نایب خاص: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سفرا''' یا '''نایب خاص''' در اعتقاد [[شیعه دوازده امامی]] به چهار سفیر یا نائب خاصی اطلاق می شودمی‌شود که [[امام زمان]] از طریق آنان و در شرایط خاص با شیعیان تماس می‌گرفت. در طی [[دوران غیبت]] صغری شیعیان از طریق این چهار نائب با مهدی در ارتباط بوده و درخواست‌ها و مسائل خود را طرح می‌کرده‌اند و پاسخ می‌گرفتند. این دوره از مرگ امام حسن عسکری در سال ۲۶۰ [[هه‍. ق.]] (۱ ژانویه ۸۷۴ م.) آغاز شده و تا سال ۳۲۹ هه‍. ق. (۹۴۱ م.) به طول انجامیده‌است.<ref>{{harvnb|Tabatabi|1989|pp=8–9}}</ref><ref name="Deputy">{{harvnb|Klemm|2007|p=}}</ref>

کلینی اشارات مبهمی به [[توقیع|نامه‌هایی]] از امام زمان می‌کند که به دست شیعیان می‌رسیده‌است.<ref name="Deputy" /> در کتاب التنبیه [[ابوسهل نوبختی]] که بین سال‌های ۹۰۳ تا ۹۱۳ نوشته شده‌است، به بحرانی در میان شیعیان اشاره می‌کند. ابوسهل می‌نویسد که بیشتر یاران نزدیک حسن عسکری تا بیست سال بعد از مرگ او درگذشته‌اند. آنها کسانی بودند که با امام غایب شیعه در ارتباط بودند و فرمان‌های او را به اطلاع شیعیان می‌رساندند. در این زمان آنها تنها می‌توانستند به کمک احادیث متواتر پیامبر از طریق اهل سنت و امامان پیشین شیعه غیبت طولانی امام را ثابت نمایند.<ref name="Deputy" />

عنوان سفیر در ابتدا در کتاب الغیبه [[نعمانی]] به چشم می‌خورد. سپس [[علی بن بابویه|ابن بابویه]] نام چهار نایب را در کمال‌الدین ثبت نموده‌است<ref name="Deputy" /><ref name="etan811" /> و مبسوط‌ترین گزارش‌ها دربارهٔ فعالیت سفرا در کتاب الغیبه ابوجعفر [[شیخ طوسی|طوسی]] آمده‌است. به نوشته [[اتان کولبرگ]] عمده این گزارش‌ها بر مبنای دو کتاب که اکنون در دسترس نیست می‌باشد: اخبار ابی العمر و ابی الجعفر العمریان اثر [[ابن برنیه کاتب]] و اخبار الوکاله الربعه نوشته [[احمد ابن علی ابن عباسابن‌عباس ابن روح صیرفی]]. به گفتهٔ کولبرگ در دانشنامه اسلام اعتقاد به سفرا در نزد خاندان نوبختی شکل گرفت.<ref name="etan811">{{harvnb|Kohlberg|1995|p=811}}</ref>

به نوشتهٔ ساچادینا [[شبکه وکلا]] در دوران امامان مسئول گردآوری [[خمس]] بود و [[عثمان بن سعید]] نیز یکی از وکلای حسن عسکری بود. در شرایطی که چند امام آخر به‌شدت تحت نظارت و مراقبت بودند، عملاً اداره امور ساختار مرکزی جامعه شیعه بر عهده وکلا بود. در شرایط غیبت امام وکلا سرپرستی و رهبری مجازی جامعه شیعه را در خصوص امور دینی و مالی برعهده گرفتند.<ref>{{harvnb|Sachedina|1981|p=89}}</ref> به نوشتهٔ ساچادینا در منابع اولیه از جمله کتاب‌های [[شیخ کلینی|کلینی]] و ابن بابویه ([[شیخ صدوق]]) به وکلا به طوربه‌طور عمومی اشاره شده‌است و ابن بابویه چندین نفر را نام برده‌است که به گفتهٔ وی با مهدی در ارتباط بوده و سمت وکالت را بر عهده داشته‌اند. ساچادینا از بررسی روایات ابن بابویه نتیجه می‌گیرد که اصطلاح نیابت خاص در دوره‌های بعد برای تبیین [[غیبت صغری]] ایجاد شده‌است.<ref>{{harvnb|Sachedina|1981|pp=86–7}}</ref><ref>{{harvnb|Sachedina|1981|pp=90 & 91}}</ref>

