]] خود عمل کردهاند و بر خطا نبودهاند. [[معتزله]] آرای مختلفی دربارهٔ جمل دارند. [[واصل بن عطا]] و [[عمرو بن عبید]] یکی از طرفین جنگ را، به هر حال، گمراه میدانستند. اما، از بیان صریح آن طرف مورد نظرشان اجتناب کردند. برخی در تعیین هدایت یا ضلالت یکی از طرفین، توقف کردند و موضعی اتخاذ نکردند. برخی نظیر [[اسماعیل بستی]]، سپاه جمل را گمراه و بلکه اهل [[فسق]] (خروج از [[شریعت]]) دانستند. برخی نظیر [[قاضی عبدالجبار]]، شورش سپاه جمل را با هدف مشروع خونخواهی عثمان تلقی کردند و نه برای کسب حکومت. [[ماتریدیه]] نظیر [[عمر بن محمد نسفی]] هرچند بر حقانیت علی تأکید کردند، اما خطای سپاه جمل را مایه تنزل آنها از مرتبه اجتهاد نمیدانستهاند. [[اباضیه]] از طلحه و زبیر را به دلیل نقض بیعت و بغی بیزاری میجستند، اما توبه عایشه را پذیرفته میدانستند. [[حنابله]] و [[حشویه]] نظیر [[تفتازانی]] و [[عضدالدین ایجی]] حکم به توقف دربارهٔ قضاوت در خصوص صحت شرعی عمل صحابه دادهاند و روایات تاریخی مرتبط با جنگ جمل را بیاعتبار میدانستند.<ref name="cgie" />
|