مجوس: تفاوت میان نسخه‌ها

به انگلیسی ماگوس: ماگوس Magus، جمع ماگیMagi، هموند یک دودمان باستانی ایرانی که در فعالیتهایفعالیت‌های فرقه‌ای کاردان بودند. این نام گونه لاتین شده ماگویی Magoi(برای نمونه هرودوت Herodotus ۱:۱۰۱) می‌باشد که برگردان یونانی از ریشه ایرانیست. کلمه جادو Magic از همین واژه گرقته شده<ref name="ReferenceA">دائرةالمعارف بریتانیکا ذیل مدخل Magus</ref> اینکه آیا مغان از آغاز پیروان زرتشت بوده و پیام رسانپیام‌رسان او بوده باشند جای گمان دارد. در سنگ نبشته سه زبانه بیستون که در آن داریوش بزرگ پیروزی پرشتاب و پایانی خود را بر مغ که در برابر فرمانروایی او شوریده بود شرح (۵۲۲ قبل از میلاد) چنین به نظر نمی‌رسد.<ref name="ReferenceA"/> در دائرةالمعارف اسلام اثر E.J. Brill به Madjus پیگیری شود.<ref>M. Motony. “Madjus”, Encyclopaedia of Eslam, newedition, vol5</ref>

== گنگی هایگنگی‌های تعاریف مجوس در فرهنگ نامه‌ها ==

درباره اینکه آیا مگوشان پیروان زرتشت هستند یا نه در میان واژه نامه نویسان نا همسویی هایهمسویی‌های بسیار وجود دارد

آنندراج<ref>فرهنگ آنندراج، تهران، انتشارات خیام، ۱۳۳۶.</ref> گروه آتش‌پرست که از پیروان زرتشت اند و در منتخب گوید پرستندگان ماه و آفتاب و آتش (این زرتشتیان نیستند که پرستندگان آفتاب و آتشند). رساله معربات نوشته که مجوس منجگوش یعنی صغیرالاذن. چون پیام رسانپیام‌رسان دین مگوش مرد خردگوش بود برای همین چنین گفتند (خوب اگر چنین کسی دین مگوش را پایه گذاریپایه‌گذاری کرده پس با دین زرتشت متفاوت است). ناظم الاطباء گوید: معرب موی گوش یا سیخگوش که نام کسی بوده که در آیین زردشت در اواخر گذاشته و اکنون پیروان زرتشت را گویند (پس مجوس حداقل قبلاً به چیز دیگری اطلاق می‌شده). در انسان کامل گفته که مجوس گروه آتش پرستان را گویند و در شرح مواقف آورده که مجوس فرقه‌ای از ثنویه‌اند که قائلند به فاعل خیر که او را یزدان خوانند و به فاعل شر که او را اهریمن نامند (به نظر می‌رسد این درک نادرستی از افکار زروانی مغان باشد). در ملل و نحل<ref>ملل و نحل شهرستانی، عبدالکریم، دارالسرور بیروت، ۱۳۶۸ ه.ق. .</ref> گفته‌است که مجوس طایفه‌ای بودند که کتاب آسمانی داشتند مردی آن کتاب را تحریف و تبدیل کرد چون یک شب بگذشت بامداد کتاب اصل را ناپدید یافتند و گویند کتاب به آسمان برده شد و از این رو آنان را اهل کتاب نتوان شناخت اما در شرح مواقف گفته مجوس اهل کتاب باشد. (از ''[[کشاف اصطلاحات الفنون]]''). ایشان علما و دانشمندان قوم فارس بوده فلسفه و هیئت و علوم ریاضی و دیگر علوم را که در آن زمان معروف بود تعلیم می‌دادند (از قاموس کتاب مقدس) از ملل و نحل شهرستانی چنین بر می‌آید که زرتشتی و مجوس را جدا دانسته و علمای اوایل اسلام نیز مجوس و زرتشتی را یکی نمی‌دانستند (دهخدا).

