ویکی‌پدیا

بخارا: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب‌ها: متن دارای ویکی‌متن نامتناظر ویرایشگر دیداری
FreshmanBot (بحث | مشارکت‌ها)
ربات‌ها
۱۳۳٬۲۴۲ ویرایش‌ها
جز اصلاح فاصله مجازی + اصلاح نویسه با استفاده از AWB
خط ۷۰:
بخارا (همراه با [[سمرقند]]) یکی از دو شهر بزرگ [[تاجیک|تاجیکنشین]] و فارسی‌زبان ازبکستان<ref>شاه‌علی، نرگس، [http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2011/05/110510_l23persian_lan_uzbakistan_gel_ns.shtml در هوای بخارا و سمرقند؛ فارسی در ازبکستان]، در: بی‌بی‌سی فارسی. بازدید: مه ۲۰۱۱.</ref> است. اکثریت مردم بخارا تا امروز نیز به زبان [[فارسی]] با گویش ویژه [[آسیای مرکزی]] که امروزه به زبان [[فارسی تاجیکی]] معروف شده سخن می گویند که برخی منابع میزان فارسی‌زبانان این شهر را ۹۰٪ هم یاد کرده‌اند.<ref>[http://azargoshnasp.net/recent_history/pan_turkist_philosophy/tajikanbadbakhtuzbekistan.htm. Richard Foltz, "The Tajiks of Uzbekistan", Central Asian Survey, ۱۵(۲), ۲۱۳–۲۱۶ (۱۹۹۶). برگردان فارسی نوشتار]</ref> [[ازبک‌ها]] و [[یهودیان بخارایی]] هم در بخارا زندگی می‌کنند.<ref name="autogenerated4">[http://www.iranjewish.com/worldyahood/uzbekistan.htm یهودیان ازبکستان ]</ref>
 
بخارا از کهن ‌ترین شهرهای [[فرارود]] است که خود شهر بیش از ۲۵۰۰ سال پیشینه دارد ولی پیشینه ماندن انسان‌ها در محلی که این شهر بر آن بنا شده به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. بخارا در کنار [[جادهٔ ابریشم]] قرار گرفته و کامل‌ترین نمونه یک شهر سده‌های میانه در منطقه آسیای مرکزی به شماربه‌شمار می‌رود که نمای تاریخی باستانی آن تا اندازه زیادی دست‌نخورده مانده‌است. از مهمترین بناهای تاریخی واقع در آن مزار [[امیر اسماعیل سامانی]] که از شاهکارهای معماری مسلمانان در سده دهم میلادی به شماربه‌شمار می‌رود و شمار زیادی [[مدرسه]] متعلق به سده هفدهم میلادی است. هسته تاریخی مرکزی بخارا در فهرست میراث تاریخی جهانی بشر یونسکو به ثبت رسیده‌است.<ref name="autogenerated1">[http://whc.unesco.org/en/list/602 Historic Centre of Bukhara] Unesco World Heritage Center</ref>
 
[[پنبه]] و [[آلو]] از مهم‌ترین دستاوردهای کشاورزی بخارا به شماربه‌شمار می‌آیند، چنان‌که [[آلو بخارا|آلوی بخارا]] در [[ایران]] به گونه کامل شناخته شده‌است.
 
== نام شناسینام‌شناسی ==
دربارهٔ نام بخارا نظرها متفاوت است. بعضی برآنند که بخارا به معنای پرستشگاه است که در زبان [[سنسکریت]] به صورت «ویهارا» آمده‌است. [[عطا ملک جوینی|جوینی]] بخارا را مجمع بزرگان هر دین نامیده و بخارا را مشتق از «بخار» دانسته‌است. در باور وی این واژه به واژهٔ بت‌پرستان [[اویغور]] و [[ختای]] نزدیک است که معابد ایشان را بخار گویند و در زمان گذشته نام شهر بُمْجِکَث بوده‌است. به گفتهٔ فرای: شهری به نام بُخار در ایالت بیهار [[هند]] وجود داشت که ریشهٔ هر دو نام را ویهارا گفته‌اند که بر معابد [[بودایی]] اطلاق می‌شود. احتمال دیگر آن است که نام بخارا برگرفته از بخارک سغدی باشد.
 
[[چینی|چینیان]] از سدهٔ پنجم آن را «نومی» نوشته‌اند که با نام نومیجکت مشهور در دوره اسلامی همخوانی دارد. بخارا که نام چینی آن را «بوخو» نوشته‌اند نخستین‌بار به احتمال در نوشتهٔ [[هسیوآن تسانگ]] جهانگرد بودایی چینی که در ۶۲۹ م از بخارا دیدن کرده، آمده‌است.
 
مقدسی بنابر گفته ایگفته‌ای ریشهٔ نام بخارا را «کوه خوران» نوشته که گویا «ه» و «و» را برای تخفیف انداخته‌اند که «کخارا» شد. سپس «ک» را به «ب» بدل کردند تا ریشه‌اش از مردم پنهان ماند.
 
بر سکه‌های مسین بخارا این نام به گونه «پوخار» آمده‌است. «رویداد نامهٔ مسیحی سغدی» عنوان پارسی «خواتو» را درمورد بخارا به کار برده که به معنای خدا و بزرگ است و حالت جمع آن در متون بودایی به گونه «گودائوته» (= قوقائوته) آمده‌است. عنوان فرمانروایان بخارا، بخار خدات ([[سغدی]]: بوکارکودات) بود، که بخار خدات را متأثر از زبان [[عربی]]، و اصل آن را بخار خدا دانسته‌است). عنوان سغدی «گَوْ» (= قو) از کهن‌ترین عنوانهای [[آسیای مرکزی]] است که پیش از سدهٔ چهارم بر سکه‌های ساخته شده در بخارا دیده شده‌است. بر سکه‌های مسین بخارا نخست واژهٔ «پوخار» و در سمت چپ آن عنوان «گَو» نوشته شده‌است واژهٔ پوخار را می‌توان برآمده از واژهٔ سغدی «فوخار» به معنای نیکبخت دانست. گرشویچ و هنینگ آن را گونه ایگونه‌ای از واژهٔ «فرخ» در [[پارسی میانه]] دانسته‌اند. در متن هایمتن‌های سغدی مسیحی «فوخار» به معنای فرخ صورت دیگری از واژهٔ یاد شده در پارسی میانه‌است.
 
== تاریخچه ==
{{مقاله اصلی|تاریخ بخارا}}
[[پرونده:EucratidesStatere.jpg|بندانگشتی|راست|150px|سکه‌ای متعلق به [[دولت یونانی بلخ]] یافت شده در بخارا]]
یافته‌های باستان‌شناسی و وجود اشیایی از [[دوره مفرغ]]، نشانه‌ای بر وجود زیستگاه‌هایی در بخارا طی هزارهٔ دوم پیش از میلاد است.<ref name="autogenerated1"/> در عهد باستان، [[ایرانیان]] در اطراف رود زرافشان جایگاه‌ها و شهرهایی داشتند. در واقع بخارا یکی از آبادی‌های بی شماریبی‌شماری بوده که در دهانه رود زرافشان واقع شده بودند. مدرکی وجود ندارد که در آن دوران رود زرافشان به آمودریا رسیده باشد در نتیجه می‌توان تصور کرد که در هزاره نخست پیش از میلاد با استفاده از تکنیک‌های آبیاری آن زمان جمعیت در حال افزایشی در این منطقه سکونت داشته‌اند که از آب زرافشان برای گسترش زمین‌های قابل کشت این آبادی‌ها استفاده می‌کردند.<ref>Richard N. Frye, [http://www.iranicaonline.org/articles/bukhara-i “BUKHARA i. In Pre-Islamic Times,”] Encyclopaedia Iranica, Online Edition, 1989, available at http://www.iranicaonline.org/articles/bukhara-i</ref> نام واحهٔ بخارا در [[سنگ‌نبشته بیستون|کتیبهٔ داریوش در بیستون]]، «تاریخ» [[هرودت]] و نیز در [[اوستا]] نیامده‌است. می‌توان چنین تصور کرد که بخارا در در روزگار [[هخامنشیان]] جزو ساتراپ‌نشین [[سغدیانا]] (سغد) بوده‌است. در سال ۳۳۰ ق.م. در تصرف [[اسکندر مقدونی]] درآمد. بعد جزء [[دولت یونانی باختری]] گردید. در سدهٔ ششم م. ترکان بیابانگرد آن را متصرف شدند و در سدهٔ هفتم چینی‌ها. در سال ۷۰۵ م. اعراب آن را تصرف کردند و تا سدهٔ نهم در تصرف خلفای اموی و عباسی بود.
 
