زبان اوستایی: تفاوت میان نسخهها
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش برچسبها: افزودن پیوند بیرونی به جای ویکیپیوند ویرایشگر دیداری |
||
خط ۱:
{{Infobox language|name=اوستایی|nativename=upastauuakaēna - *𐬎𐬞𐬀𐬯𐬙𐬀𐬎𐬎𐬀𐬐𐬀𐬉𐬥𐬀|region=شرق [[فلات ایران]]|ethnicity=[[آریایی]]|era=[[عصر آهن]], آخر [[عصر برنز]]|familycolor=هندو-اروپایی|fam2=[[زبانهای هندوایرانی|هندو-ایرانی]]|fam3=[[زبانهای ایرانی|ایرانی]]|fam4=|script=''خط بومی ندارد''<br/>[[الفبای اوستایی]] <small>([[خط پهلوی]]; مستقلانه از آن تکوین یافته است)</small><br/>[[خط گجراتی]] <small>(بدست [[زرتشتیان هند|زرتشتیان هندی]] بکار گرفته میشود)</small>|iso1=ae|iso2=ave|iso3=ave|glotto=aves1237|glottorefname=اوستایی|lingua=58-ABA-a|map=Bodleian J2 fol 175 Y 28 1.jpg|mapcaption=''یسنا'' ۲۸.۱, [[گاتها|''اهنود'' گاثا]] (Bodleian MS J2)|notice=IPA}}'''زبان اوستایی'''<ref>{{Citation|last=Wells|first=John C.|title=Longman pronunciation dictionary|year=1990|page=53|location=Harlow, England|publisher=Longman|isbn=0-582-05383-8}} entry "Avestan"</ref> که در گذشته آن را '''زبان [[زند (اوستا)|زند]]''' نیز میشناختند؛ از شاخهٔ زبانهای ایرانی باستان و جزو زبانهای شرقی ایران بوده و از درخت تناور [[زبانهای هندواروپایی|زبانهای هندو-اروپایی]] است.<ref>A Grammar Of Gatha-Avestan, Robert S.P.Beekes,p XXI</ref> [[نسک]]های [[اوستا]]، کتاب مقدس [[مزدیسنا|زرتشتیان]] را بدین زبان نوشتهاند. این زبان همریشه با [[سانسکریت]] و نزدیک به [[پارسی باستان]] است.<ref>,The Iranian Languages, Gernol Windfuhr, p 43</ref> این زبان در سرزمینهای باستانی [[رخج]]، [[باختر (بلخ)|باختر]]، [[هریوا]] و [[مرگوش]] (
حالت زبان اوستایی، به زبانهای مقدس برمیگردد، از اینرو با اینکه سالها و سدهها از مرگش گذشته بوده در میان نوشتهها و آیینهای دینی مزدیسنا بکار برده میشده است<ref>[https://books.google.com/books?id=a6gbxVfjtUEC&printsec=frontcover&dq=Zoroastrians:+Their+Religious+Beliefs+and+Practices&hl=en&sa=X&ei=mJvnU9x8jMU8r56B0A0&ved=0CCIQ6wEwAA#v=onepage&q=%22zoroaster%20and%20his%20mission%22&f=false Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices] by Mary Boyce (pg. 18)</ref>.
تنها اثر به جا مانده به آن [[اوستا]] است. از مطالعهٔ اوستا برمیآید که دو گویش گوناگون از این زبان در اوستا به کار رفتهاست که یکی کهنهتر مینماید. نخستین لهجهٔ [[گاهان|گاهانی]] است که سرودههای شخص زرتشت به آن است. به علاوه [[یسنه|یسنهای]] ۳۵ تا ۴۱ ([[هفت هات]]) و نیز چهار دعا از یسن ۲۷ به این لهجه است.