منظور از مجوس (مغوس= مغ) پیروان آیین [[مهرپرستی|آیین مهر]] یا [[میترا]] است که دین اقوام آریایی بوده و قدمت آن به پیش از زرتشت بازمی‌گردد. این نکته متأسفانه توسط کسانی که آشنایی کافی با این دو آیین نداشته‌اند معمولاً مخلوط و مشتبه گردیده‌است. دکتر هاشم رضی مترجم وندیداد (اوستا) نوشته‌است: «آنچه که دَرَش، گمانی نیست، زرتشت در شرق ایران، شمال‌شرقی- زاده شد و دین خود را ارایهارائه کرد. جائی که زرتشت دین آورد، دین میترایی مورد ایمان و علاقهٔ مردم بود...<ref>هاشم رضی، وندیداد، ج ۱، ص ۶۷</ref> [[میترائیسم]] یا [[مهرپرستی]] نام دین باستانی اقوام [[آریایی]] است که بنا بر اندیشه‌های [[زروانیسم]] خود هم نور و هم ظلمت را از قوای طبیعت و لازمه هستی می‌دانستند و بروز طبایع ایزد و اهریمن را در انسانهاانسان‌ها زاده جبر شرایط محیطی دانسته از این رو تلاش برای در ستیز انگاشتن این دو را همواره بسوی [[صلح]] سوق می‌دادند.

[[زرتشتیان]] کنونی خود از این باب که مغان مهرآیین پیش از زرتشت بوده‌اند و حتی رد پای آنهاآن‌ها در کتب مذهبی آنان بخوبیبه خوبی دیده می‌شود کاملاً آگاهند برای نمونه قسمتی از سخنان سرموبد گرتیر به نقل از امرداد بدین شرح است: نسک‌ها که نبشته مغان و موبدان سدها سال پس از زرتشت می‌باشند از نگاه یک زرتشتی اگر در راستای آموزه‌های اشو زرتشت باشند پذیرفته می‌باشند و اگر نباشند حتی اگر در اوستا باشند پذیرفته نمی‌باشند مانند قربانی جانوران که در گاثاها کنار گذاشته شده‌اند اما در بخش دیگر اوستا دوباره گنجانده شده‌اند که اگر خوب بنگرید رد پای مغان مهرایین و آناهیتایی را به‌روشنی می‌توان دید.<ref>مراجعه کنید به فروم امرداد در لینک زیر http://www.amordad.org/forum/index.php?topic=4244.30</ref> جای تعجب است که وقتی خود زرتشتیان مغ را مهرایین و متفاوت از زرتشتی می‌دانند چرا کلمه مجوس که همان معرب مغ است توسط برخی به زرتشتیان منتسب گردیده.

اعتقاد به ثنویت و قدرت و تأثیرگذاری اهریمن، در آیین مغان بسیار شدیدتر از عقایدی است که در دین ردشت به چشم می‌خورد. آفتاب‌پرستی و جادوگری نیز از ویژگی‌های آنهاآن‌ها بوده است؛بوده‌است؛ تا جایی که مغان را به جادوگری می‌شناختند"<ref>حکمت، ص ۱۴۶–۱۵۰</ref>

این که الذین اشرکوا در مقابل چهار مذهب آمده نشان می‌دهد که مذهب مجوس در اصل مذهب شرک نبوده، و در ردیف ادیان توحیدی قرار داشته‌است و اخذ جزیه از آنهاآن‌ها دلیل بارز این مطلب است. به نوشته [[علامه طباطبایی]] این آیه دلالت یا حداقل اشعار دارد بر این که مجوسیان اهل کتابند زیرا در این آیه و سایر آیاتی که صاحبان ادیان آسمانی را می‌شمارد در ردیف آنان و در مقابل مشرکین به شماربه‌شمار آمده‌اند.{{مدرک}}

در مقابل این برداشت، [[فخر رازی]]، [[طبری]] و نیشابوری حدیثی از قتاده ذکر می‌کنند که ادیان شش تاست یکی از آن خداوند پنج تا از آن شیطان. [[فخر رازی]] در تفسیر آیه بالا مجوس را از پیروان نبی واقعی ندانسته و پیرو متنبی<ref>متنبی . [ م ُ ت َ ن َب ْ بی ] (ع ص) دعوی نبوت کنندهنبوت‌کننده. (آنندراج). ادعای پیغمبری کنندهپیغمبری‌کننده. آن که ادعای نبوت و پیغمبری می‌کند. (ناظم الاطباء). آن که دعوی پیغامبری کند به دروغ. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).</ref> می‌داند آنگاه حدیث قتاده را ذکر می‌کند.<ref>تفسیر کبیر، ج ۲۳، ص ۱۸</ref>

