پتکانه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''پتکانه''' (که باعناوین '''پتکین'''، '''تونگان'''، '''تونجه'''، و '''پیش‌آمدگی''' نیز شناخته می‌شود) {{به فرانسوی|Corbel}} اندامی است که بر اساس مشخصه‌های شکلی (هندسی) و خواص [[سازه]] ایی خود تعریف می‌شوند و شامل چند ردیف [[تاقچه]] می‌باشد که بر اساس [[هندسه]] ایی مشخص و منتظم روی هم سوار می‌شوند و جلو می‌آیند. این مجموعه می‌تواند به عنوان [[گوشه سازی]] یا پوشش فضا [[نقش آفرینی]] کند. مشخصه‌های سازه ایی پتکانه را در دو گروه پتکانه‌های شکلی _سازه ایی و پتکانه‌های شکلی می‌توان دسته‌بندی کرد. در پتکانه‌های شکلی_سازه ایی ،[[تاسه]]‌ها صفحات پر کنندهپرکننده ایی هستند که بر باریکه [[تاق]]‌های باربر استوارنند. اما در پتکانه‌های شکلی، تاسه‌ها آرایه ایی بوده و بر سازهٔ دیگری آویز هستند.

== پیشینه شکل گیریشکل‌گیری ==

یکی از مسایل مهم ساختمانی در [[تاریخ معماری]] جهان انتقال سطح [[مربع]] به دایره در فضا بوده استبوده‌است. این مسئله برای اولین بار به دست [[معمار]]ان ایرانی حل شد. زمان اختراع این گوشه سازی را متعلق به اواخر دوره [[اشکانی]] می‌دانند که در [[دوره ساسانی]] و بویژهبه ویژه در دورات اسلامی تکامل میابد. معماران ایرانی عصر اشکانی، برای نخستین بار دنبال راه [[حل مسئله]] ی قرارگیری دایرهٔ [[گنبد]] بر روی مربع بشن بودند. اولین راه حل‌ها استفاده از روش پیش آمدن (پتکین) بود. در معماری [[ساسانی]] جهت تبدیل زمینه مربع به هشت ضلعی راه حل‌های متکامل تری جایگزین شد و چندین فن گوشه سازی مختلف مانند [[فیلپوش]] و [[سکنج]] به کار رفت.

گوشه سازی انجام شده در بنای مقبرهٔ [[امیر اسماعیل سامانی]]، از نخستین نمونه‌هایی است که آموزه‌هایی ساسانی را با استفاده از ایجاد باریکه تاق توسعه می‌دهند. در این جا هنوز باریکه تاق باربر نمایان است و سطوح بین آن با تاسه پر شده استشده‌است. این نمونه را می‌توان اولین گام جهت شکل گیریشکل‌گیری پتکانه دانست.

پتکانه از یک سو قابلیت پوشش کنج‌های فضا را دارد که این قابلیت موجب ایجاد نمونه‌های متنوع ای در سالیان بعدی می‌شود و از سوی دیگر، این عنصر می‌تواند فضای سر پوشیده‌ای در [[مسجد جامع نایین]] ایجاد کند. این قابلیت نیز، باعث شکل گیریشکل‌گیری مجموعه‌ای پوشش‌های گنبدی و تاقی در فضاهای نیمه باز و بسته می‌گردد. بر این اساس، این قابلیت دوگانه موجب می‌شود که در طول تاریخ معماری و در مکان‌ها و زمان‌های مختلف، پتکانه کاربردهای مختلفی داشته باشد. کاربردهای پتکانه شامل پوشش تاق و گنبد در فضاهای بسته، پوشش تاقی در فضای نیمه باز و گوشه سازی می‌باشد. شاید به نظر برسد پتکانه‌های به کار رفته در پوشش گنبد و تاق، حاصل پیشرفت و تکامل پتکانه‌های گوشه سازی هستند؛ اما از آنجا که هر دو دسته همزمانهم‌زمان ایجاد شده و پس از آن، در دو مسیر موازی توسعه هر یک همچنان ادامه یافته است؛یافته‌است؛ تفکیک آن‌ها رد دو دسته متفاوت منطقی تر به نظر می‌رسد. پیش از آنکه به مرور نمونه‌های شاخص پس از قرن ۴ ه‍. ق. بپردازیم، بایستی جهت شناخت کامل و تحلیل مناسب این نمونه‌ها، درک کامل تر ی از کیفیت رفتار سازه‌ای آن‌ها داشته باشد.

درک رفتار سازه‌ای پتکانه برای بسیاری پیچیده و مبهم است. در [[معماری اسلامی]] گرایشی به دریافت منابع و داشته‌های قبلی و توسعه آن‌ها در قالب مضامین و شیوه‌های اسلامی دیده می‌شود. همچنین در هنرهای اسلامی معمولاً ابهامی همیشگی در نقش اشکال به چشم می‌خورد و مشخص نیست که آیا یک شکل کاملاً تزیینی است یا غیر تزیینی است ودرو در این میان نمونه‌های زیادی از عناصر وجود دارند که ترکیبی از این دو حالت هستند. در واقع هنگامی که معمار مسلمان بر الزامات نیارشی بنا چیره شد، به پردازش و توسعه شکلیه سازه می‌پردازد. مرحوم ابوالقاسمی موضوع را چنین بیان می‌کند: «بسیاری از کارهایی که در معماری در راستای ساختار انجام می‌شود، بعدها به جهت زیبایی، منع زیبایی پیدا می‌کنند. مقرنس کاری از جمله کارهایی است که ساختاری بوده و بعدها جنبهٔ تزیینی پیدا کرده استکرده‌است. مقرنس کاری در اصل برای پوشش به کار می‌رفته است و جزیی از سازهٔ باربر بوده استبوده‌است».

پتکانه‌های متعلق با این گروه، جدا از پیروی از [[الگوی هندسی]] پتکانه، نقش سازه‌ای نیز دارند و نیروهای اعمال شده از سوی دیگر اجزا و نیرو ی گرانشی حاصل از وزن خود را حمل می‌کنند. بر اساس نمونه‌های بررسی شده و تحلیل‌های ارایهارائه شده نمونه‌های این گروه را می‌توان در دو زیر گروه، مورد بررسی قرار داد: