ایلخانان: تفاوت میان نسخه‌ها

در طی همان روزهایی که '''محمد خوارزمشاه''' قدرت خود را در نواحی شرقی مرزها [[ماوراءالنهر]] گسترش می‌داد و خلیفه [[بغداد]]، '''الناصر لدین الله'''، برای رویارویی با توسعه قدرت او در جبال و [[عراق]] بر ضد محمد خوارزمشاه توطئه می‌کرد «حدود ۶۱۳ ق / ۱۲۱۶ م»، در آن سوی مرزهای شرقی قلمرو خوارزمشاه، قدرت نوخاسته‌ای در حال شکل‌گیری بود که به تدریج به درون مرزها می‌خزید و خود را برای تهدید و تسخیر آماده می‌کرد. با این حال، خلیفه و سلطان در کشمکش‌ها و مناقشات سیاسی خویش، آن را در نظر نگرفتند یا آن قدر در محیط بسته افکار سیاسی و حشمت قدرتشان غرق شده بودند، که حضور این نیروی ویرانگر را اصلاً نمی‌دیدند یا به عبارتی دیگر در مجموعه مناسبات سیاسی عصر، آن را وزنه‌ای به شماربه‌شمار نمی‌آوردند. اما این نبردی عظیم و ویرانگر که از نواحی '''[[بیابان گبی|صحرای گوبی]]''' و '''جبال تیانشان''' به سوی ماوراءالنهر می‌خزید و از همان ایام فاجعه‌ای عظیم را تدارک می‌دید، دولت نوخاسته ''مغول'' بود که ظرف چند سال، هم به دولت پر آوازه خوارزم پایان داد، و هم به خلافت بغداد. پیشروی [[مغولان]] به درون [[ایران]] از جانب ماوراءالنهر مغول که در آن روزها عنوان اتحادیه طوایف [[تاتار]]، '''قیات'''، '''نایمان'''، '''کرائیت''' و تعداد دیگری از طوایف بدوی نواحی بین [[ترکستان]]، [[چین]]، و [[سیبری]] بشمار می‌رفت، پیشروی خود را از سوی مرزهای فرارود (ماوراءالنهر) آغاز کرده بود. این طوایف که به قول برخی مورخان، «[[هون]]های جدید» بشمار می‌رفتن، اگر هم در واقع نوادگان هون‌های قدیم نبوده باشند، اما وارث مهارت آنها، در جنگجویی، تیراندازی، و سلحشوری به شماربه‌شمار می‌آمدند. با وجودی که هونهای جدید هشتصد سال پس از هون‌های قدیم پا به عرصه تاریخ گذاشتند، با این وصف خاطره فجایع آنهاآن‌ها را در تاریخ زنده کردند. به طوری کهبه‌طوری‌که اینها نیز مانند همان مهاجمان باستانی، از اعماق بیابانهای گوبی و سرزمینهای اطراف چین و سیبری برخاستند، و با ولع و آزمندی بی‌سابقه‌ای، مدت زمانی کوتاه، بخش عمده‌ای از دنیای متمدن در قلمرو اسلام را، به ویرانی و نابودی کشیدند. به طوری کهبه‌طوری‌که گذشت هشت سده، هیچ گونه تغییری در خُلق و خوی و رفتار معیشتی و اجتماعی آنهاآن‌ها پدید نیاورد، چنان‌که همچون هونهای قدیم، در زیر چادرهای نمد یا در هوای آزاد بیابانها سر می‌کردند و در کنار شتران، گوسفندان، و اسبان خویش عمر را سپری می‌کردند. اگر هم خشکسالی و دام مرگی پیش می‌آمد از خوردن هیچ چیز حتی شپش نیز خودداری نمی‌کردند؛ که البته گوشت موش، گربه و سگ و همچنین خون حیوانات نیز گه گاه مایه عیش آنهاآن‌ها می‌شد.

وقتی [[تموچین]]، سرکرده یک تیره از این طوایف با پیروزی بر اقوام مجاور، اندک اندک تمامی اقوام مغول را فرمانبردار ساخت و از جانب سرکردگان قبایل قوم «[[قوریلتای]]»، خان بزرگ خوانده شد. او سپس با لقب [[چنگیز خان]]، در مدت زمانی کوتاه هیبت و خشونتش مایه وحشت تمامی نواحی مجاور شد، به عنوان '''خان محیط''' یا '''خان اعظم'''، فرمانروای همه این طوایف شد. به طوری کهبه‌طوری‌که چندی بعد نیز قبایل '''اویرات''' و '''قنقرات''' را فرمانگزار خویش کرد و بدین گونه خان اعظم سایر قبایل اطراف را به جنگ یا به صلح زیر فرمان خویش گرفت

چنگیز خان تجارت با شاه خوارزم را وسیله‌ای برای برقراری رابطه بین دو دولت ساخت. به طوری کهبه‌طوری‌که نخستین سفیر سلطان خوارزم در جلوی دروازه پکن به حضور خان رسید و بر ضرورت توسعه مناسبات تجاری بین مغول و قلمرو سلطان تأکید کرد و آن را لازمه توسعه مناسبات دوستانه و صلح آمیز اعلام نمود.

در جریان سفر هیئت پانصد نفره بازرگانی مغولان که از میان مسلمانان انتخاب شده بودند، قتل‌عام همگی این تجار و سؤ تدبیرهای بعدی سلطان، جنگ بین دو کشور را اجتناب ناپذیر ساخت. در ابتدا این کاروان بازرگانانی توسط حاکم شهر [[اترار]] در مرزهای شرقی امپراتوری خوارزمشاهیان به ظن جاسوسی مورد حمله قرار گرفته و دستگیر شدند. سپس چنگیز خان سه سفیر شامل دو مغول و یک مسلمان به درگاه [[علاءالدین محمد خوارزمشاه]] فرستاد با درخواست آزادی کاروان بازرگانان مغول و نیز قتل حاکم اترار به عنوان تنبیه. پادشاه دو سفیر مغول را سر تراشید و سر از گردن سفیر مسلمان جداکرد و سر وی را به همراه دو سفیر مغول به نزد جنگیزخان بازگرداند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Ratchnevsky |نام= Paul |کتاب=Genghis Khan: His Life and Legacy |سال=1994}}</ref> از طرفی خان مغول که از سؤ رفتار سلطان خوارزم به خشم آمده بود در ۶۱۴ ق / ۱۲۱۷ م، به ایران لشکر کشید. به طوری کهبه‌طوری‌که یورش وحشیانه مغول، فرار مفتضحانه سلطان از مقابل وی، و رفتن از شهری به شهر دیگر را به‌دنبال داشت. ویرانی این تهاجم را چند برابر نمود. مغولان به هر دیار که وارد می‌شدند به کشتار نفوس، غارت اموال و ویرانی کامل شهر و آبادی‌ها می‌پرداختند. به نحوی که در کوتاه مدتی ماوراءالنهر، خراسان و عراق عرصه کشتار و ویرانی مغولان شد و مقاومت [[جلال الدین منکبرنی]] نیز نتوانست از ادامه هجوم چنگیز خان جلوگیری کند. ده سال حضور این قوم وحشی، بخش‌های عظیمی از ایران را به ویرانی و تباهی کشاند. تا این که عاقبت چنگیز در بازگشت به مغولستان در ۶۲۴ ق / ۱۲۲۷ م، درگذشت و فاجعه عمیق انسانی را در پس این حادثه باقی گذاشت.

چهل سال پس از این ماجرا، نوادگان مغول در موکب سپاه [[هلاکوخان]] دوباره به ایران آمدند. اما اینان با اعقاب خویش چنگیز خان، که به قصد تاخت و تاز آمده بودند، تفاوت بسیاری داشتند. این نسل تازه از مغولان در این مدت با ایران بیشتر آشنایی پیدا کرده و از غارتگری و وحشی‌گری عهد چنگیز، به مراتب معتدلتر و مجربتر به نظر می‌رسیدند. لشکرکشی هلاگو بر خلاف چنگیز، با طرح و نقشه‌ای پیش پرداخته همراه بود. منازل بین راه از پیش تعیین و راه گذار لشکر آماده و حتی پل‌ها و گذرگاه بازسازی شده بود. این بار تجربه به فرمانروایی مغول نشان داده بود که برای ایجاد یک قدرت پایدار در ایران، برچیدن بساط خلافت و [[اسماعیلیه]] ضرورت دارد و آنهاآن‌ها می‌بایست به جای کشتار و تخریب بیهوده و بی‌نقشه، این دو قطب متضاد دنیای اسلام را که به خاطر جنبه مذهبی خویش، مانع از استقرار فرمانروایی آنهاآن‌ها در ایران به شماربه‌شمار می‌آمدند، از بین بردارد.

هلاکو در آبادی ویرانیهایی که لشکرکشیهای او، موجب آن شده بود، اهتمام ورزید. به طوری کهبه‌طوری‌که تعدادی ابنیه از جمله معبد بودایی در خوی، قصری در دامنه جبال آلاغ، و رصد خانه‌ای در مراغه ساخت.

* [[جمال‌الدین ابوالحسن علی بن محمد دستجردانی]] (جمادی‌الاول ۶۹۴–ذیقعدهٔ ۶۹۴ ه‍.ق.)<ref group="پانویس">ایرانیکا پایان نخستین دورهٔ وزارت دستجردانی را صفر ۶۹۵ ه‍.ق. آورده است؛ ولی باید توجه داشت که بایدو خان (گمارندهٔ دستجردانی) در ذیقعدهٔ ۶۹۴ ه‍.ق. کشته شده استشده‌است. همچنین نام کامل او در بیشتر منابع نیامده است؛ ولی باید توجه نمود که [[قطب‌الدین شیرازی|قطب‌الدین محمود شیرازی]] برای این وزیر شرحی بر «حکمة الاشراق» [[شهاب‌الدین یحیی سهروردی|شهاب‌الدین یحیای سهروردی]] نوشته است و نام کامل او را «جمال‌الدین علی بن محمد دستجردانی» آورده است. همچنین ابن طقطقی نیز در کتاب «الاصیلی فی انساب الطالبین» کنیهٔ او را ابوالحسن آورده است.</ref> ← [[بایدوخان|بایدو خان]]

* [[غیاث‌الدین محمد علیشاهی]]<ref group="پانویس">در لغت‌نامهٔ دهخدا درآیند «صائن وزیر» از او به عنوان پسر تاج‌الدین علیشاه یاد شده استشده‌است.</ref> ← [[ابوسعید بهادرخان|ابوسعید بهادر خان]]

* [[رکن‌الدین صائن وزیر|رکن‌الدین صائن فَسَوی]] (نصرةالدین عادل فَسَوی)<ref group="پانویس">فارسنامهٔ ناصری (جلد ۲، صفحهٔ ۱۳۹۲) از نیای او یعنی «خواجه ضیاءالملک فسوی» به عنوان وزیر جلال‌الدین منکبرنی خوارزمشاه یاد کرده است؛کرده‌است؛ ولی مطابق «سرگذشت خوارزمشاهیان به روایت سیرت جلال‌الدین منکبرتی»، «ضیاءالملک علاءالدین محمد بن مودود نسوی (<!--ابر-->؟فسوی<!--/ابر-->)» عارض لشکر جلال‌الدین منکبرنی بوده استبوده‌است. عارض لشکر منصبی معادل رئیس دارایی ارتش می‌باشد.</ref> (۷۲۵–؟ ه‍.ق.) ← [[ابوسعید بهادرخان|ابوسعید بهادر خان]]