در این تفاسیر، یعنی تفاسیر فخر رازی (د ۶۰۴)،<ref>الرازی، فخرالدین محمد بن عمر بن الحسین، [[تفسیر کبیر|التفسیر الکبیر]] او [[مفاتیح الغیب]]،</ref> طبری (د ۳۱۰)، نیشابوری (د ۷۳۰)، [[زمخشری]] (د ۵۳۸) و تفسیر گازر (د آخر قرن نهم) همان‌طور که دیدیم تصریح به صاحب کتاب بودن مجوس نشده جالب این جاست که این مفسرین ایرانی بودند و مسئله قومیت در اعتقاد آنهاآن‌ها نقش نداشته‌است.

[[علامه طباطبایی]] در چند جای [[تفسیر المیزان]] مجوسیان را اهل کتاب و قوم معروفی (مغان؟) دانسته که به زرتشت گرویدند. در بحث روایتی ایشان سؤالی که [[اشعث بن قیس]] از [[علی]] پرسید و جواب [[علی]] به او در مورد مجوسیان و اهل کتاب بودن آنهاآن‌ها را آورده سپس اضافه می‌کند «اما این که مجوسیان اهل کتابند روایت دیگری نیز بر وقفش هست و در این روایات آمده که آنهاآن‌ها پیغمبری داشتند و او را کشتند و کتابش را سوزاندند».<ref>المیزان، ج۱۴، ص۳۶۲.</ref> مجدداً در اینجا حدیث علی به طوربه‌طور بسیار متقنی می‌تواند به موضوع قیام [[مزدک]] اشاره داشته باشد که در حدود ۱۰۰ سال قبل از ظهور اسلام برای احیای تعالیم [[مهر (ایزد)|مهر]] بپا خواست و کتاب [[دسناد]] را آورد که حاوی تعلیمات [[مغان]] بود لیکن بدستور [[انوشیروان]]، مزدک و مزدکیان به قتل رسیده و کلیه نسخ کتاب [[دسناد]] جمع‌آوری و سوزانده شد. با دقت در تفاسیر چنین به نظر می‌رسد تفاسیر کهن و جدید [[شیعه]] با اتکا به روایات، مجوس را [[اهل کتاب]] شمرده‌اند ولی تفاسیر [[اهل سنت]] آنهاآن‌ها را [[اهل کتاب]] ندانسته‌اند.

بطوری کهبطوری‌که ذکر شد در قرآن فقط یک بار کلمه مجوس آمده‌است لیکن آیه دیگری هم در قرآن هست که هر چند بطور صریح در آن از مجوس نام برده نشده اما شأن نزول آن دربارهٔ مجوس می‌باشد. «یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم الی الله مرجعکم جمیعاً فینبئکم بما کنتم تعملون». (مائده، آیه ۱۰۴) در شأن نزول این آیه از [[ابن‌عباس]] روایت شده که [[پیامبر]] خدا به مردم هجر نامه نوشت و اسلام را به آنهاآن‌ها عرضه کرد و گفت در صورت عدم قبول، جزیه بپردازند. در تفسیر ابو الفتوح رازی<ref>رازی، ابوالفتوح؛ تفسیر ابو الفتوح رازی، تصحیح ابوالحسن شعرانی</ref> آمده‌است که منذر بن ساوی نامه رسول برایشان عرضه کرد: «بر عرب و جهودان و ترسایان و گورانی که آنجا بودند که ایشان گفتند که ما [[جزیه]] قبول نکنیم و اسلام نیاوردیم. او رسول را خبر داد و رسول به او نوشت که از عرب قبول مکن الا اسلام یا تیغ و اما جهودان و ترسایان و گوران یا اسلام آرند یا [[جزیه]] قبول کنند. او نامه عرضه کرد. عرب ایمان آوردند و اهل ذمه جزیه قبول کردند. منافقان در این حدیث طعنه زدند گفتند، عجب نیست کار محمد، می‌گوید مرا فرموده‌اند که با مردمان کارزار کنم تا بگویند لا اله الاّ الله آنگاه از گوران هجر و اهل کتاب جزیه می‌ستاند و ایشان را بر کفر رها می‌کند. چرا ایشان را بر اسلام اکراه نمی‌کند یا از عرب جزیه قبول نمی‌کند. مسلمانان را سخت آمد. خدای تعالی این آیه فرستاد: یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم…».<ref>ابو الفتوح رازی، ۴/۲۵۴؛</ref><ref>حمیدالله، ۱۰۶</ref>

