التوحید: تفاوت میان نسخه‌ها

** فتقربت إلی اللّه تعالی ذکره بتصنیف هذا الکتاب فی «التوحید» و نفی التشبیه و الجبر مستعیناً و متوکلاً علیه و هو حسبی و نعم الوکیل.<ref>کتاب التوحید -الشیخ الصدوق -وفات:۳۸۱ -تصحیح وتعلیق : السید هاشم الحسینی الطهرانی -منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة - صفحهصفحهٔ ۱۸.</ref>

کتاب التوحید جامع عقاید اصلی و مهم امامیه‌است و از مهمترین منابع کلام امامیه به شمار می‌رود، [[شیخ صدوق]] هر چند در بحث و استدلال بسیار چیره دستچیره‌دست بود اما سعی می‌کرد بیشتر از نقل و نصوص دینی بهره گیرد.

این کتاب در موضوع توحید به معنای عام آن مشتمل است بر بیان وحدانیت ذات الهی و بیان صفات ثبوتی و سلبی ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی و [[حدوث و قدم]] و نیز [[قضا و قدر]] و جبر و تفویض و مسائل و عناوین مرتبط با جبر و اختیار.<ref>دانشنامهٔ جهان اسلام. مدخل ۲- ۴۰۰۱۲–۴۰۰۱- حسین هوشنگی</ref> مباحث اخیر در دوره‌های بعد زیر عنوان افعال الهی و در حال حاضر عموماً زیر عنوان عدل الهی در کتابهای اعتقادی بحث می‌شود .

در صحت انتساب این کتاب به شیخ صدوق تردید نیست و ابن بابویه نیز در کتابهای دیگرش به آن اشاره کرده‌است <ref>( رجوع کنید به ابن بابویه ،بابویه، ۱۳۶۱ ش، ص ۸؛ همو، ۱۳۶۲ ش، ج ۲، ص ۵۹۴؛ همو، ۱۴۱۴، ص ۲۲؛ نجاشی، ص ۳۸۹).</ref> به گفتة مجلسی (ج ۱، ص ۲۶، نیز رجوع کنید به ص ۶-۷۶–۷) اشتهار انتساب کتابهای شیخ صدوق به وی - بجز چند کتاب - کمتر از شهرتِ انتساب [[کتب اربعه]] به مؤلفان آنها نیست . او از روایات این کتاب، که نسخه‌های کهن آن را در اختیار داشته، در بحارالانوار (مجلدات توحید و عدل ) به وفور استفاده کرده‌است . اساساً این کتاب مورد توجه علمای شیعه بوده و از معتبرترین منابع حدیثی به شمارمی رفته و به روایات آن استناد می‌شده‌است (برای نمونه رجوع کنید به حرّ عاملی، ج ۱، ص ۲۰، ج ۳، ص ۱۰۱، ج ۷، ص ۱۴۰؛ نوری، ج ۵، ص ۲۶۴).<ref>دانشنامهٔ جهان اسلام- مدخل۲- ۴۰۰۱مدخل۲–۴۰۰۱- کتاب التوحید</ref>

[[شیخ صدوق]] دربارهٔ انگیزه نگارش کتاب التوحید می‌گوید:

*** « إنّ الذی دعانی إلی تألیف کتابی هذا، أنّی وجدت قوماً من المخالفین لنا ینسبون عصابتنا إلی القول بالتشبیه و الجبر، لما وجدوا فی کتبهم من الأخبار التیآلتی جهلوا تفسیرها، و لم یعرفوا معانیها، و وضعوها فی غیر موضعها، و لم یقابلوا بألفاظها ألفاظ القرآن، فقبّحوا بذلک عند الجهال صورة مذهبنا و لبسوا علیهم طریقتنا و صدوا الناس عن دین اللّه و حملوهم علی جحود حجج اللّه، فتقربت إلی اللّه تعالی ذکره بتصنیف هذا الکتاب.» <ref>همان - صفحهصفحهٔ ۱۸.</ref>

** آنچه که مرا به تألیف این کتاب واداشت، این بود که دیدم برخی از مخالفان شیعه به خاطر مشاهده برخی از روایات موجود در کتابهای شیعی که نسبت به تفسیر آنها جاهل و از معانیشان غافل بودند آنها را به ناحق تفسیر و هیچ مقابله‌ای بین الفاظ آن روایات با الفاظ قرآن نکرده، ما را متهم به اعتقاد به تشبیه و جبر می کنندمی‌کنند و از این طریق، چهره‌ای مشوّه از مذهب ما به مردم جاهل ارائه داده، طریقت ما را بر مردم پوشانده و آنها را از دین خدا باز داشتهبازداشته و بر انکار حجتهای خدا (ائمه طاهرین علیهم السلام) واداشتند. از این‌رو، با قصد قرب الهی به کتابت این کتاب پرداختمپرداختم؛ بنابراین انگیزه [[شیخ صدوق]] از تألیف کتاب، دفاع از حریم اعتقادی شیعه در مسائل مربوط به توحید و مشخص نمودن مواضع توحیدی شیعه بوده‌است.