سطر ۵ ⟵ ۷:
== تبار و خاستگاه زبانی ==
در آغاز برخی پنداشته بودند که زبان اوستایی به احتمال قوی از زبانهای نواحی غرب ایران بوده و در آن دو گویش باستانی ([[هورامی]]) و جدید میتوان تشخیص داد. گویش هورامی به اوستا نزدیک تر است
زبان اوستایی که با شمالشرقی ایران و [[زبان فارسی باستان|زبان پارسی باستان]] که به جنوب غربی [[ایران بزرگ|ایران]] تعلق دارند، هر دو شاخههایی از زبان نیا-ایرانی یا [[زبان نیاایرانی|ایرانی کهن]] هستند<ref name="Hoffmann_EIr">{{citation|last=Hoffmann|first=Karl|title=Encyclopedia Iranica|year=1989|volume=3|pages=47–52|chapter=Avestan language|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-language|location=London|publisher=Routledge & Kegan Paul}}.</ref>{{refn|<!--VERBATIM QUOTE BEGIN-->"It is impossible to attribute a precise geographical location to the language of the Avesta... With the exception of an important study by P. Tedesco (1921 [...]), who advances the theory of an 'Avestan homeland' in northwestern Iran, Iranian scholars of the twentieth century have looked increasingly to eastern Iran for the origins of the Avestan language and today there is general agreement that the area in question was in eastern Iran—a fact that emerges clearly from every passage in the Avesta that sheds any light on its historical and geographical background."<!--VERBATIM QUOTE END--><ref name="Gnoli_EIr">{{citation|last=Gnoli|first=Gherardo|chapter=Avestan geography|title=Encyclopedia Iranica|volume=3|year=1989|location=London|publisher=Routledge & Kegan Paul|pages=44–47|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-geography}}.</ref>|group="f"}}. زبان [[زبان نیاهندی|هندی کهن]] نیز همریشهای نزدیک به این زبانهاست که همهشان برگرفته از [[زبانهای هندوایرانی|گروه زبانی هندو-ایرانی]] است. زبانهای ایرانی عموما به دو شاخه «شرقی» یا «خاوری» و «غربی» یا «باختری» ردهبندی میشوند که چارچوب زبان اوستایی در شاخه [[زبانهای ایرانی شرقی|شرقی]] است. زیرا تفاوت به معنای محدود این است که اوستایی تکوینهای زبانشناختیاش را در چاچوب زبانهای ایرانی شرقی بیانجامیده، نه ایرانی غربی؛ چون که در آن زمان هنوز زبانهای ایرانی شرقی و غربی از همدیگر جدا نشده بودند. زبان اوستایی هیچ یک از نشانههای صرفی یا ساختواژهای ایرانی (جنوب)غربی ؛ همچون پارسی باستان را نشان نمیدهد از اینرو نمیتوان آن را ایرانی غربی برشمرد. باری این جمله بدین معناست که این زبان فقط «زبان غیر-غربی ایرانی» است و از اینرو «شرقی» نامندش<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/eastern-iranian-languages Encyclopaedia Iranica: EASTERN IRANIAN LANGUAGES. By Nicholas Sims-Williams]</ref>. زبان اوستایی نیز مانند زبان پارسی باستان دارای دگرشها و تکوین واژگانی خاص خود است برای نمونه صفت «[[اشه|اَشَ]]» (به اوستایی: 𐬀𐬱𐬀 ،aša) که بایستی از دگرش واجی rt* بوده است زیرا همریشهها و همارزهایش در زبانهای پارسی باستان «اَرْتَ» {{به پارسی باستان|𐎠𐎼𐎫|arta}} و سنسکریت ودایی «[[ارته|ڑتَ]]» {{به سانسکریت|ऋत|ṛtá}} هستند<ref>Hoffmann, K. Encyclopaedia Iranica. AVESTAN LANGUAGE. III.
سطر ۱۷ ⟵ ۱۹:
تاریخ متروک شدن زبان اوستایی بدرستی دانسته نیست. کهنترین قسمت اوستا (سرودهای زردشت) محتملاً میان قرون ۱۰ و ۶ ق.م. تنظیم شده، ولی قسمت عمدهٔ آن که جدیدتر است متعلق به دورهٔ [[هخامنشی]] است. اوستا که تنها اثر این زبان است به خطی که در اواخر دورهٔ [[ساسانی]] برای نوشتن اوستا از روی [[خط پهلوی]] تنظیم شده، نوشته شده. تحقیق زبان اوستایی با توسعهٔ زبانشناسی تطبیقی پیشرفت بسیار کرده، اما هنوز فهم همهٔ نکات اوستا به آسانی ممکن نیست.