«راجع به اصحاب الرس چند قول است یکی از اقوال اشاره به مردمان کنار رود ارس است که در اغلب تفاسیر آمده‌است در تفسیر صافی می‌گوید ارس نهری است در حوالی آذربایجان، همان طوری کهطوری‌که برای هر قوم و ملتی پیغمبر فرستادیم در آذربایجان نیز از بین اهالی آنجا پیغمبری را مبعوث کردیم. بسیار واضح است که مفاد آیه اشاره به ظهور زرتشت در آن حدود می‌باشد زیرا هیچ تاریخی نشان نمی‌دهد به غیر از اسو زرتشت پیغمبر دیگری در آذربایجان و در حدود سواحل رود ارس مبعوث شده باشد.<ref>اورنگ، ۵۴</ref>». البته بیشتر مفسرین معتقدند که اصحاب الرس طایفه‌ای بودند که در [[یمامه]] می‌زیستند و پیغمبری به نام حنظله بر ایشان مبعوث شد و آنان وی را تکذیب کرده و در چاه انداختند؛ آن پیامبر شهید گردید. چون افکندن در چاه در یکی از لغات عرب رس تعبیر می‌شود، از این جهت این قوم را اصحاب الرس نامیدند.<ref>طبرسی، ۷/۲۶۶ و ۹/۲۱۶</ref>

احتمالاً برخی از مفسرین دوره دوم اسلامی که با نام ارس آشنا شده‌اند رس را با آن منطبق کرده‌اند و گفته‌اند اصحاب الرس در [[آذربایجان]] بوده‌اند که سی پیغمبر خود را کشتند و چون رود ارس در یونانی ارکسوس نامیده می‌شود و با نامهای یونانی [[جیحون]] و [[سیحون]] قرابتی دارد قلمرو اصحاب الرس را تا ساحل جیحون و سیحون برده‌اند (خزائلی، ۱۴۹).<ref>خزائلی، محمد؛ اعلام قرآن</ref> مدائن الرس در [[نهج‌البلاغه]] عبارت از همان تمدن و شهرهاست. [[محمد عبده]] در شرح جمله فوق از [[نهج البلاغه]] تصریح کرده که از مراد از رس، [[رود ارس]] فعلی در [[آذربایجان]] است. در [[تفسیر صافی]] از قمی نقل کرده رس نهری است در ناحیه [[آذربایجان]]،<ref>صافی ۴/۱۳</ref> همچنین گفته شده شاید مراد از مجوس که در آیه ۱۷ سوره حج آمده، اصحاب الرس باشد یا مجوس از اخلاف آنهاآن‌ها باشد.<ref>قرشی، ۳/۹۰</ref>

