خط (نوشتار): تفاوت میان نسخه‌ها

'''خط تصویری''' {{به انگلیسی|Pictogram}} مرحله دوم از مراحل اساسی خط است در این مرحله برای اظهار یک فکر، صورت آنراآن را می‌کشیدند، مثلاً برای نوشتن یک حیوان، شکل آنراآن را می‌کشیدند.<ref>لغتنامه دهخدا، مدخل [[خط تصویری]]، نقل از ''تاریخ ایران باستان؛'' ج ۱، ص ۱۵</ref>

شاید احتیاج به حفظ خاطره‌ها و ثبت اندیشه‌ها، نخستین محرک پیدایش خط در بین اقوام ابتدایی بوده‌است. چراکه انسان اولیه برای حفظ اموری که می‌خواست سالهای دراز باقی بماند، ابتدا به رسم شکل و صور آنهاآن‌ها پرداخت و تصویرهای واقعی را برای ارتباط کتبی ترسیم کردو از این تصویرنگاری، خط تصویری آغاز شد.

نارسایی روش اندیشه‌نگاری موجب شد که در کار نگارش طریق دیگری پیش آید که بستگی بیشتر با زبان داشته باشد، یعنی بستگی با ''اصواتی که چون گوش آنهاآن‌ها را شنید، معانی آنهاآن‌ها را درک کند.'' در این روش، واژه‌ها با علایمی نمایش داده می‌شوند که ربطی با اصوات مزبور نداشتند، ولی در عوض این ویژگی را داشتند که وقتی چشم آنهاآن‌ها را می‌دید، زبان الفاظی را قرین این علامات کند.

با بکار بستن علایمی که شکل واژه‌های آن جناس لفظی با واژه‌های بیانگر معانی آنهاآن‌ها دارد، خط به مرحلهٔ هجایی کشانیده شد. در این مرحله، هر هجا با علامتی ویژه همراه است.

پس از دوران هخامنشی، در دوره کوتاه مدت [[اسکندر]] و [[سلوکی]]ها، زبان و خط یونانی در مراسلات رسمی و اداری به کار رفت تا این که در زمان [[اشکانیان]]، [[خط پهلوی اشکانی]] برای نوشتن زبان پهلوی اشکانی، بر مبنای خط آرامی پایه ریزی شد و سپس [[خط پهلوی ساسانی]] در همین راستا به وجود آمد که هرکدام گونه‌های کتیبه‌ای و تحریری دارند. این خطوط صامت نگار هستند وحتیو حتی تعداد علامت‌ها نسبت به الفبای آرامی نیز کمتر است و همین موضوع مشکلاتی را برای خواندن [[زبان پارسی میانه|زبان پهلوی]] ایجاد می‌کند. این خطوط از راست به چپ نوشته می‌شوند.

چینی‌ها ابتدا با رسم اشکالی آغاز نگارش کردند، به علت نارسایی علامات موجب شد که بعدها ترکیباتی بسازند و با آن ترکیبات به بیان اندیشه‌های خود بپردازند. این ترکیبات گرچه تصویرکنندهٔ اندیشه‌های آنان بود، ولی در انتقال مقاصد آنهاآن‌ها کاملاً موفق نبود. تا آنکه چینی‌ها با پدیدآوردن علاماتی که بیشتر تکیه بر اصوات می‌کرد، بنوعی خط صوت نگار دست یافتند. این خط صوت نگار گرچه از حیث آنکه با زبان بستگی داشت و در مرحله‌ای جلوتر از خط قدیم بود، ولی از آنجا که هر حرف می‌توانست نمایشگر اصوات مختلف چندی باشد دارای نقص بسیار بود. چینی‌ها برای رهایی از این نقص، یعنی نمایش معنی حقیقی هر علامت از علائمی اندیشه نگار بنامبه نام کلید استفاده کردند و هر کلید مبین یک نوع اندیشه بود. دانشوران چینی بعدها بیک نوع خط تندنویسی دست یافتند که نمونه [[خط ژاپنی]] شد.