== ساختواژ و چگونگی توسعه زبانشناختی ==
از دید زبانشناختی، اوستایی به دو شکل یا دیسه بنامهای «'''اوستایی کهن'''» {{به انگلیسی|Old Avestan}} (یا اوستایی گاثایی) و «'''اوستایی جوانتر'''» {{به انگلیسی|Younger Avestan}} دستهبندی میشود. دیسه اوستایی جوانتر از دگرگشت و فرگشت زبانی اوستایی کهن بدست نیامده و این دو گویش یا لهجه در یک زمان نبودهاند. همه اوستا به یکی از دو زبان یادشده هستند. [[کارل هوفمان (زبانشناس)|کارل هوفمان]] {{به آلمانی|Karl Hoffmann}}کوشید تا برپایه نوشتههای موجود از اوستا این چگونگی توسعه را ردیابی کند و توانست نظمی زمانشناختی سردستی و نزدیکی را بیابد:
* زبان مادری سرایندگان [[گاتاها|گاثاها]] و [[هفت هات|یسنای هفت هات]] چهار نماز سپند بوده است (یسنا [[oldwikisource:Avesta/Yasna#Yasna_27|۲۷]] و [[oldwikisource:Avesta/Yasna#Yasna_52:_Hymn_to_Ashi|۵۲]])
* سرودهها به آهستگی منجر به سرعتبخشیدن به دگرگونیها میشوند.
* گویش اوستایی کهن به اوستایی جوانتر تغییر میکند زیرا گویشوران دیگر به اوستایی کهن سخن نمیگفتند.
* زبان مادری نوشتارها برپایه زبان اوستایی جوانتر نوشته شدند.
* برای یکسانسازی یا استانش (standardization) نوشتارها؛ دگرگونیهای عمدی انجام میشوند.
* دگرش زبانی اوستایی بخاطر جابجایی و ترابرد به مناطقی که اوستایی زبان مادریشان نبوده است.
* سازش / ترجمههای بخشهایی از متونی که از مناطق دیگر بودهاند
* آمیزش متنهای نادستورزبانی اوستایی واپسین
* [[آوانگاری|ثبت آواشناختی]] نوشتارهای اوستایی در [[خط اوستایی#تاریخچه|چارچوب ساسانی]]
* زوال پسا-ساسانی نسخ نوشتارها بخاطر تلفظ و واگویش نادرست
* اشتباهات و خطاهای شناخته شده طی نسخهبرداری
بسیاری از ویژگیهای آواشناختی را نمیتوان به زمان خاصی ارجاع داد زیرا ممکن است این اتفاقات در یک زمان رخ داده باشد<ref name="Hoffmann_EIr2">{{citation|last=Hoffmann|first=Karl|title=Encyclopedia Iranica|year=1989|volume=3|pages=47–52|chapter=Avestan language|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-language|location=London|publisher=Routledge & Kegan Paul}}.</ref>.
== الفبا و نگارش زبان ==
{{Main article|الفبای اوستایی}}در دورهٔ [[ساسانیان]] الفبایی برپایهٔ الفبای زبوری و [[خط پهلوی|پهلوی]] اختراع شد و اوستا بدان نوشته شد. این الفبا را [[خط اوستایی]] یا [[دین دبیره]] نامیدهاند. این الفبا برای هریک از آواهای اوستایی یک نشانه دارد. نشانههای الفبایی جدا از هم نوشته میشده و در هر جای کلمه که میآمده یک صورت داشتهاست. دین دبیره دارای ۴۸ نویسه که ۱۴ تا از آنها صدادار است<ref>هاشم رضی- خودآموز خط و زبان اوستایی- ص 4</ref> و آواهای زبان را به خوبی از یکدیگر متمایز میکند. دلیل این دقت بالا در ابداع خط آن است که این خط را برای ثبت متون مقدس ساخته بودند و میبایست صورت دقیق تلفظ را بازتاب میدادهاست.الفبای اوستایی ۳۷ [[همخوان|حرف بیصدا]] و ۱۶ [[واکه|حرف صدادار]] دارد. دو رویهٔ رونویسی برای اوستایی موجود است: روش قدیمی؛ [[کریستین بارتولومه]] (Christian Bartholomae) و شیوه نوتر [[کارل هوفمان (زبانشناس)|کارل هوفمان]] (Carl Hoffmann).
== متنهای اوستایی ==
سطر ۲۷ ⟵ ۴۲:
== آواشناسی ==
{{Main article|آواشناسی اوستایی}}آواها در زبان اوستایی نقش عمدهای ایفا کرده و به دلیل ویژگی [[صرف|تصریفی]] زبان در تغییر حالات نقش مهمی داشتهاند. [[آوا]]های زبان اوستایی براساس آوانویسی دوران جدید که برای سهولت مطالعه این زبان توسط متخصصان ایجاد شده به دو بخش واکه و همخوان تقسیم میشوند.
'''واکهها''':
سطر ۱۵۳ ⟵ ۱۶۸:
|}
== دستور زبان ==
=== نامها (اسمها ) ===
<table class="wikitable"><tr><th rowspan="2">صرف</th><th colspan="3">پایانههای عادی</th><th colspan="3">پایانههای aدار (مذکر و خنثی)</th></tr><tr><th>مفرد</th><th>مثنی</th><th>جمع</th><th>مفرد</th><th>مثنی</th><th>جمع</th></tr><tr><th>نهادی</th><td> -s</td><td> -ā</td><td> -ō (-as), -ā</td><td>-ō (yasn-ō)</td><td>-a (vīr-a)</td><td> -a (-yasna)</td></tr><tr><th>ندایی</th><td>–</td><td href="ژاله آموزگار"> -ā</td><td> -ō (-as), -ā</td><td href="زبان فارسی"> -a (ahur-a)</td><td href="محسن ابوالقاسمی"> -a (vīr-a)</td><td> -a (yasn-a), -ånghō</td></tr><tr><th>رایی</th><td> -əm</td><td> -ā</td><td> -ō (-as, -ns), -ā</td><td>-əm (ahur-əm)</td><td>-a (vīr-a)</td><td href="رده:زبان اوستایی"> -ą (haom-ą)</td></tr><tr href="رده:اوستا"><th href="رده:زبانهای ایرانی">بایی</th><td href="رده:زبانهای ایرانی باستان"> -ā</td><td href="رده:زبانهای ایرانی شرقی"> -byā</td><td href="رده:زبانهای ایزو ۶۳۹–۱"> -bīš</td><td href="رده:زبانهای دارای کد ایزو ۶۳۹–۲"> -a (ahur-a)</td><td href="رده:زبانهای مرده"> -aēibya (vīr-aēibya)</td><td href="رده:زبانهای منقرضشده آسیا"> -āiš (yasn-āiš)</td></tr><tr href="رده:زبانها"><th>برایی</th><td> -ē</td><td> -byā</td><td> -byō (-byas)</td><td> -āi (ahur-āi)</td><td> -aēibya (vīr-aēibya)</td><td> -aēibyō (yasn-aēibyō)</td></tr><tr><th>ازی</th><td> -at</td><td> -byā</td><td> -byō</td><td> -āt (yasn-āt)</td><td> -aēibya (vīr-aēibya)</td><td> -aēibyō (yasn-aēibyō)</td></tr><tr><th>وابستگی (اضافی)</th><td> -ō (-as)</td><td> -å</td><td> -ąm</td><td> -ahe (ahur-ahe)</td><td> -ayå (vīr-ayå)</td><td> -anąm (yasn-anąm)</td></tr><tr><th>دری</th><td> -i</td><td> -ō, -yō</td><td> -su, -hu, -šva</td><td> -e (yesn-e)</td><td> -ayō (zast-ayō)</td><td> -aēšu (vīr-aēšu), -aēšva</td></tr></table>
=== کارواژگان (افعال) ===
{| class="wikitable"
!شخص
!مفرد
!مثنی
!جمع
|-
!اول
| -mi
| -vahi
| -mahi
|-
!دوم
| -hi
| -tha
| -tha
|-
!سوم
| -ti
| -tō, -thō
| -ṇti
|}
== نمونه متن اوستایی ==
{| class="wikitable"
!ترانویسی لاتین
!الفبای اوستایی
!ترانویسی به گجراتی
|-