{{جعبه نقل قول | نقل‌قول =... تو از اکنون تا شش روز دیگر خواهی مرد، پس امر حساب و کتاب خود را جمع‌وجور کن، و دربارهٔ نیابت و وکالت به هیچ‌کس وصیت مکن تا به جای تو بنشیند؛ زیرا غیبت کامل فرا رسیده‌است، دیگر تا آن روزی که خدای تبارک و تعالی بخواهد، ظهوری نخواهد بود و آن پس از مدت درازی خواهد بود که دل‌ها را سختی و قساوت فراگیرد و زمین از ستم و بیداد پر گردد. به‌زودی از شیعیان من ادعای مشاهده خواهند کرد، بدان هر کس که پیش از خروج سفیانی و برآمدن صیحه و بانگی از آسمان، ادعای دیدن مرا نماید، دروغگو و تهمت‌زننده‌است. قدرت و توانایی از آن خداوند بلندپایه بزرگ است و بس.<ref>بسم الله الرحمن الرحیم یا علی بن محمد السمری اعظم الله اجرا خوانک فیک، فانک میت ما بینک و بین ستة ایام، فاجمع امرک و لاتوص الی احد فیقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبةالتامة فلا ظهور الا بعد اذن الله تعالی ذکره، و ذلک بعد طول الامد و قسوةالقلوب و امتلاء الارض جوراً.جوراً؛ و سیأتی الی شیعتی من یدعی المشاهدة، الا فمن ادعی المشاهده قبل خروج السفیانی و الصیحة فهو کذاب مفتر، ولاحول و لاقول الا بالله العلی العلی العظیم. بنگرید: الاحتجاج، ج ۲، ص. ۴۷۸ کمال الدین، ح ۲، ص ۵۱۶، حدیث. ۴۴ الغیبة، ص 395</ref>{{سخ}}

[[علی النقی|امام دهم شیعیان]]، عثمان را به عنوان ثقه ای امین از جانب خود نصب کرد<ref>الغیبه طوسی/ ص354</ref> و [[حسن عسکری|امام حسن عسکری]] درباره یدربارهٔ او گفته "عثمان بن سعید عمروی وکیل من است و پسرش محمد وکیل پسر من و مهدی شما است.<ref>الغیبه طوسی/ ص356</ref>

او وکیل [[حسن عسکری]] بوده‌است. به اعتقاد شیعه٬شیعه، عثمان بن سعید مستقیماً توسط حسن عسکری به نیابت تعیین شده بود٬ .<ref name="Deputy" /> او سازماندهی شیعیان [[سامرا]] را به عهده داشت. در زمان [[حسن عسکری|امام حسن عسکری]]، عثمان پول از شیعیان عراق به شیعیان سامرا (که تحت کنترل شدید عباسیان بودند) می‌رساند. عثمان کسی بود که بعد از مرگ حسن عسکری مراسم خاکسپاری او را سازمان‌دهی کرد.<ref name="Deputy" /> طبق دیدگاه شیعه، حسن عسکری پیش از مرگ، فرزندش مهدی را به چهل نفر از شیعیان مورد اعتماد معرفی کرده و به آنان دستور می‌دهد در صورت غیبت مهدی از عثمان به عنوان نماینده مهدی اطاعت کنند. عثمان به شیوه دوران امامت حسن عسکری نامه‌ها و اموالی را که شیعیان برای حسن عسکری ارسال می‌داشتند، دریافت می‌نمود. تاریخ دقیق درگذشت او مشخص نیست، اما طبق قرائن پیش از سال ۲۶۷ هجری بوده‌است.<ref name="Wokala">{{هارواردبپ|صالح‌نیا|۱۳۸۷|ص=}}</ref>{{سخ}}

۲) ابو جعفر [[محمد بن عثمان]] بن سعید (م. ۳۰۴ یا ۳۰۵ ه.){{سخ}}

محمد همراه پدرش عثمان بن سعید وکالت حسن عسکری را بر عهده داشت. محمد چهل سال وکالت را عهده دارعهده‌دار بود و طی این مدت وجوهات شیعه را تحویل می‌گرفت و توقیعاتی از جانب امام به آنان می‌داد. وی سرانجام در سال ۳۰۵ قمری درگذشت.<ref name="Wokala" />{{سخ}}