در [[تفسیر المیزان]] در ذیل تفسیر چند آیه اشاره به مجوسیان شده‌است از جمله در تفسیر آیات: و المخنقه و الموقوذه و المتردیه و النطیحه (مائده آیه ۳). روایتی از [[جعفر صادق]] نقل کرده که مجوس را رسم چنین بود که حیوان سر بریده را نمی‌خوردند و به جای آن مردار می‌خوردند و برای مردار کردن حیوانات از قبیل گاو و گوسفند آنهاآن‌ها را خفه می‌کردند. همچنین موقوذه را که یکی دیگر از مصادیق میته‌است از این جهت نام برده که مجوس دست و پای حیوان را می‌بستند و آنقدر می‌زدند تا بمیرد وقتی به کلی بی‌جان می‌شد آن را می‌خوردند و متردیه که آن نیز رسم مجوس بود به این صورت که چشم حیوان را می‌بستند و از بام پرت می‌کردند تا بمیرد وقتی می‌مرد گوشتش را می‌خوردند و نطیحه که آن نیز حیوانی بود به رسم مجوس به وسیله شاخ حیوان دیگر می‌مرد و نیز ما اکل السبع الا ما ذکیتم که مجوس نیم خورده درندگانی چون گرگ و شیر و خرس را می‌خوردند و خدای عزوجل همه اینها را حرام کرد.<ref>طباطبایی، ۱۱/۳۷۱</ref> در تفسیر آیه «و الذین اتیناهم الکتاب یفرحون بما انزل الیک ومن الاحزاب مَن یُنکِرُ و بَعضَهُ قل انما اُمِرت اَن اعبد الله و لا اشکر به…» (رعد، آیه ۳۶) آمده ظاهراً منظور از الذین اوتوا الکتاب یهود و نصارا یا این دو طایفه با مجوس است. [[علامه طباطبایی]] نوشته‌است زمان پیامبر مجوس در انتظار بعثت و فرج خاتم‌الانبیا و ظهور دینی که حق و عدالت را گسترش دهد به سر می‌بردند و مانند مشرکین با حق دشمنی و عناد نمی‌ورزیدند<ref>المیزان ۱۱/۳۷۲</ref> (به موضوع اعتقاد به ظهور منجی در [[آیین مهر]] مراجعه شود) در ادامه از بعضی مفسرین نقل کرده که گفته‌اند منظور از موصول الذین عموم مسلمین و منظور از احزاب یهود و نصارا و مجوس است<ref>همان ۱۱/۳۷۳</ref> طبرسی در [[مجمع البیان]] نوشته الذین اتیناهم الکتاب، اصحاب پیامبر و من الاحزاب، یهود و نصارا و مجوس هستند.<ref>مجمع البیان ۶/۴۵۵</ref>

فرقه‌های ششگانه را در عقاید بیان می‌کند که ششمین اینان راً الذین اشرکواً دانسته که پنج گروه اول کلًا مشرک نیستند و اگر از صالحین باشند امکان نجات دارند" ان الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن باللَّه و الیوم الاخر و عمل صالحاً فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لا هم یحزنون" (۲: ۶۲) و (۵: ۶۸) است، اما در این آیه" یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ" بین مشرکان و پنج گروه دیگر جدایی می‌افکند که مشرکان هرگز نجاتی ندارند. این آیه به طوربه‌طور کلی انسان‌ها را به سه دسته بزرگ تقسیم می‌کند ۱)" الذین آمنواً ایمان آورندگان به این رسالت جدید هستند که مسلمان خوانده می‌شوند. ۲) " الذین هادوا و ..." و به طوربه‌طور کلی اهل کتاب «هادوا» تابعین تورات و «النصاری» تابعین انجیل‌اند، اما در «الصابئین و المجوس» اختلافاتی است، مجوس زرتشتیان و کتاب مقدس ایشان اوستا است. ۳)" و الذین اشرکواً کسانی که غیر از چهار گروه اول هستند اینها محض و غرق در انحراف و شرک به خدایند، تارکین عبادت خدا و عبادت کنندهعبادت‌کننده بت‌ها و سنگ‌ها هستند؛ ولی اهل کتاب اگر انحراف و شرکی هم دارند در عقیده و در توحید به خدایی اعتقاد دارند، لکن برای این خدا شرکانی غیر اصیل قائلند و حتی گروهی از مسلمین تیر چنین عقاید شرک آلودی دارند. " الذین آمنواً به گونه‌ای مستقل در مقابل کل مؤمنان سه‌گانه بعدی، امتیاز و برتری این گروه نخست را بیان می‌دارد، سپس «والذین» گروه دوم و سوم که اهل کتابند، در هر صورت درجات مسلمانان بالاترین درجات است نسبت به کل مؤمنان از تاریخ اسلام، زیرا یهودیان و نصرانیان قبل از آمدن اسلام و نسخ دینشان همان مقامات عالیه رحمت‌الهی را بر مبنای ایمان و اعمال صالح داشته‌اند، اما بعد از اسلام تنها آنانی که معاند با حق اسلام نباشند و ایمان و عمل شایسته دین خود داشته باشند، اهل نجاتند.