شهر [[بیبلوس]] در میان یونانیان، به عنوان داشتن بهترین پاپیروس‌ها، شهرت داشت و مرکز مهم بازرگانی مصر و یونان بود. چون یونانیان وسایل نوشتن خود را از این شهر بدست می‌آورند نام بیبلوس در نزد آنهاآن‌ها به معنی کتاب گرفته شده که بعدها «''Bible''» مفهوم کتاب دینی تورات و انجیل را یافت.<ref>{{یادکرد| کتاب = فرهنگ ایران باستان | نویسنده= پورداود|ترجمه=|ناشر=|جلد= |صفحه= ۱۳۶–۱۳۲|سال= ۱۳۲۶}}(''نقل از مقاله دکتر آموزگار'')</ref>

اکثر صاحبنظران خط و زبانهای باستانی بر این باورند که منشأ پیدایش خط از بین‌النهرین و سرزمین [[سومر]] بوده‌است و کهن‌ترین اقوامی که در [[بین‌النهرین]] خط میخی را بکار برده‌اند، سومریان هستند. سومریان چون مصری‌ها و چینی‌ها، از نخستین اقوامی هستند که تمایل به ضبط گفتار و اندیشه‌هایشان داشتند. کاتبان سومری با ابداع خط میخی تصویری جامعه بشری را از دوران مجهول و تاریک ماقبل تاریخ وارد مرحله تاریخی کردند. آنهاآن‌ها با ابداع خط میخی دوره‌ای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط نویسی شهرت دارد.

گرچه پیدایش خط و کتابت نخستین بار در نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد، در جنوب بین‌النهرین و توسط کاتبان و دبیران سومری محقق شد، اما گسترش و تکامل آن به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد. برخی حتی بر این نظرند که خط هیروگلیف مصری، همزمانهم‌زمان و برگرفته از خط تصویری سومری به وجود آمده‌است.<ref name="باستان">{{یادکرد وب| نشانی = http://www.persian-language.org/Iran_Culture/bastan2.asp| عنوان = پیدایش خط | تاریخ بازدید = خرداد ۱۳۸۷| نویسنده= محمود موسوی| ناشر = وب‌گاه رسمی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی| زبان =}}</ref>

همزمان با پیشرفت خط سعی دیگری نیز بعملبه عمل آمد و آن توسعه محل و مواد نوشتن بود. قبل از پیدایی کاغذ از سنگ و فلزات استفاده می‌کردند و غیر از سنگ و فلزات از پوست درختان و جانوران نیز استفاده می‌شد، ولی گرانی قیمت این دو پوست موجب شد که در مصرف آن اقتصاد بورزند و نتیجه این صرفه‌جویی اقتصادی، یکی فشردگی در نوشتن بود و دیگر استفاده از علائم اختصاری و همچنین تراش پوست و استفاده مجدد از آن بود.

''در ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد وقتی که سومری‌ها خط تصویری را به عنوان بهترین وسیله برای مکاتبات خود اختراع کردند این ابداع به سرعت به همسایگان عیلامی آنهاآن‌ها رسید. صرفنظر از اختلاف در جزئیات، تردید نباید کرد که خط تصویری عیلامی بر مبنای سرمشق سومری تدوین شده‌است. این خط به سرعت گسترش یافت و تقریباً همزمانهم‌زمان در شمال شرق [[کاشان]] (میان [[تهران]] و ''اصفهان'') و در [[شرق دور]] و جنوب در [[کرمان]] ظاهر شد.''<ref name="باستان" />

[[تپه چغامیش]] [[دزفول]]، در حاشیه دشت شوش، یکی از مراکز مهم آغاز کتابت و شهرنشینی در ایران بشماربه‌شمار می‌رود و تعداد زیادی [[الواح گِلی]]، [[الواح شمارشی]]، و قطعات و ظروف و کاسه‌های سفالی مشهور به «[[لبه واریخته]]» که از سفالینه‌های شاخص دوره آغاز کتابت است، اولین بار از این تپه به دست آمده‌است. (24)<ref name="باستان" /> -->

خط میخی [[کتیبه]]‌های فارسی باستان دوره [[هخامنشی]]<ref>''Achaemenid''</ref> از روی [[خط میخی بابلی]] و ایلامی درست شده استشده‌است که نسبت به آنهاآن‌ها نشانه‌های ساده‌تر و کمتری دارد. [[دبیره میخی هخامنشی|خط میخی زبان فارسی]] را می‌توانیم صورت تکامل یافته خطوط میخی دیگر بدانیم که حروف هجایی در آن هستند (یعنی [[واکه]] به همراه [[هم‌خوان]]). بهمینبه همین دلیل بسیاری آن را بسیار نزدیک به خطوط هجایی می‌دانند. این خط از چپ به راست نوشته می‌شد.

سابقه خط هیروگلیف را تا هزاره چهارم پیش از میلاد نیز می‌توان پیش برد. خط هیروگلیف را بر پاپیروس می‌نوشتند. پاپیروس از ساقه‌های فشرده نوعی نی بهمینبه همین نام به دست می‌آمد و از اجداد کاغذ است، به‌نظر می‌رسد کلمات ''paper'' و ''papier'' در زبانهای غربی از این واژه گرفته شده‌اند.

مصریان نخستین مصرف‌کنندگان پاپیروس بودند و نوشت‌افزار آنهاآن‌ها نیز نوعی قلم از نی بود که آن را در مرکب سیاه یا قرمز فرو می‌بردند. این خط معمولاً افقی و از راست به چپ نوشته می‌شد و به ندرت از چپ به راست و گاهی نیز از بالا به پایین نوشته می‌شد. هیروگلیف، خط اندیشه نگار کامل نیست و درآن عناصر صوتی و الفبائی بیشتر وجود دارد. همچنین تصویر انسان‌ها و حیوانات در این خط احتمالاً مربوط به آغاز خط است.<ref name="زبان‌های خاموش">{{یادکرد| کتاب = زبان‌های خاموش | نویسنده=فریدریش، یوهان|ترجمه=دکتر یدالله ثمره، دکتر بدرالزمان قریب|ناشر=مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی|جلد= |صفحه= ص ۵ |سال= چاپ ۱۳۶۵}} (''نقل از مقاله دکتر آموزگار'')</ref>

با پیدایش [[پاپیروس]]، خط هیروگلیف در مصر تحول می‌یابد و به سادگی می‌گراید و [[خط هیراتیک]] (دینی، باصلابت) از آن پدید آمد که با بهم ریختگی آن نوعی [[خط تندنویسی]] بنامبه نام [[خط دموتیک]] یا خط عامیانه از آن بوجود می‌آید.

مردم حجاز که بر اثر صحرانشینی از کتابت و خط بی بهرهبی‌بهره ماندند، کمی پیش از اسلام به [[عراق]] و [[شام]] می‌رفتند و بطور عاریت از خط عراقیان و شامیان استفاده می‌کردند و وقتی به حجاز می‌آمدند، عربی خود را با حروف نبطی یا سریانی و [[خط عبری|عبرانی]] می‌نوشتند.

مورخین دربارهٔ شهری که خط از آنجا به حجاز آمده، اختلاف نظر دارند و به قول مشهور خط سریانی از شهر قدیمی [[انبار]] به حجاز آمده‌است. برخی نیز می‌گویند مردی بنامبه نام [[بشر بن عبدالملک کندی]] برادر اکیدر بن عبدالملک فرمانروای [[دومةالجندل]]، آن خط رادر شهر انبار آموخت و از آنجا به [[مکه]] آمده صهباء دختر [[حرب بن امیه]]، یعنی خواهر [[ابوسفیان]] (پدر [[معاویه]]) را به زنی گرفت و عده‌ای از مردم قریش نوشتن خط سریانی رااز بشر بن عبدالملک آموختند.

بدین ترتیب، پس از آمدن اسلام، عربهای حجاز با نوشتن آشنا بودند، ولی عده کمی از آنهاآن‌ها نوشتن می‌دانستند که برخی از آنان، از بزرگان صحابه شدند. [[علی بن ابیطالب]]، [[عمربن خطاب]] و [[طلحةبن عبیداللّه]] از این گروه بودند.

پس از اسلام، تاریخ خط عربی را می‌توان کاملاً وابسته به کتابت قرآن دانست. در زمان خلفا و پس از آن در زمان بنی امیه، قرآن را بخط کوفی می‌نوشتند و مشهورترین قرآن نویس بنی امیه، مردی بود بنامبه نام [[قطبه]] که بسیار خوش‌خط بود. او خط کوفی را با چهار قلم می‌نگاشت.

در اوائل حکومت عباسیان، خطاط دیگری بنامبه نام [[ضحاک بن عجلان]] بود که چند قلم بر چهار خط قطبه افزود و پس از او [[اسحاق بن حماد]] و دیگران نیز چیزهایی اضافه کردند تا آنکه در اوایل دولت عباسی دوازده قلم خط بشرح زیر معمول بود:

در زمان مأمون نویسندگی اهمیت پیدا کرد و نویسندگان در نیکو ساختن خط به مسابقه پرداختند و چندین قلم دیگر بنامبه نام [[قلم مرصع]]، [[قلم نساخ]]، [[قلم رقاع]]، [[قلم غبارالحلیه]]، [[قلم ریاسی]]<ref>قلم ریاسی را بدان جهت ریاسی می‌گفتند که مخترع آن فضل بن سهل ذوالریاستین بود (''دهخدا'')</ref> پدید آمدند. درنتیجه، خط کوفی به بیست شکل درآمد.

اما خط نبطی یا نسخ، بهمان شکل سابق در میان مردم و برای تحریرات غیررسمی معمول بود تا آنکه [[ابن مقله]] (م ۳۲۸ ه‍. ق) خطاط مشهور با نبوغ خود خط نسخ را بصورتبه صورت نیکویی درآورد و آنراآن را جزو خطوط رسمی دولتی قرار داد و خطی که امروز معمول است، همان خط اصلی ابن مقله می‌باشد. او [[اقلام ستّه]] (شش قلم) شامل [[ثلث]]، [[خط نسخ|نسخ]]، [[خط محقق|محقق]]، [[خط توقیع|توقیع]]، [[خط رقاع|رقاع]] و [[خط ریحان|ریحان]] را وضع نمود. این اقلام به خطوط اصول نیز مشهورند.

همین‌طور خطاطان بسیاری بوجود آمدند و کتابهاکتاب‌ها و رساله‌هایی دربارهٔ خط و خطاطی پرداختند.

[[پرونده:Gulzar calligraphic panel (Gulzar script).jpg|بندانگشتی|چپ|350px|یک تابلوی خوشنویسی موسوم به گلزار اثر [[حسن زرین قلم]]، حاوی خطوط [[ثلث]]، [[نسخ]]، [[نستعلیق]]، [[شکسته نستعلیق|شکسته]] و [[کوفی]]؛{{سخ}}قسمتی از شکسته نستعلیق بصورتبه صورت برعکس و به کمک آینه خوشنویسی شده‌است.]]

اگرچه برخی معتقدند که [[خط حیری]] (کوفی) که بنیان خط عربی را می‌سازد، برگرفته و آموخته دبیران عربی است که در مراکز دیوانی شاهان ساسانی در شهرهای انبار و حیره مشغول بکار بوده‌اند و این اثرگذاری حتی در دوران پس از اسلام نیز بچشم می‌خورد. توسط ایرانیانی چون هرمزان سردار مشهور ایرانی، که پس از شکست و اسارت، به مدینه اعزام گردید، جزو مسلمانان سرشناس شد و حتی در زمره مشاوران عمر خلیفه دوم درآمده بود.<ref>پس از قتل عمر بدست فیروز یا ابو لؤلؤ، هرمزان از جمله ایرانیانی بود که توسط عبیدالله بن عمر به قتل رسید.</ref> یا مردی بنامبه نام جفینه که از مسیحیان حیره بود و به مدینه برده شد تا درآنجا خط و کتابت به مردم بیاموزد.<ref>حیره و انبار</ref> با اینحال اما به‌نظر بسیاری، پس از اسلام، تاریخ خط فارسی امروزی همان تاریخ خط عربی است.

یکی دیگر از فرزندان خط فنیقی خط آرامی است که به سرعت در [[خاورمیانه]] پخش شد.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=164.| عنوان = زبان آرامی| تاریخ بازدید = خرداد۱۳۸۷| نویسنده=احمد تفضلی| ناشر = وب‌گاه رسمی دایرة المعارف بزرگ اسلامی (دبا)| زبان =}}</ref> آرامی‌ها اقوامی بودند که از صحرای شمالی عربستان به سوی خاورمیانه مهاجرت کردند و دربین النهرین مستقر شدند. دراوایل هزاره اول پیش از میلاد، حکومت‌هایی برای خود برپا کردند ولی به زودی مقهور و خراج گزارخراج‌گزار آشوری‌ها گشتند. اما از آنجا که بازرگانان موفقی بودند نفوذ ریشه داری در منطقه کردند و محل استقرار خود را در [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] و [[نینوا]] قرار دادند و بر جمعیتشان نیز افزوده شد و زبان این قوم زمانی دراز در این منطقه ماندگار شد و مهم‌تر این که بر مبنای الفبای فنیقی، خط آرامی به وجود آمد که به سرعت رواج یافت و تبدیل به خط بین‌المللی منطقه شد و زبان آرامی نیز که چندان دور از [[زبان‌های سامی]] آن نواحی نبود، تبدیل به زبان ارتباطی خاورمیانه گشت.

اصل خط آرامی که از کجا شاخه گرفته‌است درست محقق نیست، برخی تصور کرده‌اند که خط مذکور از روی خط هیریوغلف مصر تقلید شده‌است زیرا هر چند خط نامبرده خط الفبایی است معذلک حروفی در آن خط هست که حاکی از صورتی است که خود آن حرف هم به معنی همان صورت است مانند [[آ|الف]] «عَلفّیا» به معنی «گاو» که در اصل به شکل سر گاو بوده و بعد که از حال نگاری به حال صوتی افتاده صدای «آو» یافته و بعد حرف الف و صدای «اَ اِ اُ» پیدا کرده‌است. دیگر «[[ب]]» که نام او «بیت» است و در اصل به صورت خانهٔ مسقف بوده‌است. همچنین «[[ج|جیم]]» که نامش «گمیل» است و در اصل صورت جَمل (شتر) بوده و «طِطْ» که نام و صورت افعی است و «[[عین]]» که به شکل چشم است و «لامد» که به شکل عصا است و «هی» که به صورت شبکه‌است و غیره… و گروهی گویند که خط آرامی از مخترعات یکی از ملل سامی است و جمعی آن را ماْخوذ از خط فنیقی دانند. چنان‌که گذشت و جماعتی گویند خط فنیقی از خط آرامی اخذ شده‌است زیرا خط آرامی از دو هزار سال قبل از میلاد وجود داشته‌است.<ref name="بهار">{{یادکرد وب| نشانی = http://www.persian-language.org/Group/Article.asp?ID=1210&P=2| عنوان = تاریخ خط فارسی| تاریخ بازدید = خرداد ۱۳۸۷| نویسنده = [[سبک شناسیسبک‌شناسی (کتاب)|سبک شناسی]]؛ [[محمدتقی بهار]]| ناشر = وب‌گاه رسمی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی| زبان =}}</ref>

زبان‌های سریانی یکی از زبان‌های گروه شرقی زبان آرامی است که در دوران گذشته [[زبان علم]] بود. بسیاری از آثار علمی یونانی و پهلوی و عبری به این زبان برگردانده شده‌است. خط سریانی از فرزندان خط آرامی به شماربه‌شمار می‌آید.

[[خط اورخون]] خطی است که پیش از اسلام در دوره حکومت [[گؤک‌ترکان]] برای نگارش زبان ترکی کهن مورد استفاده قرار می‌گرفته استمی‌گرفته‌است.

'''خط کوفی''' از [[خط سریانی|سریانی]] پدید آمده‌است و به خط کتابت اولیه قرآن مشهور است. این شبهه که در زمان کتابت وحی، خطی بنامبه نام کوفی وجود نداشته، چندان بی‌دلیل نیست، چراکه خط کوفی در ابتدا به [[خط حیری]] مشهور بود و بعدها که مسلمانان [[کوفه]] را در زمان [[عمر]] خلیفه دوم، نزدیک شهر [[حیره]] و [[انبار]] بنا نمودند، این خط نام کوفی گرفت.

در روایتی از ابن‌عباس نقل شده‌است که: «مردم انبار از مردم حیره خط آموخته‌اند، و یکی از آنهاآن‌ها خط را به [[عبدالله بن جدعان]] و او به [[حرب بن امیه]] آموخته و [[خط حجازی]] [[قریش|قریشیان]] از این راه پدید آمده.»<ref name="حیره و انبار">[http://www.apfariana.org/Ariana/Farhangi/FIran.htm جایگاه حیره و انبار در خط دوران جاهلی]</ref>

عربها در سفرهای بازرگانی که بشام می‌رفتند خط نبطی را از مردم [[حوران]] و خط حیری (کوفی) را از [[عراق]] آورده‌اند و همان‌طور که تورات به خط «سطرنجیلی» تحریر می‌یافت، آنهاآن‌ها نیز قرآن را با خط کوفی نوشتند. در خط کوفی و خط سطرنجیلی چنین رسم است که اگر [[الف ممدود]] در وسط کلمه واقع می‌شد، در کتابت از قلم می‌افتاد. چنان‌که در اوایل اسلام، مخصوصاً در تحریر قرآن این قاعده کاملاً مراعات می‌شد و بجایبه جای «''کِتاب''» می‌نوشتند «''کِتب''»، یا بجایبه جای «''ظالمین''»، «''ظلمین''» می‌نوشتند.

* در نگارش این مقاله از دو منبع (۱) و (۲) بیشترین استفاده شده‌است. همچنین سعی شده‌است بعضی منابع اولیه این دو منبع بصورتبه صورت پانویس در مقاله منعکس گردند.