|ahiiā. yāsā. nəmaŋhā. ustānazastō.1 rafəδrahiiā.maniiə̄uš.2 mazdā.3 pouruuīm.4 spəṇtahiiā. aṣ̌ā. vīspə̄ṇg.5 š́iiaoϑanā.6vaŋhə̄uš. xratūm.7 manaŋhō. yā. xṣ̌nəuuīṣ̌ā.8 gə̄ušcā. uruuānəm.9:: (du. bār)::ahiiā. yāsā. nəmaŋhā. ustānazastō. rafəδrahiiā.maniiə̄uš. mazdā. pouruuīm. spəṇtahiiā. aṣ̌ā. vīspə̄ṇg. š́iiaoϑanā.vaŋhə̄uš. xratūm. manaŋhō. yā. xṣ̌nəuuīṣ̌ā. gə̄ušcā. uruuānəm.::
|[[File:Bodleian_J2_fol_175_Y_28_1.jpg|پیوند=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bodleian_J2_fol_175_Y_28_1.jpg|وسط|500x500پیکسل]]
|અહીઆ। યાસા। નામંગહા। ઉસ્તાનજ઼સ્તો।૧ રફ઼ાધરહીઆ।મનીઆઉસ્̌।૨ મજ઼્દા।૩ પોઉરુઉઈમ્।૪ સ્પાણ્તહીઆ। અષ્̌આ। વીસ્પાણ્ગ્।૫ સ્̌́ઇઇઅઓથઅના।૬વંગહાઉસ્̌। ક્સરતૂમ્।૭ મનંગહો। યા। ક્સષ્̌નાઉઉઈષ્̌આ।૮ ગાઉસ્̌ચા। ઉરુઉઆનામ્।૯:: (દુ। બાર્)::અહીઆ। યાસા। નામંગહા। ઉસ્તાનજ઼સ્તો। રફ઼ાધરહીઆ।મનીઆઉસ્̌। મજ઼્દા। પોઉરુઉઈમ્। સ્પાણ્તહીઆ। અષ્̌આ। વીસ્પાણ્ગ્। સ્̌́ઇઇઅઓથઅના।વવંગહાઉસ્̌। ક્સરતૂમ્। મનંગહો। યા। ક્સષ્̌નાઉઉઈષ્̌આ। ગાઉસ્̌ચા। ઉરુઉઆનામ્।::
|}
== برخی از گزارههای کوتاه اوستایی ==
در زیر برخی از گزارههای اوستایی به همراه ترجمههایی به فارسی و انگلیسی آمده است<ref>{{cite book|url=http://dare.uva.nl/cgi/arno/show.cgi?fid=174594|title=Van Sanskriet tot Spijkerschrift: Breinbrekers uit alle talen|last=Lubotsky|first=Alexander|publisher=Amsterdam University Press|year=2010|isbn=9089641793|pages=18, 69–71|language=Dutch|trans-title=From Sanskrit to Cuneiform: Brain teasers from all languages|access-date=30 April 2016}}</ref>:
{| class="wikitable"
!اوستایی
!فارسی
!انگلیسی
!روشنگریها
|-
|tapaiti
|گرم است
|It's hot
|همچنین میتوان بدین گونه نیز ترجمه کرد که «او تفسید»
|-
|šiiauuaθa
|جابجا میشوید
|You<sup>(p)</sup> move
|
|-
|vō vatāmi
|شما را میفهمم
|I understand you<sup>(p)</sup>
|
|-
|mā vātaiiaθa
|مرا میآموزید
|You<sup>(p)</sup> teach me
|
|-
|dim naiiehi
|او را راهنمایی میکنی
|You lead him/her
|
|-
|dim vō nāiiaiieiti
|به شما اجازه میدهد [که] راهنماییاش بکنید
|He/she lets you<sup>(p)</sup> lead him/her
|زمان حال
|-
|mā barahi
|مرا میبری
|You carry me
|
|-
|nō baraiti
|ما را میبرد
|He/she carries us
|
|-
|θβā dim bāraiiāmahi
|گذاشتیم [تا] او ترا ببرد
|We let him/her carry you
|زمان حال
|-
|drauuāmahi
|دویدیم
|We run
|
|-
|dīš drāuuaiiāmahi
|ما گذاشتیم بدوند
|We let them run
|زمان حال
|-
|θβā hacāmi
|دنبالت میکنم
|I follow you
|
|-
| colspan="4" |
|-
|ramaiti
|آرمید.
|He rests
|
|-
| colspan="4" |
|}
{{زبانهای ایرانی}}
== یادداشتها ==
<references group="f" />
== پینوشتها ==
<references />
== منابع ==
|