دوران ایلخانان هر چند با نظم و انضباط آغاز شد، اما در بی‌نظمی و هرج و مرج مقاومت ناپذیری پایان یافت. به طوری کهبه‌طوری‌که تجربه حکومت ایلخانان در ایران دگرگونی اجتماعی جالبی را در تاریخ به معرض آزمون آورد. این که در فاصله دو نسل، ایلخانان اسلام آوردند، تجربه انحلال قوم فاتح را در فرهنگ قوم مغلوب یک بار دیگر در تاریخ ایران به صورت یک واقعیت تسلی بخش و قابل اعتماد به منصه ظهور رساند. سلاله یک قوم مهاجم سرانجام در طی دو نسل، مدافع قلمرو ایران شدند که از آن در برابر تهاجمات دیگران و هجوم بیگانگان جانانه دفاع کردند. ارتباط آنهادست کم شروع جالبی برای روابط بازرگانی شرق و غرب شد.

ایلخانان مجموعه‌ای از انواع بناها، قالب‌ها، مصالح و فنون معماری ادوار پیشین ایران را به ارث بردند. در این دوران [[مساجد جامع]] با شکل کهن خود یعنی صحن [[چهار ایوانی]] در چهار جهت و [[گنبدخانه]] در سمت قبله به کمال خود رسید و این نقشه در انواع بناهای مذهبی از جمله [[مدرسه]]، [[خانقاه]] و بناهای غیرمذهبی مثل کاروانسراها به کار می‌رفت. بر روی مقبره‌ها، برج‌های تدفینی یا بقعه‌های چهارگوش یا آرامگاه‌های چندضلعی با سقف طاق‌گونه برپامی‌شد. تزئینات معماری در این دوره [[آجرکاری]]، [[گچ‌بری]]، [[کاشی معرق]] و سفال‌های لعاب‌دار است. [[مقرنس‌کاری]] در این دوره جنبهٔ تزیینی دارند و با گچ و تخته ساخته می‌شدند. در این دوره باید در واژگان سنتی معماری از چندین جهت تغییراتی اعمال کرد. بناهای منفرد در مجتمع‌های یادمانی به گرد هم آورده می‌شدند. به این مجموعه بناها که اغلب پیرامون مقبرهٔ بانی مجتمع یا فردی محترم پدید می‌آمد، [[اَرسَن]] می‌گویند. نظم و ترتیب ارسن‌های متقدم ایلخانی حالت نامنظم و بی‌قاعده داشت؛ اما برای جلوهٔ نمای پیشین از [[پیش‌طاق]] و تزئین مفصلی استفاده می‌کردند. با بلندتر شدن ارتفاع اتاق‌ها و پدیدآمدن قوس‌های نوک‌تیز و باریک‌تر شدن مناره‌ها، تناسبات هم تغییر یافت. در این دوران علاقه به عمودیت بنا با حس ظریفی از فرم ترکیب‌یافته و در مدخل‌های تزیینی بناهای سترگ همراه با دو منارهٔ سر به فلک کشیده، جلوه پیدا کرده استکرده‌است. آجر پخته همچنان از مصالح عمدهٔ بناسازی بود اما برای دلنشینی و روح‌بخشی سطوح، از شیوه‌های تازه هم استفاده می‌کردند. در این دوره رنگ اهمیت ویژه‌ای داشت؛ داخل بنا را با آجرهای لعاب‌دار می‌پوشاندند و بیرون آن را با کاشی تزئین می‌کردند و از گچ‌بری منقوش هم بهره می‌گرفتند.<ref>هنر و معماری اسلامی جلد دوم، [[شیلا بلر]] و [[جاناتان بلوم]]، ترجمه [[یعقوب آژند]]، فصل دوم</ref>