در برخی از تفاسیر [[اصحاب اخدود]] را مجوسیان دانسته‌اند، به این صورت که یکی از پادشاهان آنهاآن‌ها دین را تحریف کرده و ازدواج با محارم را رواج داد چون مؤمنین به این اعتراض کردند آنهاآن‌ها را در آتش افکند که به اصحاب اخدود مشهور شدند.<ref>طبرسی، ۱۰/۷۰۶؛</ref><ref>مجلسی، ۱۴/۴۳۳</ref> برای بررسی شباهت نگاه کنید به [[اردشیر بابکان]]، [[کرتیر]]، [[تنسر]] و موضوع [[ازدواج با محارم]] در دوره [[ساسانیان]].

روایات متعددی وجود دارد که مجوس را اهل کتاب شمرده‌است از جمله روایت اصبغ بن نباته‌است که نقل کرده، علی (ع) بر فراز منبر گفت سلونی قبل ان تفقدونی، اشعث بن قیس برخاست و گفت ای امیرالمؤمنین چگونه از مجوس [[جزیه]] گرفته می‌شود در حالی که کتاب آسمانی بر آنهاآن‌ها نازل نشده و پیامبری نداشته‌اند. علی گفت آنهاآن‌ها کتابی داشته‌اند و خداوند در میان آنهاآن‌ها پیامبری مبعوث فرمود<ref>الحر عاملی، ۱۱/۹۸</ref> و در شریعت آن پیامبر ازدواج با محارم جایز نبود، یکی از پادشاهان آنها، در یک شب که مست بود، در حال مستی با دختر خویش درآمیخت مردم آگاه شدند و شورش کردند و گفتند اکنون لازم است بر تو حد جاری کنیم. آن پادشاه نیرنگی اندیشید و دستور داد همه جمع شوند و سخن او را بشنوند اگر نادرست بود هر تصمیمی خواستند بگیرند. مردم گرد آمدند، او گفت: شما همه می‌دانید که در میان مردم هیچ‌کس به پای پدر و مادر ما آدم و حوا نمی‌رسد، مگر نه این است که این دو تن که صاحب دختران و پسران شدند همه آنهاآن‌ها با یکدیگر ازدواج کردند. مردم قانع شده و از آن پس ازدواج با محارم در بین آنهاآن‌ها مرسوم شد. (برای اطلاعات بیشتر در این خصوص نگاه کنید به [[خویدوده]]).

روایت دیگری نیز هست که از [[جعفر صادق]] نقل شده‌است. در مورد مجوس پرسیدند که آیا پیامبری داشتند؟ گفت: بله آیا نوشته رسول خدا به مردم [[مکه]] به تو نرسیده‌است که فرمود اسلام بیاورید و الا برای جنگ آماده شوید. آنهاآن‌ها به پیامبر نامه نوشته خواستند که از آنهاآن‌ها جزیه بگیرد و در عوض آنهاآن‌ها را واگذارد که به پرستش بتها ادامه دهند. [[محمد]] به آنهاآن‌ها نوشت که جز از اهل کتاب جزیه نمی‌گیرد. مشرکان مکه عنوان کردند که چگونه از مجوس هجر جزیه گرفته‌است. پیامبر به آنهاآن‌ها نوشت که مجوس پیامبری داشتند که او را کشتند کتابی داشتند که به آتش کشیدند. کتاب آنهاآن‌ها در دوازده جلد به روی پوست گاو بود.<ref>طوسی، تهذیب، ۴/۱۱۳؛</ref><ref>الحر عاملی، ۱۱/۹۶</ref>