۳) ابوالقاسم [[حسین بن روح]] نوبختی (و. ۳۲۶ ه. / ۹۳۷ یا ۹۳۸ م.){{سخ}}

به گفتهٔ [[شیخ طوسی]] شروع نیابت نوبختی به سال ۳۰۶ هجری/ ۹۱۷ میلادی بود. او توقیعاتی از امام زمان ارائه می‌کرد و به پرسش‌های علمای قم پاسخ می‌داد. چنین به نظر می‌رسد که حسین بن روح نوبختی بیش از نواب پیشین نزد شیعیان هم عصرش شناخته شده بود. [[خاندان نوبختی]] تأثیر غالبی بر جامعه شیعیان و علما داشتند.<ref name="Deputy" /> حسین بن روح همچنین غیبت را علاوه بر توجیه براحادیث با رویکردی عقلی نیز اثبات کرد.<ref name="Deputy" /> حسین بن روح علاوه بر آنکه در میان شیعیان بغداد از موقعیت اجتماعی خوبی بهره مندبهره‌مند بود، در میان دستگاه خلافت [[عباسی]] بخصوص [[آل فرات]] نیز از نفوذ و احترام قابل ملاحظه‌ای برخوردار بود.<ref name="Deputy" /> سرانجام وی پس از ۲۱ سال عهده داریعهده‌داری سفارت و نیابت مهدی در سال ۳۲۶ هجری درگذشت.<ref name="Wokala" /><blockquote>محمد بن علىعلی اسود نقل مى‌كندمی‌کند: كهکه [[علی بن بابویه|ابن بابویه]] بعد از درگذشت محمد بن عثمان عمرىعمری از من درخواست كردکرد تا از ابو القاسم حسین بن روح بخواهم كهکه از امام زمان درخواست کند که آن حضرت از خدا بخواهد و دعا كندکند كهکه خداوند فرزند پسرىپسری به او مرحمت فرماید. من هم از ابو القاسم حسین بن روح خواستم و او این درخواست را به امام زمان رسانید پس بعد از سه روز او خود به من خبر داد كهکه امام زمان براىبرای ابن بابویه دعا فرموده و به زودىزودی فرزندىفرزندی مباركمبارک براىبرای او متولد خواهد شد كهکه خداوند به‌وسیله او جامعه را منتفع خواهد گردانید و بعد هم فرزندان دیگرىدیگری براىبرای او متولد مى‌ شودمی‌شود. پس از این درخواست نوبختی از امام زمان ابن بابویه در پیری دارای پسری شد که در آینده [[شیخ صدوق]] گشت.</blockquote>در دوران حسین ابن روح، [[ابوجعفر محمد بن علی الشلمقانی]] (اعدام شده در سال ۳۲۲/ ۹۳۳) دستیار حسین روح و مامورمأمور او در بغداد اعدام شد. منصور حلاج نیز از کسانی بودند که به مخالفت با نیابت حسین ابن روح پرداخت و او خشم شیعیان آن زمان را بر انگیختندبرانگیختند و با نفوذی که خاندان نوبختی داشتند، توسط دولت عباسی اعدام شدند.<ref>{{harvnb|Momen|1985|pp=163}}</ref>

۴) ابوالحسن [[علی بن محمد سمری]] (و. ۳۲۹ ه. / ۹۴۱ م.){{سخ}}

از دیدگاه تاریخی تنها در زمان خاندان نوبختی بود که نواب مورد پذیرش عموم شیعه بودند و کنترل شیعیان را در دست داشتند. در زمان علی بن محمد این کنترل دوباره از بین رفت و مورد پذیرش عموم شیعه‌ها نبود. با مرگ سمری در سال ۳۲۹ دوران [[غیبت کبری]] شروع شد.<ref name="Deputy" />

از دیدگاه شیعه نیابت او از تاریخ هجدهم شعبان ۳۲۶ هجری تا پانزدهم شعبان سال ۳۲۹ هجری بود. علی بن محمد سمری شوهر خواهر وزیر عباسیان [[جعفر بن محمد]] بود و سمت مهمی در دستگاه عباسیان داشت. پذیرش او در میان شیعیان با مشکلی روبه‌رو نشد. محمد سمری وجوهات شرعی را دریافت می‌کرد و آن را به «ناحیه مقدسه» می‌رساند. ابوالحسن علی بن محمد سمری فرصت چندانی برای فعالیت‌های نیابت نداشت.<ref name="Wokala" />

وی در [[نیمه شعبان]] 329۳۲۹ قمری هم زمانهم‌زمان با ولادت [[امام مهدی]] در 75۷۵ سال قبل وفات یافت. در سال وفات او که به [[۳۲۹ (قمری)|تناثر النجوم]] مشهور است عده ای از بزرگترین علمای شیعه من جمله [[کلینی]] و [[علی بن بابویه قمی|ابن بابویه]] فوت کردند. [[شیخ کلینی|کلینی]] (صاحب [[کتاب کافی|مهم ترینمهم‌ترین کتاب حدیثی شیعه]]) هم در شعبان همین سال فوت کرده و با وفات بزرگترین علمای تاریخ شیعه و وفات آخرین نائب امام زمان و شروع [[غیبت کبرا|غیبت کبری]] شیعه وارد دوره ای جدید گشت.

* {{Cite encyclopedia | last = Amir-Moezzi | first = Mohammad Ali | coauthors = | editor = | encyclopedia = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | title = ISLAM IN IRAN v. MESSIANIC ISLAM IN IRAN | url = http://www.iranicaonline.org/articles/islam-in-iran-v-messianic-islam-in-iran | accessdate = | language = | edition = | date = | year = 2007 | month = | publisher = | volume = | location = | id = | isbn = | oclc = | doi = | pages = | quote = | ref = harv}}