یکی از نخستین اقدامات ایلخانان پس از فتح [[بغداد]]، تأسیس رصدخانه‌ای در [[مراغه]]، پایتخت تابستانی آن‌ها در شمال غرب ایران بود. بنای این [[رصدخانه]] در بالای تپه‌ای در پانصد متری شمال شهر، در سال ۶۵۷/۱۲۵۹ شروع شد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این نقطه شانزده واحد معماری را مشخص کرده‌است. از جمله یک برج مرکزی، یک کارگاه [[ریخته‌گری]] برای ساخت ابزار و وسائل نجومی، پنج برج مستقل و چند بنای بزرگ. جای وسیع و کیفیت مواد به کار رفته در [[رصدخانه‌یرصدخانهٔ مراغه]] مثل سنگ، آجر پخته و کاشی‌های لعاب‌دار و زرین‌فام نشان‌دهندهٔ اهمیت [[اخترشناسی]] و اخترگویی در نزد مغولان [[شمن]] باور است.<ref>P. Vardjavand,"La Decouverte archeologique du complexe scintifique de l observatoire de Maraqe" September 1979 Berlin</ref>

تحت حمایت ایلخانان کتاب‌نگاری در زمینه علمی و تاریخی رونق گرفت. برخی متون قدیم چون [[شاهنامه فردوسی]] نیز به سفارش آنان بازنویسی و مصور شد. کارگاه‌های تولید نسخه‌های مصور عمدتاً در [[مراغه]] و [[تبریز]] (پایتخت [[غازان خان]]) قرار داشتند. قدیمی‌ترین نسخه مصور این دوره، ترجمهٔ فارسی [[منافع الحَیَوان]] [[ابن بختیشوع]] است که به دستور [[غازان خان]] در [[مراغه]] تدوین شد (۶۸۹). نسخه مصور دیگری با نام [[جامع التواریخ]] [[رشیدالدین فضل‌الله]] تکوین یافت که بخش‌های ناقصی از آن موجود است. از دیگر محصولات کارگاه تبریز، یک شاهنامهٔ مصور بزرگ اندازه بود که امروزه به نام کسی که آن را در اوایل سدهٔ بیستم تصاحب کرد، به [[شاهنامه دموت]] مشهور شده استشده‌است. نسخه مزبور محتملا در اصل حدود ۱۲۰ نگاره داشته که توسط چند نقاش (محتملا، متعلق به دو نسل) اجرا شده بودند؛ ولی چند تصویر پراکنده از آن باقی مانده استمانده‌است.

در عصر آنهاآن‌ها [[طب]]، [[اخترشناسی]] و [[ریاضیات]] در ایران توسعه یافت. به طوری کهبه‌طوری‌که عدم توجه این قوم به [[زبان فارسی]] نیز با اظهار علاقه زیادی که به تاریخ نشان می‌دادند جبران شد. چرا که کتاب‌های تاریخی قابل ملاحظه‌ای در این دوره به فارسی تدوین شد که [[جامع التواریخ]] (تاریخ رشیدی) در آن میان شاید نخستین تجربه موفق در نگارش دسته جمعی و گروهی تاریخ بود. به علاوه توجه برخی از این ایلخانان به ایجاد بناهای عظیم و آبادانی، در خاطر نسلهای بعدی به منزله جبران گذشتهٔ اخلاف وحشی این قوم در ایران بود، چنان‌که پیدایش سبک تلفیقی ممتاز در تاریخ معماری ایران، نتیجه کوشش‌های برخی از این امیران بود.

هر چند برخی از این حکومتهای ملوک الطوایفی در فرجام روزگار ایلخانان برافتادند، اما جدایی قلمرو آنهاآن‌ها همچنان باقی‌ماند و حکومت ملوک الطوایفی که بعد از عهد تیمور هم به صورتهای دیگر ادامه حیات یافت، تا چندین سده بعد از بلیه مغولان، سرزمین ایران را عرصه تاخت و تاز و بی نظمی و اغتشاش کرد که رهایی از آن، نیازمند حکومت مرکزی مقتدر بود و نیل بدان تا عهد صفوی برای ایرانیان ممکن نشد.