تبرستان: تفاوت میان نسخه‌ها

از شیوه حکومت و حاکمان طبرستان پیش از اسلام اطلاعات محدودی وجود دارد. طبق آنچه در کتب تاریخی یونانیان آمده، [[اتو فرادات]] در زمان [[حمله اسکندر]] حاکم تپورستان بوده و [[اسکندر مقدونی]] او را به مقام خویش ابقا کرد ولی [[آماردها]] حاضر به اطاعت نشدند و به کمک درختان در جنگل پنهان می‌شدند و در برابر سپاهیان اسکندر مقاومت نمودند و حتی اسب محبوب اسکندر، بوسفال، را ربودند؛ ولی سرانجام اسکندر با تهدید و به آتش کشیدن بخش‌هایی از جنگل توانست آنان را مطیع ساخته و حکومتشان را به اتو فرادات سپارد. پس از اسکندر، در زمان [[سلوکیان]] اسماً آماردها جزئی از ولایات سلوکی بودند منتهی هیچ جنگی میان آنان رخ نداد و به احتمال زیاد آماردها به استقلال دست یافته بودند. پس از این در زمان [[اشکانیان]] است که [[فرهاد یکم]] به جنگ آماردها رفت و آن‌ها را به اجبار به ناحیهٔ [[دربند (روسیه)|دربند]] کوچاند.<ref name="سکندری">{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مهجوری|نام=اسمعیل|پیوند نویسنده=اسمعیل مهجوری|عنوان=تاریخ مازندران|کتاب=تاریخ مازندران|جلد=۱|سال=۱۳۴۲|چاپ=ساری|صفحه=۳۴–۳۶}}</ref> آن گونه که از [[نامه تنسر به گشنسب]] پیداست، سلسلهٔ دیگری علیه سلوکیان در کرانه‌های دریای مازندران شکل گرفت که در عصر [[اردشیر بابکان|اردشیر ساسانی]] به [[گشنسب]] به ارث رسیده بود. گشنسب و اخلاف او تا زمان حکومت [[قباد اول ساسانی|قباد ساسانی]] بر سراسر [[پتشخوارگر]] فرمانروایی نمودند و جزئی از ناحیهٔ شمالی [[امپراتوری ساسانی]] بودند.<ref name="اسی">{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مهجوری|نام=اسمعیل|پیوند نویسنده=اسمعیل مهجوری|عنوان=تاریخ مازندران|کتاب=تاریخ مازندران|جلد=۱|سال=۱۳۴۲|چاپ=ساری|صفحه=۲۴–۲۶}}</ref> پس از گشنسب‌شاهان، [[کاووس پسر کی‌قباد|کیوس]]، شاهزادهٔ ساسانی و برادر بزرگتر [[انوشیروان]]، در سال ۵۲۹ میلادی عازم طبرستان شد و فرمانروایی این نواحی را برای مدتی، تا سال ۵۳۶ میلادی، در دست داشت. پس از کیوس، به دستور [[انوشیروان]] خاندان [[خاندان زرمهر|زرمهر]] به تبعیت از ساسانیان در منطقه مستقر شدند و تا سال ۶۸۵ میلادی، در سراسر پتشخوارگر فرمان می‌راندند. در این سال مقارن با [[حمله اعراب به ایران|حمله عرب‌ها به ایران]]، شاهزاده‌ای به نام [[گیل گاوباره]] توانست با مسالمت [[آذر ولاش]]، واپسین زرمهرشاه، را کنار راند و سراسر پتشخوارگر را به دست گرفت.<ref>هاسنت لویی رابینو. ''مازندران و استرآباد''. ترجمه وحید مازندرانی، ۱۳۶۵. ص ۲۰۲.</ref>

دابویه و فرزندانش حکومت پدر را به ارث برده و با نام [[دابویگان]] حاکمان مستقل سراسر پتشخوارگر بودند. آن‌ها در زمان [[فرخان بزرگ]] پایتخت خود را از گیلان به [[پیشینه ساری|سارویه]] منتقل کرده و تا سال ۷۶۱ میلادی، یعنی در زمان خلافت [[منصور عباسی]] و خودکشی [[اسپهبد خورشید]]، آخرین فرمانروای دابویی، به حکومت پرداختند.<ref>اعظمی سنگسری، چراغعلی. نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان، سال دوازدهم، شمارهٔ پانزده. تهران: چاپ کاویان. اسفند ۱۳۵۲</ref> دیگر نسل گیل گاوباره با نام [[پادوسپانیان]] در قالب حکومتی محلی و کوچک در [[رویان]] باقی ماندند و در دوره‌ای طولانی میان سال‌های ۶۵۵–۱۵۹۸ میلادی بر نواحی خود مستقر بودند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/baduspanids-a-dynasty-ruling-ruyan-and-rostamdar-from-the-late-5th-11th-to-the-10th-16th-century-with-the-title-of-ostand ایرانیکا]</ref>

[[File:Mardawij_-_Salar_-_Makan_(320).png|thumb|250px|چپ|قلمرو حاکمین دیلمی پس از نابودی حکومت علویان: {{راهنمای رنگی|green|ماکان}}{{راهنمای رنگی|red|سالار}} {{راهنمای رنگی|yellow|اسماعیلیان}}{{راهنمای رنگی|lightblue|مرداویج (پررنگ: ابتدای ۳۱۹ ه‌قه‍.ق - کم‌رنگ: پایان ۳۱۹)}}]]

عده‌ای از سپاهیان بلند مرتبهٔ علویان طبرستان پس از افول این حکومت علم استقلال برافراشتند. از جمله این سپاهیان پیشین [[مرداویج زیاری]] بود که قصد احیای امپراتوری ساسانیان را داشت. او نواحی بسیاری را در سال ۳۱۹ هجری فتح کرد و سلسله‌یسلسلهٔ [[زیاریان]] را تاسیستأسیس نمود. مرداویج در اوج قدرت خود به قتل رسید. <ref>{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=رضازاده لنگرودی|نام=رضا|نشانی=http://lib.eshia.ir/23019/1/6442/مرداویج|عنوان=مَرداویج|ناشر=[[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]]|جلد=-|تاریخ=۱۳۸۹|تاریخ بازبینی=۲ سپتامبر ۲۰۱۶|ref=harv| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6kb5KpCu8 | تاریخ بایگانی = ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب| نام خانوادگی =رضازاده لنگرودی| نام = | عنوان= گیلان‌نامه، مجموعه مقالات گیلان‌شناسی|به کوشش=م. پ. جکتاجی| فصل= جنبش مرداویج گیلی| ناشر = |جلد=دوم| شابک= | ref = harv}}</ref> پس از مرگ مرداویج، [[آل بویه]] که پیشتر در خدمت او بودند، قدرت یافته و جانشین مرداویج، [[وشمگیر]]، را شکست دادند و پس از آن حکومت زیاریان به طبرستان محدود شد ولی آل بویه به چنان قدرتی دست یافت که خلیفه مطیع آنان گشت.<ref name="بویه" />

با روی کار آمدن خاندان‌های ترک‌تبار در ایران، غزنویان موفق شدند طبرستان را رسماً فتح کنند ولی به حاکمان محلی (به طوربه‌طور مثال باوندیان و پادوسپانیان) خودمختاری دادند و به خراج، خطبه و سکه بسنده کردند. آن‌ها در [[تاریخ گیلان|گیلان]] همین قدر موفقیت را نیز کسب نکردند، [[سلجوقیان]] نیز رویکرد مشابهی داشتند. در این دوران [[اسماعیلیان]] طرفداران بسیاری در نواحی جنوب دریای خزر جذب نمود و [[حسن صباح]] در [[الموت]] قلعه‌ای مستحکم بنا کرد.<ref>{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=رضازاده لنگرودی|نام=رضا|نشانی=http://mynilsan.ir/%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8Cشناسی/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AEتاریخ-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان/%D8%A8%D8%B9%D8%AFبعد-%D8%A7%D8%B2از-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85اسلام/130-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان-%D8%AF%D8%B1در-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87دوره-%DB%8Cی-%D8%BA%D8%B2%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86غزنویان-%D9%88و-%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86سلجوقیان.html|عنوان=گیلان در دوره یدورهٔ غزنویان و سلجوقیان|ناشر=نیل سان|تاریخ بازبینی=۲ نوامبر ۲۰۱۷|ref=harv| پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20171130223341/http://mynilsan.ir/%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8Cشناسی/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AEتاریخ-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان/%D8%A8%D8%B9%D8%AFبعد-%D8%A7%D8%B2از-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85اسلام/130-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86گیلان-%D8%AF%D8%B1در-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87دوره-%DB%8Cی-%D8%BA%D8%B2%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86غزنویان-%D9%88و-%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86سلجوقیان.html| تاریخ بایگانی = 30 نوامبر 2017}}</ref> در زمان [[خوارزمشاهیان]] دودمان باوندیان توسط آن‌ها قلع و قمع شد و [[محمد خوارزمشاه]] هنگام [[حمله مغولان به ایران]] به جزیره [[آبسکون]] در طبرستان گریخت. {{مدرک}}

