رباب: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رَباب''' (Rabab) نام معرب یک ساز قدیمی و باستانی ایرانی است که خاستگاه آن آریانای کهن، خراسان [[دوره اسلامی]]، [[سیستان و بلوچستان]] و [[افغانستان]] کنونی می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=|وب‌گاه=BBCPersian.com|نشانی=http://www.bbc.com/persian/afghanistan/story/2007/10/071011_s-classic-music-instrument.shtml|عنوان=آیا موسیقی سنتی افغانستان رو به فراموشی است؟|بازبینی=2017-09-21}}</ref><ref name=":0">https://am-kh.com/1395/08/13/رباب،-ساز-اصیل-و-فراموش-شده-ایرانی/</ref> به روایت تاریخ این ساز باهمین نام رباب بیش از یک هزار سال قدمت دارد. نام پارسی‌اش '''رواده''' می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نویسنده=|نام=|کد زبان=en|تاریخ=|وب‌گاه=|نشانی=https://www.vajehyab.com/dehkhoda/رواوه|عنوان=معنی رواوه|ناشر=لغت‌نامه دهخدا|بازبینی=2017-09-21}}</ref> در متون باستانی و یونانی نام این ساز در دوران هخامنشیان به یونانی و به‌ویژه در لاتین «پندورا پرزاروم» (Pandura Persarumو یا Pandora Persarum) نگاشته شده‌است. گفته می‌شود شخصی بنام «نتن خان» که در قرن ۱۶ میلادی، در دامنه‌های پامیر بدخشان می زیسته استمی‌زیسته‌است و معاصر اکبر شاه (سومین پادشاه از سلسله گورکانیان یا [[امپراتوری مغولی هند]]) بوده این ساز با پیشینه هزاران ساله را به گونهٔ جدیدی باز طراحی کرده و شکلی نو بدان داده استداده‌است. امروزه این ساز آرشه‌ای در پامیر به زبان پارسی ''رواوه'' نامیده می‌شود و بدنه‌اش مانند رباب کوچک، دو کاسه‌ای است که نخست به شکل ساز آرشه‌ای بوده و با آرشه یا کمان نواخته می‌شده اما به مرور زمان تکامل یافته و در نهایت، امروز با مضرابی به نام ناخنک یا شهباز نواخته می‌شود. ساز اخیر قبلاً دو سیم داشته که بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده‌است. این ساز با کمانه به صدا درآمده و همان است که ما امروز آن را [[کمانچه]] می‌نامیم.

تنهٔ این ساز از چوب توت بی دانه ساخته می‌شود که داخل آن تهی بوده و پوست روی آن از پوست بزغاله کشیده می‌شود، تارهایش در قدیم «زه» یا روده بود که استاد محمد‌عمرمحمدعمر آن را تبدل کرد؛ به گونه‌ای که از تارهای پلاستیکی (ماهی گیری) استفاده می‌شود.<br>{{سخ}}

تعداد سیم‌های رباب شش یا سه سیم جفتی است که سیم‌های جفت با یکدیگر هم‌صوت کوک می‌شوند، سیم‌های رباب در قدیم از روده ساخته می‌شده در حالیکه امروز آنها را از نخ نایلون می‌سازند و سیم بم (نظیر گیتار) روی جسم نایلونی‌اش روکشی فلزی دارد. رباب اساساً سازی محلی است و در نواحی خراسان و افغانستان معمول است. [[پرونده:Robab-rabab.jpg|بندانگشتی|رباب ساخت افغانستان مربوط به قرن ۱۹|400x400پیکسل]]

واژه رباب عربی است و ''معاهده'' (اقرب الموارد)(منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (از متن اللغة) ، ''ابر سفید'' (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ) (از شرفنامه ٔشرفنامهٔ منیری ) (از منتخب اللغات ) (غیاث اللغات ) (از متن اللغة) و زن قشنگ و زیبا، نام زنی . (منتهی الارب ). نام یک معشوقه ٔمعشوقهٔ عرب بوده . (فرهنگ نظام ). نام زنی به حسن مشهور. (انجمن آرا). نام زنی است جمیله معشوقه ٔمعشوقهٔ دعد. (آنندراج ) (غیاث اللغات ) (از منتخب اللغات ). نام زنی به حسن مشهور در عرب . (فرهنگ رشیدی ) معنی می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نویسنده=|نام=|کد زبان=en|تاریخ=|وب‌گاه=معجم المعانی الجامع|نشانی=https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/رباب/|عنوان=تعریف و معنی رباب بالعربی فی معجم المعانی الجامع، المعجم الوسیط، اللغة العربیة المعاصر - معجم عربی عربی - صفحة 1|بازبینی=2017-09-21}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=en-GB|تاریخ=|وب‌گاه=Oxford Dictionaries|نشانی=https://ur.oxforddictionaries.com/translate/urdu-english/رباب|عنوان=رباب|بازبینی=2017-09-21}}</ref> [[رباب بنت امرء القیس|«رباب» دختر امرء القیس]]، همسر [[حسین بن علی]]، مادر [[علی‌اصغر|علی «اصغر»]] (عبدالله) و [[سکینه بنت حسین|سکینه]] بود. زبان شناسان و فرهنگ نویسان زبان ''انگلیسی'' به فارسی - قرن ۱۸ میلادی مانند [[جان ریچاردسون (خاورشناس)|جان ریچاردسون]] واژه رباب را با تلفظ‌های گوناگون ''رُباب'' (Rubab) و '' ِرباب '' (Rebab) و ''رَباب'' (Rabab) به زبان انگلیسی برگردان کرد.<ref>John Richardson:[https://books.google.de/books?id=4lVIAQAAMAAJ&pg=PA463&dq=A+Dictionary,+Persian,+Arabic,+and+English+Rabab&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi6mYnvgvDNAhXJuhQKHVoIAn8Q6AEIJzAA#v=onepage&q=A%20Dictionary,%20Persian,%20Arabic,%20and%20English%20Rabab&f=false A Dictionary, Persian, Arabic, and English] Oxford, Clarendon Press, 1777, P.463</ref>