سکه‌هایی با نوشته‌های به زبان [[سغدی]] بخارایی (هم‌ریشه با زبان پارسی) و با الفبایی آرامی (خط عربی و فارسی نیز ریشه‌ای آرامی دارد) متعلق به سدهٔ چهارم و پنجم میلادی به در این منطقه کشف شده‌است.<ref>Richard N. Frye, [http://www.iranicaonline.org/articles/bukhara-i “BUKHARA i. In Pre-Islamic Times,”] Encyclopaedia Iranica</ref>
خط ۹۹:
=== از امیران سامانی تا امیران منغیت ===
[[پرونده:Prokudin-Gorskii-19.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|[[امیر عالم خان]] آخرین امیر بخارا]]
بخارا از بزرگ‌ترین شهرهای [[فرارود]] و یکی از کانون‌های دانش و ادب ایران پس از اسلام است. در ۱۰۰۰ م. در تصرف [[سامانیان]] درآمد و پایتخت سامانیان بود. در ۱۰۲۷ [[سلجوقیان]] آن را تصرف نمودند. در ۱۲۱۹ توسط [[چنگیز]] فتح و ویران شد و در ۱۳۸۳ در تصرف [[تیمور لنگ]] درآمد. بعد در ۱۵۰۵ در تصرف ازبکان که از نوادگان تیمور بودند ([[شیبانیان]]) و به عنوان پایتخت [[خانات بخارا]] درآمد، [[نادرشاه افشار]] در ۱۷۴۰ میلادی این منطقه را به تصرف خود درآورد ولی با مرگ او حکومت دوباره به ازبکان شیبانی رسید و در نیمه‌های سده نوزدهم میلادی روس‌ها با غلبه بر خان بخارا آن را پیوست امپراتوری خود کردند. پس از آن اگرچه خان بخارا حاکم تشریفاتی این شهر بود ولی در حقیقت جزیی از خاک [[روسیه]] به شماربه‌شمار می رفت.
 
نخستین روزنامهٔ فارسی آسیای میانه با نام [[بخارای شریف]] در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در بخارا منتشر شد. دیگر روزنامه‌های نخستین بخارا که به فارسی تاجیکی بود، سمرقند، آیینه، صدای فرغانه و صدای ترکستان بودند. همچنین در ابتدای سده بیستم، در قلمرو بخارا به دنبال تلاشهای معارف پروران، نهضت تجدد گرایان ظهور کرد که با نامهای بخاراییان جوان و جدیدها مشهور شد.<ref>[http://www.iranseda.ir/old/showfullitem/?r=118418 تاریخ تحولات فرهنگی بخارا از دیدگاه محمد جان شکوری]</ref>
خط ۱۶۵:
}}
 