لا تقصر فی الاشتهار عن الکتب الأربعة التیآلتی علیها المدار فی هذه الأعصار وهی داخلة فی إجازاتنا، ونقل منها من تأخر عن الصدوق من الأفاضل الأخیار، ولقد یسر الله لنا منها کتباً عتیقة مصححة.

کتاب‌های [[شیخ صدوق]] در شهرت در حد کتب اربعه می‌باشند و در اجازات روایی ما از مشایخ بزرگ شیعه موجودند. بسیاری از علما و فقهای شیعه از آنها روایت نقل کرده‌اند و به لطف خداوند نسخه‌های قدیمی و تصحیح شده‌ای از آنها در اختیار ما می‌باشد.» <ref>همان - صفحه۷صفحهٔ ۷.</ref>

در بارة جایگاه تاریخی و اهمیت این کتاب باید توجه داشت که مؤلف آن یکی از سه فقیه و محدّث بزرگ شیعة امامیه بوده‌است که منابع چهارگانة حدیثی (غالباً حدیثی - فقهی ) را تدوین کرده‌اند. عنوان «کتاب التوحید» نیز در سده‌های نخست اسلام بیانگر مشخصه‌های اعتقادی و خداشناختی مکاتب و مذاهب بوده‌است؛ بر این اساس، شماری از صاحب نظران [[مذاهب اسلامی]]، برای معرفی آموزه‌های آن مذهب، دارای «کتاب التوحید» بوده‌اند، از آن جمله‌اند: برخی از بزرگان خوارج <ref>( رجوع کنید به دانشنامهٔ جهان اسلام-ابن ندیم، ص ۲۳۳-۲۳۴۲۳۳–۲۳۴)</ref>؛ تعدادی از معتزله (<ref>همان، ص ۲۰۲ ۲۰۳، ۲۰۶ ۲۰۸، ۲۱۴-۲۱۵۲۱۴–۲۱۵)</ref>؛ [[هشام بن حکم]]، از شاگردان برجستة امام صادق (<ref>همان، ص ۲۲۳-۲۲۴؛۲۲۳–۲۲۴؛ نجاشی، ص ۴۳۳)</ref>؛ حسن بن موسی نوبختی، متکلم امامی قرن چهارم (<ref>همان-ابن ندیم، ص ۲۲۵؛ نجاشی، ص ۶۳)</ref>؛ و حسن بن صالح بن حی، از زیدیان .<ref>(همان-ابن ندیم، ص ۲۲۷)</ref>.

[[اهل حدیث]]، از شیعه و اهل سنّت، هم برای بیان مواضع خود، با اساس قرار دادن آیات و روایات، کتابهایی با عنوان «توحید» تدوین کردند. جدای از توحید مفضل * - که آن را املای امام صادق علیه السلام می‌دانند - افرادی مانند ابوجعفر محمدبن حسین بن ابی الخطاب (متوفی ۲۶۲) و [[علی بن حسین]] بن بابویه (متوفی ۳۲۹) پدر شیخ صدوق، کتابهایی در توحید تألیف کرده‌اند ( رجوع کنید به نجاشی، ص ۲۶۱،

۳۳۴). علاوه بر اینها، در ضمن مجموعه‌های حدیثی، مانند کافی، نیز باب و کتابی با عنوان «توحید» به این موضوع اختصاص داده شده‌است . همین وضع در میان [[اهل سنّت]] در اواخر قرن سوم و چهارم وجود داشته‌است و علاوه بر ابن خُزَیمه، افرادی مانند ابن منده (۳۱۰ ۳۹۵) در التوحید و معرفة اسماءاللّه تعالی، و حافظ دارقُطْنی (۳۰۶ ۳۸۵)

کتاب التوحید شامل ۵۸۳ حدیث است که در ۶۷ باب توسط مؤلف تنظیم شده‌اند.<ref>همان- صفحه۸صفحهٔ ۸.</ref>

* ۲- شرح سید نعمت اللهنعمت‌الله بن عبدالله تستری که به أنس الوحید فی شرح التوحید معروف است.

* ۴ - شرح فارسی مولی [[محمد باقر]] سبزواری، درگذشته به سال ۱۰۹۰ هجری.<ref>همان- صفحه۷صفحهٔ ۷.</ref>

* کتاب التوحید -الشیخ الصدوق -وفات:۳۸۱ -تصحیح وتعلیق : السید هاشم الحسینی الطهرانی -منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة

* دانشنامهٔ [[جهان اسلام]]. مدخل ۲- ۴۰۰۱۲–۴۰۰۱- کتاب التوحید-حسین هوشنگی

* متن [http://ketaab.iec-md.org/HADITH/towheed_sadooq_fehrest.html توحید] ابىابی جعفر محمّد بن علىعلی بن موسىموسی ابن بابويهبابویه ملقب به شيخشیخ صدوق مترجم و شارح: استاد علىعلی اکبر ميرزايىمیرزایی