در متون گذشته و فرهنگ‌های پارسی اسدی توسی تا برهان قاطع برای اشاره به رباب Cithar, Setar, و به رباب چار تار ''شاشک'', ''شارشک'', ''شوشک'' و بالاخره ''شاشنگ'' آمده‌است. در زبان فارسی ساز ضربتی-زهی و زخمه‌ای رُباب (Robab, Rubab) و سازواره آرشه‌ای یا کمانی رِباب (Rebec, Rebab)از نگاه مرفولوژی زبانی واژه‌های هم نویس (Homograph) اند که رونویس یکسان ولی از دیدگاه آواشناسی هم آواز نیستند. هر دو واژه‌ها با احتمال قوی پارسی نیستند و امکان دارد معرب باشند؛ و این هر دو واژه در زبان فارسی از زبان عربی وام گرفته شده باشد. هردو ساز موسیقی باهم شباهت نزدیک دارند که رباب سازی است که با انگشت و مضراب "زده" و یا نواخته می‌شود؛ و رباب که به آن مردمان با زبان‌های غیرعربی یعنی هندو ایرانی '''غیچک''' (Ghichak) و در زبان هندو ژرمنی آلمانی "گیگی" (Geige) که با کمان "سایده", "شقیده" یا نواخته می‌شود. به زبان‌های هندو اروپایی به رباب عربی Rebec گفته می‌شود. [[پرونده:Robab.jpg|300x300px|بندانگشتی|رباب ساخته استاد [[حسین قلمی]]]]

در حالی که رِباب Robab دو پیکری، دوکاسه‌ای و دو بدنی (Corpus) و مانند [[سی‌تار]] دارای ۱۸ تا ۲۱ [[تار]] دارد که سه تا چار تار برای ملودی (تارهای اصلی) و ۱۷ و ۱۸ تار برای تشدید ارتعاش (Resonance), ضربات منظم و موزون همین تارهای مهتر باریک اند. کاسه‌های رباب به هم نزدیک اند؛ ولی کاسه‌های سیتار و یا سوبهار از هم جدا شده و فاصله گرفته‌اند و یا بزرگی کاسه دوم کمتر شده و حتی از بین رفته و حتی تغیر جایگاه و سمت داده‌ استداده‌است. در سی تارها کاسهٔ کوچک دومی که در بخش پایانی سر و دستهٔ پنجه قرار داشته، حذف شده‌است. در ساز [[سوبهار]] کاسه درعقب سر ساز قرار دارد. [[غیچک]] به عنوان «ربیک» یک کاسه‌ای است و تارهای باریک ضربتی تشدید ارتعاشی ندارد. بربط، عود سرود و رباب کوچک، تمام سازواره‌های با پسوند تار در جمله [[سازهای زهی زخمه‌ای]] می‌باشند.

سازهای موسیقی هند و ایرانی و تورانی (خراسان) همگی با هم از نظر فرهنگی هم خانواده‌اند؛ و این سه حلقهٔ فرهنگی از اسطوره و دانش جدایی ناپذیراند. واژهٔ رباب در شاهنامه [[فردوسی]] بارها بکار برده شده‌است و نشاندهندهٔ قدمت یکهزار و یکصد سالهٔ این ساز است.

بمرو اندر از بانگ چنگ ورباب

نیامد سر مرغ و ماهی بخواب

همه شب ز آواز چنگ و رباب

سپه را نیامد بر آن دشت ،دشت، خواب

همچنین [[اسدی]] توسی، [[انوری]]، [[ناصرخسرو]]، [[سنایی]] [[امیرخسرو دهلوی]]، [[بیدل]] [[عطار]]، [[حافظ]]، [[سعدی]]، [[مولوی]] [[سلطان ولد]] و بسیاری دیگر می‌دانستند و در آثار شان بار بار بکار رفته‌است.<ref>http://www.ganjoor.net</ref>

مجلسی سازم با بربط و با چنگ و رباب

با ترنج و بهی و نرگس و با نقل و کباب .

منوچهری

چون رباب است به دستت در و بر سَرْت شراب .

بخواب اندر شوی آنگه که برخواند کسی قرآن .

بنالم ایرا با من فلک همی کند آنْک

دانی چرا خروشد ابریشم رباب

ازبهر آنکه دائم همکاسه ٔهمکاسهٔ خر است .

کافی بخاری .

پیریش چنگ پشت کرد و ضعیف

چون بریشم ز گوشمال رباب .

سوزنی .

کسی که بیهده گردنکشی کند چورباب .

مجیر بیلقانی .

وز چوب زدن رباب ،رباب، فریاد

خاقانی .

در برم آمد چو چنگ ،چنگ، گیسو در پاکشان

من شده از دست صبح ،صبح، دست بسر چون رباب .

خاقانی .

بر رود و رباب و ناله ٔنالهٔ چنگ

یکرنگ نوایی این دو آهنگ .

نظامی .

نظامی .

یعنی که رگی و استخوانی .

دو بیتم جگر کرد روزی کباب

که میگفتمی‌گفت گوینده ای با رباب .

سعدی .

کیسه چون کاسه ٔکاسهٔ رباب شود.

سعدی .

من که قول ناصحان را خواندمی قول رباب

گوشمالی دیدم از هجران که اینم پند بس .

سماع وعظ کجا نغمه ٔنغمهٔ رباب کجا.

بر چرخ زهره خاسته بانگ رباب هارباب‌ها.