== هفته در ایران باستان ==
معروف است که ایرانیان باستان تقسیمبندی ماه به هفته نداشتند و هر روز ماه نام ویژه خودش را داشت. تا جایی که در دربار دوره ساسانی از هفته استفاده نمیشدهاست.
در شاهنامه از واژههای هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شدهاست که با استفاده وی احتمال وجود هفته در ایران باستان را تقویت میکند. ▼
کاربرد هفته اهمیت بسیاری در نظام گاهشماری دارد. اما عقیدهای که امروزه گسترده شدهاست مبنی بر این است که در ایران باستان از هفته استفاده نمیشدهاست. البته آنها یک دلیلی دارند و آن هم این است که در متون پهلوی به وجود هفته اشارهای نشدهاست و تنها از نامهای ویژه روزها استفاده شدهاست. تا اینجا میتوان پذیرفت که در دربار دوره ساسانی از هفته استفاده نمیشدهاست. اما آن را نمیتوان به همه دورههای ایران ربط داد.
اما دلایلی نیز مبتنی بر اینکه در ایران باستان از هفته استفاده میشدهاست، وجود دارد.
نخست اینکه، تعداد روزهای هفته که از اهلههای هفت روزه ماه برگرفته شدهاست و چون گاهشماری قمری سادهترین و ابتداییترین گاهشماری است و تشخیص گذر زمان از آن راه آسانتر است برخی از گروهها و کشورها بدون آموختن از یکدیگر به آن پی بردهاند.
▲در شاهنامه از واژههای هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شدهاست.
{{شعر}}
{{ب|ستاره شُـمَـر گفت بهرام را|که در چهارشنبه مزن کام را}}
{{پایان شعر}}
از آنجایی که شاهنامه را یکی از دلایل نگهداری زبان و فرهنگ پارسی میدانیم، بعید است که آفریننده بهترین شاهنامه ایران، ابوالقاسم فردوسی بدون هیچ دلیلی و از روی ناآگاهی از آن استفاده کرده باشد.
متون مانوی کاربرد گسترده هفته را تأیید میکند. البته در کتابهای یافت شده مانوی در تورفان و نیز در موگتاگ از روزنگار پنجهای نیز استفاده شدهاست؛ و همینطور در این کتابها از روزهای یکشنبه و دوشنبه با نام مهرمهرروز روز/ خور روز(خورروز) و ماه روزماهروز یاد شد کردهاست و این دو، روزهای روزهداری مانوی دانسته شدهاند؛شدهاند و همچنین میدانیم که روز دوشنبه، روز مقدس و تعطیل مانویان بودهاست. ▼
در بررسیهای انجام شده در تقویم آفتابی [[کعبه زرتشت]] به سازوکار تعبیهشده برای تشخیص چهار هفته شهریور ماه (آخرین ماهِ سال هخامنشی) پی برده که جزئیات آن در کتاب «بناهای تقویمی و نجومی ایران» بازآمدهاست.
▲متون مانوی کاربرد گسترده هفته را تأیید میکند. البته در کتابهای یافت شده مانوی در تورفان و نیز در موگتاگ از روزنگار پنجهای نیز استفاده شدهاست؛ و همینطور در این کتابها از روزهای یکشنبه و دوشنبه با نام مهر روز/ خور روز و ماه روز یاد شد کردهاست و این دو، روزهای روزهداری مانوی دانسته شدهاند؛ و همچنین میدانیم که روز دوشنبه، روز مقدس و تعطیل مانویان بودهاست.
و آخر اینکه در متون یافت شده چینی از نام روزهای هفته نام برده شدهاست. در یک متن نجومی کهن بودایی که در سال ۷۵۹ میلادی از سانسکریت به چینی بازگردانده شدهاست؛ و یانگ چینگ فنگ در سال ۷۶۴ میلادی حاشیهای بر آن بازنوشته است؛ از نام روزهای هفته در زبان چینی و معادل آنها با روزهای هفته در فارسی میانه در دو نوع آن یاد کردهاست: یوشمبت (روز تعطیل)، دوشمبت، سهشمبت، چرشمبت، پنجشمبت، شششمبت، شمبت.
=== هفته در آیین میترایی ==
در همان متن، معادل سغدی این نامها بدینگونه با مبدأ یکشنبه بازآمدهاست: مهر روز، ماه روز، بهرام روز، تیر روز، اورمزد روز، ناهید روز و جیان روز (کیوان روز).
هفته نسبت داده شده در گاهشمار میترایی در تطبیق با اجرام سماوی:
* شنبه= کیوانشید (زحل=Saturn)
همانگونه که دیده میشود این نامها از نام هفت اختر سیار آسمان، یعنی خورشید و ماه و پنج ستاره روان (سیاره) شناختهشده آن زمان برگرفته شدهاست. این نام روزهای هفته ریشه در آیین کهن ایرانی [[مهرپرستی]] یا همان [[میترا|میترایی]] دارد. ▼
* یکشنبه= مهرشید (خورشید=Sun)
* دوشنبه= مهشید (ماه=Moon)
* سهشنبه= بهرامشید (مریخ=Mars)
* چهارشنبه= تیرشید (عطارد=Mercury)
* پنجشنبه= اورمزدشید یا هرمزشید (مشتری=Jupiter)
* جمعه= ناهیدشید (زهره=Venus)
معادل سغدی این نامها بدینگونه با مبدأ یکشنبه بازآمدهاست: مهرروز، ماهروز، بهرامروز، تیرروز، اورمزدروز، ناهیدروز و جیانروز (کیوانروز).
▲همانگونه که دیده میشود این نامها از نام هفت اختر سیار آسمان، یعنی خورشید و ماه و پنج ستاره روان (سیاره) شناختهشده آن زمان برگرفته شدهاست. اینریشه نام روزهای هفته ریشهرا دربه آیین کهن ایرانی [[مهرپرستی]] یا همان [[میترا|میترایی]] داردنسبت دادهاند.
عدهای را گمان بر اینست که با رسوخ فرهنگ و آیین ایرانی میتراییسم در اروپا و گرویدن افراد زیاد به این آیین و محبوبیت آن در ملل اروپایی، تا حدی که اواسط قرن پنجم میلادی آیین اغلب مردم مهرپرستی بودهاست، باعث شد تا در دین مسیحیت و اغلب فرهنگ کشورها اثر بگذارد به طوریکه ما آن را در روزهای هفته نیز میبینیم.
گفتنی است که علامه دهخدا افزودن '''شید''' به نام ستارگان را از مجعولات برساخته آذرکیوان، برمیشمارد و میگوید که واژه «شید» به معنای پرتو آفتاب است و نمیتوان آن را به ستارگان نسبت داد. دهخدا واژگانی چون مهشید را از زمره این مجعولات آذرکیوان در کتاب دساتیرِ وی برمیشمارد و کاربرد آنها را بیش از سه قرن نمیداند. زیرا در ایران باستان هفته وجود نداشتهاست و گاهشماری نزد ایرانیان بر پایهٔ روزهای ماه بودهاست. به این ترتیب که هر روز به [[ایزد|ایزدی]] منسوب بوده و نامی داشتهاست. نمونه را روزِ نخستِ هر ماه، به نامِ هورمزد (هرمز)، روزِ دوم به نامِ وهومن (هومن یا بهمن)، یا روز شانزدهم به نامِ ایزدبانو آناهیتا نامیده شده بود و هر روز که نامش با نام ماه یکسان بود به نیایش و جشن مختص میشد. مفهومِ هفته از [[تمدن]]های همسایه، به ویژه، [[میان رودان]] در فرهنگ ایرانی شده و پس از اسلام صورت امروزی گرفتهاست.
== نامهای امروزین فارسی ==
|