[[شیخ خلیفه]]، از روحانیون [[شیعه]] [[آمل]] در زمان [[فهرست والیان مغول در طبرستان|حکومت مغولان بر منطقه]]، در منطقه‌یمنطقهٔ [[سبزوار]] نهضتی انقلابی علیه [[ایلخانان]] را رهبری کرد که به [[سربداران]] معروف است. عده‌یعدهٔ بسیاری در طبرستان نیز به پیروی از این جنبش برخاستند. پس از مرگ شیخ خلیفه جانشینان وی قلمرو حکومت سربداران را وسعت بخشیده {{مدرک|برگرفته از مطالب مقالات سربداران، حسن باوندی و غیره}} و به سوی مازندران نیز لشکرکشی کردند که با شکست همراه بود.<ref>رازپوش، شهناز. قارنوندیان و باوندیان در تاریخ ایران. تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۴. صص 98-100.</ref> همزمان با این رخدادها در دوران [[ایران در دوران ملوک‌الطوایفی|ملوک‌الطوایفی]]، آخرین اسپهبد سلسله‌یسلسلهٔ باوندیان توسط یکی از فرماندهان خود به قتل رسید و [[کیا افراسیاب چلاوی]] حکومت [[چلاویان]] را ساخت. از طرفی قوام‌الدین مرعشی، ملقب به [[میربزرگ]]، تحت تاثیرتأثیر جنبش سربداران قرار داشت، پیروان بسیاری در طبرستان کسب کرد. او در ابتدا با کیا افراسیاب متحد بود ولی میانشان اختلافاتی رخ داد<ref name="چلاوی">مجد، مصطفی. ظهور و سقوط مرعشیان. نشر رسانش، ۱۳۸۸. شابک ‎۹۷۸۹۷۸-۶۰۰-۵۰۱۱-۱۵-۹. صص 70-90</ref> و نهایتاً میربزرگ در [[نبرد جلالک مارپرچین]] دودمان چلاوی را شکست داده و کیا افراسیاب را به مرگ رساند و دودمان [[مرعشیان]] را تاسیستأسیس کرد.<ref>Bosworth, C. E. (1984). "ĀL-E AFRĀSĪĀB". [http://www.iranicaonline.org/articles/al-e-afrasiab-a-minor-iranian-shiite-dynasty-of-mazandaran-in-the-caspian-coastlands-that-flourished-in-the-late-medi Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 7]. London u.a. : Routledge & Kegan Paul. pp. 742–743.</ref> یکی از فرزندان کیا افراسیاب به نام [[اسکندر شیخی]]، که از این معرکه جان سالم به در برد، نزد [[تیمور گورکانی]] رفته و او را ترغیب نمود تا به طبرستان لشکرکشی نماید.<ref name="چلاوی" /> تیمور خرابی‌ها و قتل‌عام‌های بسیاری در طبرستان انجام داده و [[سادات مرعشی]] را تبعید کرد ولی پس از مرگ او، مجدداً مرعشیان بازگشته و حکومت طبرستان را به دست آوردند. <ref>حسین میرجعفری. [http://www.noormags.ir/view/Magazine/ViewPages.aspx?ArticleId=42011 حمله تیمور به مازندران و عوامل سقوط مرعشیان.] . فصلنامهٔ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ش. ۳۶ و ۳۷ (بهار و تابستان ۱۳۸۳): ۱۷ تا ۳۶.</ref>