سم‌شناسی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''توکسیکولوژی''' یا '''سم‌شناسی''' (به انگلیسی: Toxicology) شاخه‌ای از علوم [[شیمی]]، [[زیست‌شناسی]]، [[پزشکی]] و [[بهداشت]] است.<ref name="ReferenceA">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= |نام= |کتاب=قطب سم شناسیسم‌شناسی و شیمی مواد خوراکی | ناشر= دانشگاه علوم پزشکی تهران|سال=1386}}</ref> که به بررسی [[مواد شیمیایی]] مضر، سموم، [[دارو|داروها]]، [[مواد مخدر]] و اثرات زیان آور آن‌ها بر [[موجودات زنده]] می‌پردازد.<ref name="ReferenceA"/> در عین حال سم‌شناسی را علم شناخت سموم و نحوه مبارزه با آن‌ها نیز تعریف کرده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=حجازی|نام=آریا|کتاب=روش‌های آزمایشگاه سم‌شناسی قانونی| ناشر= مرکز تحقیقات پزشکی قانونی|سال=1392}}</ref> سمومی که از مسیرهای مختلف وارد بدن موجود زنده می‌شود می‌تواند باعث ایجاد تغییراتی در عملکرد زیستی ارگان یا بافت هدف در موجود زنده شود؛ که این تغییرات در علم سم شناسیسم‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در سم شناسیسم‌شناسی [[علوم]] [[بیوشیمی]] و [[فارماکولوژی]] کاربرد فراوان دارد.

اولین اطلاعات سم‌شناسی مربوط به انسان‌های اولیه است به گونه‌ای که به منظور شکار، قتل و ترور از سم حیوانات و عصارهٔ گیاهان استفاده می‌کردند. ابرس پاپیروس (به انگلیسی: Ebers Papyrus) (حدود ۱۵۵۰ سال پیش از میلاد) اطلاعاتی در مورد بعضی از سموم شناخته شده جمع‌آوری کرده بود این سموم شامل [[شوکران]] (سم کشنده یونانی‌ها)، ریشهٔ [[تاج الملوک]] (سم نیزه چینی‌ها)، تریاک (که هم به عنوان سم و هم [[پادزهر]] استفاده می‌شد)، و بعضی از فلزات مانند [[سرب]]، [[مس]] و [[آنتیموان]]، می‌شدند. دسقیروطوس (به انگلیسی: Dioscorides) پزشک یونانی در زمان [[امپراتوری روم]] اولین تلاش را برای دسته‌بندی سموم انجام داد که در آن به تشریح این سموم پرداخت. گر چه این تقسیم‌بندی تنها تا قرن ۱۶ به عنوان یک معیار به حساب می‌آمد اما هنوز هم آن را به عنوان یک ملاک خوب برای تقسیم‌بندی سموم می‌دانند. بقراط (حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد) بعضی از سموم و اصول سم شناسیسم‌شناسی را به منظور درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار داد. شاید شناخته شده‌ترین شخصی که از سموم به عنوان ماده‌ای برای به قتل رساندن افراد استفاده می‌کرد [[سقراط]] (۴۷۰–۳۹۹ قبل از میلاد) بود.

یکی از افراد برجسته در تاریخ علم و پزشکی در دوران پس از رنسانس مردی به نام پاراسلوس (۱۴۹۳–۱۵۴۱)(به انگلیسی: Paracelsus) بود. جملهٔ پاراسلوس در مورد مواد سمی پایه و اساس علم سم شناسیسم‌شناسی را بنا نهاد.

به وضوح مشخص است که رویکرد پاراسلوس باعث بوجود آمدن یک مکتب جدید در علم شد. پاراسلوس همچنین بنیانگذار چهار اصل مهم بود که هنوز هم مورد استناد است: آزمایش هاآزمایش‌ها یکی از ضروریات در مورد پاسخ موجود زنده به یک مادهٔ شیمیایی است.