این جریان باید بعد از فتح مکه و قبل از نزول آیات برائت یا هم‌زمان با نزول این آیات اتفاق افتاده باشد. [[بلاذری]] هم تاریخ آن را سال هشتم هجری ذکر کرده‌است.<ref>بلاذری ۸۵</ref> در وسائل الشیعه روایتی از [[محمد بن علی]] ذکر شده که گفت از مجوس جزیه گرفته شود زیرا پیامبر گفت با آنان به سنت اهل کتاب رفتار کنید آنهاآن‌ها پیامبری به نام داماسب داشتند که کشتند و کتابی به نام جاماسب که در دوازده هزار جلد به روی پوست گاو بود آن را آتش زدند.<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۹۷</ref> همین روایت از [[سجاد]] نقل گردیده‌است.

از روایات بالا مشخص می‌شود که تأکید محمد و امامان شیعه بر این بوده‌است که مجوسیان اهل کتاب شمرده شوند و از آنهاآن‌ها جزیه گرفته شود. هر چند این عمل مخالف پسند و نظر اعراب متعصب بود.

روایات و اخباری هم وجود دارد که طرز رفتار و برخورد با مجوسیان را نشان می‌دهد از جمله روایتی است که نقل شده مردی در حضور جعفر صادق از شخص دیگری پرسید که با آن مردی که از او طلبکار بودی چه کردی؟ آن مرد گفت او یک ولد الزنائی است. صادق سخت برآشفت که این چه سخنی بود. آن مرد گفت قربانت گردم او مجوسی است و مادرش دختر پدرش است، لذا هم مادر و هم خواهرش می‌باشد پس قطعاً ولد الزنا است. صادق گفت مگر نه این که در دین آنهاآن‌ها این عمل جایز می‌باشد و او به دین خود عمل کرده‌است و تو حق نداری او را ولد الزنا بخوانی.<ref>طوسی، تهذیب، ۹/۳۶۵</ref>

همان‌طور که ذکر شد علمای [[شیعه]] با توجه به روایات، مجوس را [[اهل کتاب]] شمرده‌اند اما در میان علمای اهل سنت [[حنفی]]ها، همچنین ابو یوسف نویسنده کتاب الخراج آنان را اهل کتاب دانسته‌اند.<ref>اشپولر، ۲/۳۰۳</ref> [[شافعی]] (د ۲۰۴) هم با آوردن حدیثی به روایت [[علی]] از [[محمد]] آنهاآن‌ها را اهل کتاب معرفی کرده‌است.<ref>الام، ۴/۱۸۳</ref> بسیاری از علمای [[اهل سنت]] مجوس را اهل کتاب نمی‌دانند اما کسانی هم که مجوس را اهل کتاب ندانسته به این که محمد و خلفای صدر اسلام از آنهاآن‌ها جزیه می‌گرفتند معتقد هستند. در [[صحیح بخاری]]<ref>البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل؛ صحیح البخاری</ref> روایتی ذکر شده که محمد از مجوس جزیه می‌گرفت.<ref>بخاری ۴/۵۲۷</ref> ابن قیم جوزی بحثی نسبتاً طولانی دربارهٔ جزیه گرفتن از مجوس دارد. وی که به شدت ضد مجوس است و آنهاآن‌ها را اهل کتاب نمی‌داند اظهار داشته که اجماع فقها این است که جزیه از اهل کتاب و مجوس گرفته شود.<ref>الجوزیه ۱/۲۴۲</ref> در پایان لازم به یادآوری است که در تاریخ اسلام اخباری وجود دارد که نشان می‌دهد مسلمانان نسبت به مجوسیان احترام قائل بودند. البته رفتار حکام مسلمان در مقاطع مختلف فرق داشته‌است؛ ولی بطور کلی مجوسیان از نظر اخلاقی مقبولیتی نزد مسلمانان داشته‌اند چنانچه دو خبر در کتاب [[بحارالانوار]] نقل شده‌است که در ازای کمک افراد مجوسی به نیازمند مسلمان، شخص مجوسی مورد توجه و عنایت پیامبر اسلام قرار گرفته‌است.<ref>مجلسی، ۴۲/۱۳</ref>