جریان‌های روشن‌فکری در ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

مهمترین شخصیت‌های جریان روشنفکری ایرانی پس از مشروطه [[سید حسن تقی‌زاده]]، [[محمد علی تربیت]] [[علامه قزوینی]]، [[میرزاده عشقی]]، [[ملک الشعرای بهار]]، [[ابراهیم پورداوود]]، [[محمدعلی جمالزاده]] و [[حسین کاظم‌زاده ایرانشهر]] بودند که برخی از آنان به روزنامه نگاریروزنامه‌نگاری نیز مشغول بودند و برخی از آنان در [[مجله ایرانشهر]] و [[مجله کاوه]] با یکدیگر همکاری کردند. این گروه به همراه سایر روشنفکران از جمله [[حسن پیرنیا]]، [[محمدعلی فروغی]]، [[عبدالحسین تیمورتاش]]، [[سید احمد کسروی]]، [[فرخی یزدی]]، [[ملک الشعرای بهار]]، [[ارباب کیخسرو شاهرخ]]، [[سید ضیاالدین طباطبایی]]، [[ایرج میرزا]] و [[عارف قزوینی]] چهره‌های دیگر روشنفکری آن زمان بودند که نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران از جمله ظهور [[رضاشاه]] ایفا کردند.

از مهمترین خصوصیات روشنفکران نسل اول (دوران مشروطه) می توانمی‌توان به سه خصیصه اشاره کرد : نگاه متضاد (نه کاملاً مثبت و نه کاملاً منفی) به غرب بود. به این معنا که آنان از یکسو دستاوردهای فکری و علمی غرب را به ویژه در حوزه ساختار سیاسی و حکومت (نظام مردمسالاری) می ستودندمی‌ستودند. اما از سوی دیگر به سیاست هایسیاست‌های خارجی دولت هایدولت‌های استعماری غربی (مثلاً انعقاد قرارداد ۱۹۱۹) به شدت حمله می کردندمی‌کردند. در این زمینه می توانمی‌توان به اشعار میرزاده عشقی، عارف قزوینی، ملک الشعرای بهار، فرخی یزدی، و ایرج میرزا اشاره کرد. روشنفکران در این اشعار به شدت به انگلستان حمله کردند و به ویژه عمدتاً در اشعارشان موضعی ضد انگلیسی داشتند. لبه تیز این انتقادها، بیش از همه متوجه انگلیس و روسیه بود تا دیگر دول غربی (مثلاً آمریکا).

دومین خصوصیت مهم روشنفکران نسل اول دفاع از آزادی زنان و تأکید بر برابری مرد و زن و انتقاد از مناسبات رسوم و سنت هایسنت‌های اجتماعی و فرهنگی بود که مانع حضور زنان در اجتماع می شدمی‌شد. در این زمینه نیز، شاعران روشنفکری مانند [[میرزاده عشقی]]، [[ملک الشعرای بهار]]، [[عارف قزوینی]]، و [[ایرج میرزا]] اشعاری در مخالفت با حجاب زنان سرودند، زیرا آن را از جمله مهمترین موانع حضور زنان در جامعه می دانستندمی‌دانستند.

سومین خصوصیت نسل اول روشنفکران در ایران، انتقاد آنان از مذهب و نهادهای مذهبی بود. آنان به ویژه از مذهب به دلیل آمیخته شدن آن با خرافات از یکسو، و تصلب و تعصب فکری برخی از مذهبیون از سوی دیگر انتقاد می کردندمی‌کردند. البته، در این زمینه، برخی مانند [[ایرج میرزا]] به مذهب و عوام مذهبی حمله می کردند،می‌کردند، در حالیکه برخی دیگر از روشنفکران مانند [[میرزاده عشقی]] و [[ملک الشعرای بهار]] لبه تیغ تیز انتقاد خود را عمدتاً متوجه عوام و متولیان مذهب (روحانیون) می نمودندمی‌نمودند تا خود نهاد مذهب.

بالاخره، چهارمین خصوصیت نسل اول روشنفکران (که شاید بتوان گفت خصیصه مشترک روشنفکران ایرانی در تمام دوران معاصر بوده استبوده‌است)، انتقاد آنان از جامعه و مردم بود. آنها این انتقادها را عمدتاً متوجه آن دسته از آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی می دانستندمی‌دانستند که باعث عقب ماندگی ایران و مانع ترقی و حرکت سریع تر آن به سوی مدرنیته و مظاهر آن (مثل عقب نگهداشته شدن زنان) بود.

زمینه مناسبی که پس از صدور فرمان مشروطیت در مرداد سال و فضای باز سیاسی حاصل از آن برای فعالیت روشنفکران بوجود آمده بود، پس از قدرت گرفتن رضاخان از بین رفت. رضاخان، پس از به قدرت رسیدن—چه در دوره نخست وزیرینخست‌وزیری و چه در دوران سلطنت—کوشید نسل اول روشنفکران را از میان بردارد. در این راه، برخی از روشنفکران به گونه ای فیزیکی حذف شدند . [[میرزاده عشقی]] در دوازدهم تیرماه سال ۱۳۰۳ به دستور رئیس نظمیه (شهربانی) وقت در خانه‌اش هدف گلوله قرار گرفت و ترور شد و [[فرخی یزدی]] در هیجدهم مهر سال ۱۳۱۸ در زندان قصر به دست پزشک احمدی با آمپول هوا به قتل رسید. روشنفکران دیگر مانند [[ملک الشعرای بهار]] و [[عارف قزوینی]] زندانی، تبعید یا خانه نشین شدند.

اکثریت روشنفکران این نسل برخلاف نسل پیش غرب را نه تنها مقدس نمی‌شمرد بلکه آن را شیطانی و منحوس می‌دانست. دو نگرش متفاوت در این نسل نمود داشته‌است: [[اسلامگرا|اسلامگرایان]] و [[سوسیالیست|سوسیالیستها]]ها.

از دیگر ویژگی‌های روشنفکری در دوران جنگ سرد (پهلوی دوم) اتهام بستن به آنان دربارهٔ شکست‌ها و ناکامی‌های ملی بود. سردسته این گروه علی شریعتی بود که می‌گفت: «من ادعا می‌کنم در تمام این دو قرن گذشته در زیر هیچ قرارداد استعماری امضای یک آخوند نجفرفته نیست؛ در حالی که در زیر همة این قراردادهای استعماری امضای آقای دکتر و آقای مهندس فرنگ رفته هست»<ref name="rasekhoon.net" />

همچنین جلال آل احمد به ویژه با دو کتاب «غرب زدگی» و «در خدمت و خیانت روشنفکران» تندترین حملات را به جریان روشنفکری داشت. او دربارهٔ شیخ فضل اللهفضل‌الله نوری از مخالفان مشروطه و یکی از مهمترین نمادهای جریان روحانیت و سنتی ایران که او را مقتول روشنفکران مشروطه می‌دانستند، می‌نویسد: «من نعش آن بزرگوار را بر سردار همچون پرچمی می‌دانم که به علامت استیلای غربزدگی پس از دویست سال کشمکش بر بام سرای این مملکت افراشته شد»<ref>جلال آل احمد: در خدمت و خیانت روشنفکران</ref>