اصول ارائه شده توسط پاراسلوس قاعده‌ای شد تا به وسیلهٔ آن مقدار مشخصی از داروها را برای درمان [[سفلیس]] تجویز کنند. با آغاز قرن نوزدهم انقلابی در صنعت و سیاست رویداد. مواد شیمیایی آلی به مقدار کمی در سال ۱۸۰۰ در سال‌های ۱۸۲۵ [[فسژن]] و [[گاز خردل]] تولید شد. این دو گاز شیمیایی در جنگ جهانی اول مورد استفاده قرار گرفت؛ و بعد از آن در [[جنگ ایران و عراق]] در قرن بیستم مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۱۸۸۰ بیش از ۱۰٬۰۰۰ نوع ترکیب آلی ساخته شد. به منظور تعیین اثرات سمی بالقوه مواد شیمیایی تولید شده پایه و اساس علم سم شناسیسم‌شناسی بنا نهاده شد. استفاده روزافزون از مواد شیمایی و بروز اثرات آن باعث ایجاد مانعی در مقابل انقلاب صنعتی شد که به منظور جلوگیری از آن قوانین و مقرراتی برای آن در ابتدا در [[آلمان]] (۱۸۸۳) و بعد از آن در [[انگلستان]] (۱۸۹۷) و [[ایالات متحده]] (۱۹۱۰) وضع شد. آزمایشهای سم شناسیسم‌شناسی باعث ایجاد رشد و بلوغ در تولید مواد شیمیایی آلی و همچنین رشد سریع صنعت در قرن نوزدهم شد.<ref name="JZ">سم‌شناسی صنعتی، علیرضا حاجی قاسمخان، تهران: نشر برای فردا ۱۳۸۵، بخش مقدمه و تعاریف، صفحهٔ ۱۰</ref>

مگیندی (۱۷۸۳–۱۸۸۵) اورفیلا (۱۷۸۷–۱۸۵۳) و برنارد (۱۸۱۳–۱۸۷۸) بنیانگذاران [[علم داروشناسی]] و آزمایشهای درمانی در [[سم شناسیسم‌شناسی شغلی]] بودند.

[[اورفیلا]] که اصلیتی اسپانیایی داشت و در [[دانشگاه پاریس]] کار می‌کرد به عنوان پدر علم سم شناسیسم‌شناسی مدرن شناخته می‌شود. او به طوربه‌طور مشخص سم شناسیسم‌شناسی را توصیف و از سایر علوم مجزا کرد. وی در سال ۱۸۱۵ اولین کتاب خود در مورد سم‌شناسی را منتشر کرد.<ref name="ReferenceB">Toxicology The Basic Science of Poisons، ص ۳</ref>

سم‌شناسی در طی قرن نوزدهم توسعه چشم گیریچشم‌گیری داشت. هموار سازیهموارسازی این رشد و توسعه را می‌توان ناشی از وقوع جنگ جهانی دوم دانست. در این دوران تولید داروها، حشره‌کش‌ها، مواد سمی جهش‌زا، الیاف مصنوعی و مواد شیمیایی صنعتی رو به افزایش نهاد. در واقع این دوران را می‌توان دوران آغاز توسعهٔ سم شناسیسم‌شناسی دانست.

امروزه علم سم شناسیسم‌شناسی به عنوان یک علم مجزا از سایر علوم به بررسی اثرات مواد سمی بر روی انسان و سایر موجودات می‌پردازد.<ref name="JZ"/>

== تعاریف و اصطلاحات مهم سم شناسیسم‌شناسی ==

سم یا زهر به ماده‌ای گفته می‌شود که ازیک راه مشخص یا راه‌های گوناگون، در مقادیری معین باعث اختلال یا توقف فعل و انفعالات حیاتی بدن به‌طور موقت یا دائم می‌شود.<ref name="ReferenceC">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= |نام= |کتاب=سم شناسیسم‌شناسی صنعتی دکتر ثنایی، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران | ناشر= |سال=}}</ref>

در مسمومیت حاد، ماده سمی درمدت زمان کوتاه وبهو به مقدار نسبتاً زیاد با فرد تماس پیدا می‌کند. علائم و عوارض مسمومیت حاد اغلب شدید بوده و درصورت عدم درمان ممکن است منجر به مرگ شود.

در مسمومیت مزمن، معمولاً ماده سمی به مقدار اندک و در نوبت‌های متعدد و درمدت زمان طولانی وارد بدن می‌شود و علائم آن به کندی وپسو پس از گذشت زمان طولانی ظاهر می‌گردد.<ref name="ReferenceC"/>

# سموم بی خطربی‌خطر LD50 دهانی ۵۰۰۰ + و پوستی ۲۰۰۰۰ + mg/Kg

بالاترین دوزی که باعث بروز عوارض خطرناک نشود.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= |نام= |کتاب=قطب سم شناسیسم‌شناسی و شیمی مواد خوراکی، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی تهران | ناشر= |سال=}}</ref>

== سم شناسیسم‌شناسی تحلیلی ==

[[سم شناسیسم‌شناسی تحلیلی]] روش تشخیص، شناسایی و اندازه‌گیری [[ترکیبات خارجی]] در نمونه‌های [[بیولوژیک]] و محیط (بوسیله انتقال نمونهٔ محیطی به آزمایشگاه سم شناسی) است. روش تحلیلی برای تجزیه، تحلیل و ارزیابی طیف بسیار گسترده‌ای از [[ترکیبات شیمیایی]] از قبیل مواد شیمیایی صنعتی مختلف، آفت کش‌ها، مواد دارویی، مواد مخدر و مواد سمی طبیعی و.. کاربرد دارد.

سم شناسیسم‌شناسی تحلیلی می‌تواند در تشخیص، مدیریت، [[پیش آگهی]] و پیشگیری از [[مسمومیت]] کمک کند. [[آزمایشگاه سم شناسی]] تحلیلی می‌تواند طیف وسیعی از میزان تماس و استفاده از مواد شیمیایی را آنالیز نماید (مثل حوادث شیمیایی، نظارت بر دارو درمانی، تجزیه و تحلیل پزشکی قانونی و نظارت بر مواد مخدر). همچنین در تعیین خواص [[فارماکوکینتیک]] و [[تاکسیکوکینتیک]] مواد دارویی یا اثر بخشی درمان جدید نقش دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= |عنوان= http://www.who.int/ipcs/publications/training_poisons/analytical_toxicology/en/| ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>

به طوربه‌طور کلی؛ سم‌شناسی به شاخه‌های زیر تقسیم می‌شود:<ref name="JZ"/>

* [[سم شناسیسم‌شناسی شغلی]]

متخصصین سم‌شناسی با انجام آزمایشهای گوناگون سعی در تعیین اثرات مواد سمی بر روی انسان و سایر موجودات زنده دارند. آزمایشهای تحقیقاتی سلولی٫ ملکولی و بیوشیمی سم‌شناسی به منظور بررسی مکانیسم اثرات مواد سمی و همچنین اثرات حاصل از آن‌ها بر روی سیستم عصبی٫ سیستم ایمنی و... صورت می‌گیرد. آزمایشها در این زمینه اکثراً بر روی موجودات آزمایشگاهی صورت می‌گیرد.<ref name="ReferenceB"/> به این منظور متخصصین مقدار مشخصی از یک مادهٔ سمی را از طریق خوراکی٫ استنشاق یا پوستی وارد بدن موجود زنده می‌کنند و سپس به بررسی اثرات زیان آور ناشی از آن بر روی بدن موجود زنده می‌پردازند و از این طریق سعی در تعمیم اثرات این مواد بر انسان دارند. البته این مورد یکی از موارد دستیابی به اطلاعات سم شناسیسم‌شناسی است.<ref name="ReferenceC"/>

مسمومیت یک مشکل مهم بهداشت عمومی در جهان است. با توجه به اطلاعات [[WHO]]، تخمین زده شده استشده‌است که در سال ۲۰۰۴ تعداد ۳۴۶٫۰۰۰ نفر در سراسر جهان از مسمومیت عمدی جان خود را از دست داده‌اند. از این مرگ‌ها، ۹۱٪ در کشورهای با درآمد کم و متوسط رخ داده است. در همان سال، مسمومیت ناخواسته باعث از دست دادن بیش از ۷٫۴ میلیون سال از سالهای زندگی سالم ([[بار بیماری]] یا DALYs ) شده استشده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= |عنوان= http://www.who.int/ipcs/poisons/en/| ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>

موارد منع مصرف از نظر سم شناسیسم‌شناسی دارویی :در افرادی که وابستگی شدید به مخدرها دارند، با احتیاط استفاده شود.

از نظر سم شناسیسم‌شناسی دارویی: عوارض جانبی:تهوع، استفراغ، اختلال تمرکز و حواس، بی اشتهایی، تغییرات فشار خون

عوارض جانبی از نظر [[سم شناسیسم‌شناسی دارویی]]:

خواب آلودگی روز بعد ازمصرف، گیجی و [[آتاکسی]] (به‌خصوص درافراد مسن) فراموشی، وابستگی، تحریک‌پذیری غیرعادی و در برخی موارد سردرد، سرگیجه، افت فشار خون، افزایش ترشحات بزاق، کرامپ و درد در ناحیه شکم، بثورات جلدی، اختلال بینائی، تغییردر میل جنسی، احتباس ادرار، افت قوای ذهنی؛ خواب آلودگی شدید؛ تکلم نامفهوم؛ ضربان قلب کند؛ تنگی نفس؛ عدم تعادل؛ بثورات جلدی؛ گلودرد؛ تب؛ لرز؛ کبودی یا خونریزیخون‌ریزی غیرعادی؛ زخم‌های دهانی؛ زردی پوست یا چشمان؛ از دست رفتن حافظه؛ بی خوابی؛ اضطراب؛ یا تحریک پذیری.

موارد احتیاط از نظر [[سم شناسیسم‌شناسی دارویی]]

به منظور سنجش سرب در خون افراد شاغل در صنعت که با سرب تماس دارند، آزمایش خون باید به طوربه‌طور مرتب انجام شود.

در سالهای اخیر موارد متعددی از مرگ معتادانی که از تریاک تقلیب شده با سرب استفاده نموده‌اند به دلیل مسمومیت با سرب مشاهده شده استشده‌است.

ساخت لوله و مخازن آب، تهیه پوشش سقف‌ها، حلبی، مفتول، روکش کابل برق رسانی، مهمات و اسلحه سازی، شیشه سازی، پلاستیک سازی، باتری سازی، لاستیک سازی، آلیاژهای فلزی، رنگ سازی، کبریت سازی، [[صنایع شیمیایی]]، اتاقک سربی، منابع تبخیر، آفت کش‌ها، سوخت اتومبیل و حروف چاپ، اتصالات و مواد پر کنندهپرکننده دندان..

منشأ اصلی این سموم اسید فسفریک است. عناصر تشکیل دهنده حشره‌کش‌های این دسته، عبارت هستند از: کربن، هیدروژن، اکسیژن و فسفر. برخی از آنها، نیز دارای عناصری دیگر، مانند کلر، برم و گوگرد هستند. در سموم فسفره Z می‌تواند اکسیژن یا گوگرد باشد، اگر گوگرد باشد، ترکیب حاصل تیوآت یا تیونات نام می‌گیرد و اگر گوگرد به جای یکی از اکسیژن‌های متصل به هیدروژن قرار بگیرد، ترکیب حاصل رل تیولات می‌گویند. چنانچه به جای گوگرد در تیولات، نیتروژن قرار گیرد، ترکیب آمیدات خواهد بود. X گجروه ترک کنندهترک‌کننده است که می‌تواند هالوژن، سیانید، تیوسیانات یا ... باشد. R1 و R2 گروه‌های الکیل (R-) یا الکوکسی (-O-R) می‌باشد. اگر استخلاف‌های R1 و R2، هر دو از یک ماهیت یعنی هر دو دهنده الکترون یا هر دو کشنده الکترون باشند. در این صورت ترکیب یک حشره کش است، ولی اگر از نظر دهندگی و کشندگی الکترون، از دو ماهیت متفاوت باشند، در این صورت ترکیب یک گاز جنگی است. گروه‌های الکیل دهنده الکترون و گروه‌های الکوکسی کشنده الکترون هستند؛ بنابراین با یک نگاه ساده به فرمول ساختمانی ارگانوفسفره‌ها می‌توان کاربرد آنراآن را تشخیص داد.

مهمترین و معمول‌ترین راه تماس صنعتی با سم‌های آلی فسفره، آلودگی‌ها و تماس‌های اتفاقی پوست است؛ و بیشتر ترکیباتی که در این دسته جا می‌گیرند، به سرعت و به آسانی از راه پوست جذب می‌شوند. دومین راه تماس عمده، از راه استنشاق است. سم‌های آلی فسفره، به طوربه‌طور کلی، دارای فشار بخار پایین هستند و در برخی گونه‌های آنهاآن‌ها مانند پاراتیون که در کشاورزی استفاده می‌شود، مسمومیت‌هایی تا حد مرگ در اثر تماس‌های شدید کوتاه مدت مشاهده شده استشده‌است. تماس از راه دستگاه گوارش، نمی‌تواند در [[بهداشت حرفه‌ای]] مطرح شود، اما گاهی ممکن است ماده سمی به علت رعایت نکردن اصول بهداشتی، به هنگام سم پاشی یا تولید خورده شود و از این راه مسمومیت ایجاد کند.<ref name="ReferenceC"/>

عمل سموم فسفره آلی در بدن بی اثربی‌اثر کردن [[آنزیم|آنزیم‌های]] [[کولین استراز]] است سموم [[آلی فسفره]] با این آنزیم‌ها ترکیب شده و آنهاآن‌ها را از فعالیت باز می‌دارند. خوشبختانه این ترکیب با اغلب این سموم برگشت‌پذیر بوده و در اثر درمان‌های مناسب، سموم مزبور از آنزیم‌ها جدا شده و آنهاآن‌ها را در حالیکه قادر به انجام فعالیت فیزیولوژیک خود هستند آزاد می‌گذارند. البته سرعت ترکیب شدن آنهاآن‌ها و ثبات ترکیب حاصل با نوع سم آلی فسفره رابطه دارد. کلین استرازها که عمل فیزیولوژیک آنهاآن‌ها بی اثربی‌اثر کردن استیل کلین در بدن می‌باشد به دو دسته کلین استراز اصلی یا نسجی (شامل کلین استراز موجود در دستگاه عصبی و گلبول‌ها) و کولین استراز فرعی یا کلین استراز سرمی تقسیم می‌شوند. به نظر می‌آید که از بین رفتن ۷۵ درصد کلین استراز اصلی سبب مرگ می‌گردد در حالی که کلین استرازهای سرمی ارزش کمتری دارند. سموم فسفره آلی روی هر دو نوع کلین استراز اثر می‌کنند.

به طوربه‌طور کلی سموم آلی فسفره، کلین استرازهای بدن را از فعالیت باز می‌دارند و در نتیجه استیل کلین هیدرولیز نشده و در بدن تجمع پیدا می‌کند و مسمومیت حاصل در حقیقت نتیجه تأثیر استیل کلین جمع شده در بدن به مقدار زیاد و خارج از حد فیزیولوژیک آن می‌باشد.

مهار کولین استراز توسط ترکیبات ارگانوفسفره، باعث تشکیل استیل کولین و متعاقباً تحریک شدید اعصاب می‌گردد. واکنش مهار کولین استراز، بسته به نوع ترکیب ارگانوفسفره ممکن است برگشت‌پذیر یا غیرقابل برگشت باشد. تفاوت نوع [[استیل کولین استراز]] در بافتهای مختلف بدن مانند پلاسما و اعصاب موجب تفاوت در شیوه مهار آنهاآن‌ها توسط ترکیبات ارگانوفسفره می‌گردد. مهار کل استیل کولین استراز موجود در بدن، دارای درجاتی است که در پستانداران، مهار آن تا ۵۰٪، موجب بروز اثرات سمی و تا ۸۰–۹۰٪، منجر به مرگ می‌شود. نوع مکانیزم سمیت ترکیبات ارگانوفسفره بستگی به میزان شباهت آنهاآن‌ها به سوبستراهای طبیعی استیل کولین دارد؛ بنابراین ترکیبات ارگانوفسفره همچنین می‌تواند برای آنزیم در حکم یک سوبسترا باشد. ماده حاصله برخلاف استیل کولین، اتصال خو را با جایگاه فعال آنزیم حفظ نموده و کمپلکس به دست آمده، در صورت هیدرولیز شدن، به آهستگی هیدرولیز می‌گردد. اما چنانچه ترکیبات ارگانوفسفره باعث مهار غیرقابل بازگشت آنزیمها گردند، این آنزیم‌ها باید دوباره ساخته شوند.

مالاتیون خود سوبسترای کولین استراز نمی‌باشد، بلکه این ماده باید ابتدا بر اثر متابولیسم به مالاکسون تبدیل شود. متابولیسم مالاتیون در حشرات سریعاً انجام می‌پذیرد اما در پستانداران مسیر هیدرولیز ارجح تر از مسیر متابولیسم بوده و موجب دفع سریع دی اسید از بدن می‌گردد. تفاوت مسیر واکنش در حشرات و پستانداران اساس مسمومیت انتخابی به شماربه‌شمار می‌آید.

از میان انواع مختلف سموم فسفره آلی چون مالاتیون Malathion، درتون Demeton، دیازینون Diazinon، دی کلروس Dichlorvos، موینفوس Mebinphos، دیپترکس Dipetrex، گوزاتیون Gusathion، فنتیون، تمفوس، پاراتیون Parathion، نالد، بایتکس، TEPP و DDVP(Dichlorovous) و... در اینجا به بیان کوتاهی از برخی از آنهاآن‌ها پرداخته می‌شود:

[[پاراتیون]]<ref name="ReferenceC"/> مایعی است به رنگ زرد قهوه‌ای که در آب تقریباً غیر محلول و در اغلب حلال‌های آلی محلول می‌باشد. پاراتیون سردسته حشره‌کش‌های آلی فسفره است که همه آنهاآن‌ها املاح آلی اسدی فسفریک یا مشتقات آن هستند و خاصیت مشترک همه آنهاآن‌ها مهار کردن آنزیم‌های کلین استراز در بدن می‌باشد و چون تاکنون حشرات و کرم‌هایی که برای دفع آنهاآن‌ها از این سموم استفاده می‌کنند در برابر آنهاآن‌ها مقاومتی از خود بروز نداده‌اند. این گروه حشره‌کش‌ها به طوربه‌طور وسیعی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مسمومیت با پاراتیون معمولاً نزد کارگران تهیه کنندهتهیه‌کننده سموم در کارخانه‌ها، کارگران سم پاشی و مصرف کنندگان مواد سم پاشی شده یا خوراکی‌ها و وسایل آلوده پیش می‌آید گاهی نیز افراد به قصد خودکشی از این سم استفاده می‌کنند. در حال حاضر در ایران بیشتر کشاورزان مصرف کنندهمصرف‌کننده سموم به علت عدم اطلاع صحیح از چگونگی مصرف و سمیت آن و کسانی که به قصد خودکشی آن را می‌خورند در معرض خطر قرار دارند. مسمومیت ممکن است به علت نفوذ سم از راه پوست یا از راه تنفس نزد کارگران و از راه دستگاه گوارش نزد کسانی که به قصد خودکشی آن را می‌خوراند تولید شود. در هر حال سم وارد شدن در بدن از راه خون به دستگاه عصبی رسیده و علایم مسمومیت را بوجود می‌آورد.

به طوربه‌طور کلی پاراتیون از هر راهی که وارد بدن شود بسته به غلظت سم وارده می‌تواند عوارضی چون سریع شدن تنفس، سرگیجه کند شدن نبض، سردرد، درد سینه و شکم، اسهال و عرق فراوان، تنگ شدن مردمک چشم و بی حرکتی، تشنج خفیف به شکل تکان‌های عضلانی، اختلالات بینایی، اغما و حتی مرگ به دنبال داشته باشد.

اخیراً مصرف حشره کشهای اورگانوکلرین به دلیل پایداری و ترس از اثرات دراز مدت آتها کاهش یافته استیافته‌است. عدم مصرف د. د. ت بیشتر به دلیل بازتاب محیطی آن بر حیات وحش بود تا سمیت ظاهراً ناچیز آن بر انسان. ترکیبات اورگانوفسفره که جایگزین حشره کشهای اورگانو کلرین گردیدند، گرچه دارای پایداری کمتری بودند، اما میزان سمیت آنهاآن‌ها در پستانداران بیشتر و شاید ۱۰۰ برابر ترکیبات اورگانوکلرین بود. به عنوان مثال ترکیبات اورگانوفسفره علت اصلی مسمومیت کارگران کشاورز در کالیفرنیا می‌باشد.

امروزه ترکیبات اورگانوفسفره بسیاری با نحوه عملکرد یکسان و سم زایی مشابه وجود دارند که به عنوان حشره کش به کار می‌روند. همان‌طور که قبلاً اشاره شد، ترکیبات ارگانوفسفره سمی تر هستند و بیشتر از آفت کشهای نوع ارگانوکلرین باعث بیماری یا مرگ انسانهاانسان‌ها می‌شوند. پاراتیون که اولین بار در سال ۱۹۴۴ ساخته شد، یکی از پر مصرف‌ترین حشره کشهای ارگانوفسفره بود که برخی از مهمترین مسمومیتهای گروهی به ثبت رسیده (جدول شماره ۱) و احتمالاً بسیاری از مسمومیتهای را به آن نسبت می‌دهند. پاراتیون در پستانداران مسمومیتهای شدیدی ایجاد می‌کند و به همین دلیل در موارد خاص ترکیبات ارگانوفسفره‌ای با سمیت کمتر را جایگزین پاراتیون می‌نمایند. یکی از این نوع حشره کشها، مالاتیون است، که به دلیل تفاوت شیوه متابولیسم آن در حشرات و پستانداران، دارای دامنه تأثیر محدودتری نسبت به پاراتیون می‌باشد. اما به هرحال اثر ترکیبات ارگانوفسفره از نظر کیفی مشابه یکدیگرند، به طوری کهبه‌طوری‌که این ترکیبات را می‌توان یکجا مورد بررسی قرار داد.

تعداد این حشره‌کش‌ها فوق‌العاده زیاد بوده و در کشاورزی برای [[دفع حشرات]]، همچنین کرم‌ها از آن استفاده می‌شود. بعضی از آنهاآن‌ها مانند پاراتیون از راه تماس و برخی مانند دمتون از راه داخلی (خوراکی) اثر سمی خود را اعمال می‌کنند. از حشره‌کش‌های فسفردار آلی برای سم پاشی درختان میوه، گیاهان تزئینی و چمن، مزارع کشت پنبه، حتی از بین بردن پشه و مگس و پارازیت‌های حیوانات و پرندگان نیز استفاده می‌کنند.

متأسفانه این مواد روی انسان اثر سمی شدیدی دارند و در اوایل مصرف آنهاآن‌ها که هنوز تدابیر حفاظتی کافی به کار نمی‌رفت موارد مسمومیت زیادی دیده شده استشده‌است. این سموم نه تنها ممکن است از راه خوراکی وارد بدم شده و باعث مسمومیت شوند بلکه از راه تنفس و پوست سالم نیز وارد بدن می‌شوند به علاوه آستانه سمیت آنهاآن‌ها فاصله زیادی با آستانه کشندگی ندارد و در نتیجه مسمومیت‌های خطرناک به سرعت و سهولت پیش می‌آید.

== سم شناسیسم‌شناسی نانوذرات ==

مطالعه سمیت نانومواد است. به دلیل اثرات سایز کوانتومی و مساحت سطح بالا نسبت به حجم، نانومواد دارای خواص بی نظیری در مقایسه با درات بزرگتر هستند.<ref>دکتر قاسم عموعابدینی و دیگران، سم شناسیسم‌شناسی نانوذرات</ref> سم شناسیسم‌شناسی نانو ذرات یک شاخه از زیست نانو فناوری است که در ارتباط با مطالعه و کاربرد سمیت نانو مواداست. این مواد اگرچه هنگامیکه از مواد خنثی مانند طلا ساخته شده باشند در مقیاس نانو متر بسیار فعال هستند. مطالعه سمشناسی بر آن است تا مشخص کند چگونه و تا چه میزان این خواص تهدیدی برای محیط زیست و دیگران هستند<ref>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = mahmoudi | نام = morteza | عنوان = Assessing the In Vitro and In Vivo Toxicity of Superparamagnetic Iron Oxide Nanoparticles | ژورنال = Chemical Reviews | مکان = City | ناشر = Academic Press | دوره = 112 | شماره = 4 | تاریخ = 2012 | فرمت = doi = 10.1021/cr2002596 | پیوند = http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/cr2002596 | زبان = en}}</ref>

=== تاریخچه سم شناسیسم‌شناسی [[نانوذرات]] ===

در سال ۲۰۰۴، دونالدسون و همکارانش نظریه جدیدی را به دنیای [[سم شناسی]] معرفی کردند: ذرات در اندازه نانو، رفتارشان نسبت به ذرات مشابه دانه درشت تر به حدی متفاوت است که زیرگروه جدیدی از علم سم شناسیسم‌شناسی را باید به بررسی آنهاآن‌ها اختصاص داد . ایشان نام این زیرگروه را سم شناسیسم‌شناسی نانو مواد گذاشتند. این عبارت در سال بعد در پژوهش‌های اوبردورستر و همکاران در مقاله‌ای به عنوان «سم شناسیسم‌شناسی نانومواد؛ علمی نوظهور در نتیجه بررسی ذرات ریز» از حمایت بیشتری برخوردار شد. از زمان انتشار نخستین مقاله دونالدسون و همکارانش، [[سم شناسی]] نانومواد به عنوان زمینه‌ای پژوهشی جایگاه ویژه خود را کسب کرده استکرده‌است.

خطر تنفس ذرات دود یا بخارهای فلزی ریز میکروسکوپی از زمان‌های گذشته مورد بررسی قرارگرفته استقرارگرفته‌است. اما تنها از اواخر دهه ۱۹۸۰ است که محققان، بررسی ساختاری و نظام مند اپرهای اندازه ذره را در محدوده مقیاس نانومتر (در حدود ۱ تا ۱۰۰ نانو متر) روی بهداشت و سلامت افراد آغاز کردند. زمان زیادی پس از کشف نانو لوله‌های کربنی طول نکشید تا نگرانی‌هایی دربارهٔ مسائل و خطرهای احتمالی برای [[بهداشت]] و سلامتی افراد در اثر تنفس الیاف در اندازه نانو بوجود آمد. دهه پس از ۱۹۹۰ دوره‌ای بود که دانش اپیدمیولوژی برای نخستین بار، روابط پنهانی تنفس ذرات بسیار ریز و بیماری‌های سیستم تنفسی و قلبی را کشف کرد، البته با این فرض که ذرات بسیار ریز در مقیاس نانومتر مسئول برخی از بیماری‌ها و پیامدهای مشاهده شده هستند.

در سال ۲۰۰۴ انجمن سلطنتی و آکادمی سلطنتی مهندسی انگلستان گزارشی بسیار اثرگذار بر پیشرفت‌های آینده دربارهٔ فرصت‌ها و عدم اطمینان به زمینه‌های کاربردی فناوری نانو منتشر کردند . نگرانی اساسی ای که در این گزارش مطرح شده بود، مسئله نبود سندی دربارهٔ خطرهای نانوذرات م نانولوله‌ها برای سلامتی و بهداشت افراد بود که موجب ایجاد عدم اطمینان فراوانی نسبت به این فناوری شده استشده‌است.

* مجله سم شناسیسم‌شناسی و مسمومیتهای ایران

* Iranian Journal of Toxicology فصلنامه ایرانی علمی - پژوهشی سم شناسیسم‌شناسی (پزشکی) به زبان انگلیسی

* قطب سم شناسیسم‌شناسی و شیمی مواد خوراکی. [[دانشگاه علوم پزشکی تهران]]، ۱۳۸۶.

* سم شناسیسم‌شناسی صنعتی دکتر ثنایی، جلد اول و جلد دوم، [[انتشارات دانشگاه تهران]].