=== مردم شناسیمردم‌شناسی ===
ساکنان اصلی بخارا [[تاجیک|تاجیکان]] هستند.<ref>[http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=5682 تاجیک]</ref> تا آغاز سده بیستم بخارا محل سکونت [[یهودی بخارایی|یهودیان بخارایی]] بود که از دوره‌های کهن ساکن این شهر بودند. بیشتر این یهودیان بین سال‌های ۱۹۲۵ تا ۲۰۰۰ میلادی به [[اسرائیل]] و [[ایالات متحده]] کوچ کردند.<ref name="autogenerated4"/> پس از [[کوچ اجباری اهالی مرو به امیرنشین بخارا]] در ۱۲۰۰ هجری توسط [[شاه مرادخان]] حاکم منغیت بخارا به ایشان اجازه ورود به شهر بخارا داده نشد. ایرانیان بیرون از دروازه‌های بخارا سکونت گزیدند و کوچه خاص ایرانی‌ها را بنیاد نهادند. با گذشت سال‌ها همین مردم وارد بخارا شدند. این مردم که در بخارا به ایرانیان مشهورند در عین حفظ ارتباطشان با تاجیکان فرهنگ خود را نیز حفظ کرده‌اند به گونه‌ای که در فیلارمونی بخارا گروه ویژه موسیقی خود ([[موسیقی مروگی]]) را دارند.<ref>[http://www.ozodi.org/media/video/1835392.html مروگی در دوشنبه (رادیو آزادی)]</ref><ref>[http://www.jadidonline.com/story/16122009/frnk/marvigi_music_bukhara_test مرویانه نواهای ناشنیده]</ref>
 
خط ۱۹۵:
</center>
 
نقش بخارا در [[فرهنگ فارسی‌زبانان]] تنها به دوران کهن محدود نمی‌شود، در دوران معاصر نیز می‌توان این نقش پررنگ را مشاهده کرد. بخارا محل انتشار یکی از نخستین روزنامه‌های فارسی زبان با نام [[بخارای شریف]] است. اهمیت این روزنامه به اندازه ایاندازه‌ای است که [[صدرالدین عینی]] پس از بنیادگذاریش نوشته بود که [[تاجیکان]] در روز ۱۱ مارس صاحب زبان خود شده‌اند.<ref>[http://www.jadidonline.com/story/05032012/frnk/bukharaye_sharif_newspaper بخارای شریف]</ref> [[صدرالدین عینی]] شاعر نوگرای اهل بخارا یکی از نخستین سرایندگان [[شعر نو]] فارسی است پنج سال پیش از آنکه [[نیما یوشیج|نیما]] افسانه (که مبدأ شعر نو فارسی شناخته می‌شود) را بسراید عینی در همان وزن شعری سروده به نام مارش حریت.<ref>[http://www.jadidonline.com/story/21042008/sadreddin_ayni عینی و نیما]</ref>{{سخ}}هم چنین از سال ۱۳۷۷ دو ماهنامه‌ای به نام [[بخارا (مجله)|بخارا]] به سرپرستی [[علی دهباشی]] در [[تهران]] منتشر می‌شود که به ادبیات و هنر ایران و جهان می‌پردازد.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/arts/story/2005/03/050322_mj-bukhara-magazine.shtml#bukhara چله بخارا]</ref>
 
== آموزشگاه نگارگری بخارا ==
خط ۲۲۲:
}}
 
در سده‌های دوم و سوم هجری (۸ و ۹ میلادی) [[بغداد]] بزرگ‌ترین حوزهٔ علمی مسلمانان و تنها مرکز علوم عقلی در محدودهٔ ممالک اسلامی به شماربه‌شمار میرفت. پس از بغداد حوزه‌های دیگری در جهان اسلام پدید آمدند که ماوراءالنهر یکی از آنهاآن‌ها بود و بخارا به گونه ایگونه‌ای یکی از مراکز علمی ماوراءالنهر درآمد. در فهرست زیر، نام برخی از بزرگان و مشاهیر اسلامی که در بخارا زاده شده یا زیسته‌اند آمده‌است:
{{Div col|cols=۳}}
* [[محمدجان شکوری بخارایی]]
* [[ابوعبدالله ابن ابی‌حفص]]، فقیه بزرگ بخارا
* [[ابن سینا]]
* [[ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی]] مؤلف کتابهایکتاب‌های آیین، المسالک و الممالک و بسیاری کتب دیگر وزیر [[سامانیان]] در بخارا بود که [[ابن فضلان]] او را [[شیخ‌العمید]] نامیده، و در بخارا با او دیدار داشته‌است.
* [[ابوعلی بلعمی|بلعمی]] مترجم [[تاریخ طبری]] از وزیران دولت سامانی
* [[رودکی]] از بزرگان پیشگام ادب فارسی
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/بخارا»