فهرست منابع جنگهای صلیبی: تفاوت میان نسخهها
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
ImanFakhri (بحث | مشارکتها) |
ImanFakhri (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۵:
== منابع اسلامی ==
=== منابع اولیه ===
* ''[[ذیل تاریخ دمشق]]'' نوشته ''[[ابن قلانسی]]'' که حوادث تاریخی شام __ [[فاطمیان]]، صلیبیون و [[سلاجقه]] __ را طی قرن ۱۰ تا زمان مرگ نویسنده بیان میکند. وی این کتاب را براساس منابع و اسنادی که به خاطر ریاست شهر [[دمشق]] در دست داشته، تألیف کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تاریخ حلب]]'' از ''[[عبدالمحسن بن حمود|ابن عظیمی]]'' ک شامل حوادثی است خود از جنگهای نخستین صلیبی دیده و بیشتر تاریخی عمومی است.<ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[القوت]]''، تألیف ''[[حمدان بن عبدالرحیم اثاربی]]'' که نویسنده آن معاصر با ابن عظیمیست، در باب تاریخ محلی شهر [[حلب]] نوشته شدهاست. وی در این کتاب اهتمام فراوانی به نوشتن جنگهای صلیبی داشته و طبق گفته خود، اولین مورخ شامی است که در باب تاریج جنگهای صلیبی نوشتهاست. با این حال این کتاب مفقود شده و فقط گزارشاتی از آن در کتبی مانند [[معجم البلدان|المعجم]] [[یاقوت حموی|حموی]] ذکر شدهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[المفوف]]'' نوشته ''[[حمدان بن عبدالرحیم اثاربی]]'' که اولین کتاب تاریخنگاران مسلمان در باب جنگهای صلیبی است. وی که از دیوانسالاران حلب بود با ورود صلیبیون به خدمت آنها درآمد اما پس از مدتی به دربار [[عمادالدین زنگی]] راه یافت. وی آغاز کتاب خود را از سال ۴۹۰ هجری قرار دادهاست تا آداب صلییون در شیوه، عادات و سنن حکومتداری شرح دهد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref>
* ''[[البرق الشامی]]''، تألیف ''[[عمادالدین کاتب اصفهانی]]'' که نویسنده در دربار و دیوان [[صلاحالدین]] بوده و به همراه وی، عازم جنگها میشده تا اخبار صلاحالدین را مکتوب کند. کتاب وی حاوی تاریخ سیاسی عصر صلاحالدین در بین سالهای ۵۶۲ تا ۵۸۹ هجری میباشد. این کتاب در هفت جلد نوشته شده که بجز جلد سوم و پنجم، مابقی جلدها مفقود شدهاست با این حال یکی از مهمترین منبع کتاب وی، رسائل [[عبدالرحیم بن علی بیسانی|قاضی عبدالرحیم بن علی بیسانی]]، وزیر صلاحالدین، بودهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[الفتح القسی فی الفتح القدسی]]'' از ''[[عمادالدین کاتب اصفهانی]]'' که کتاب مذکور حوادث بین سالهای ۵۸۳ تا ۵۸۹ هجری (مرگ صلاحالدین) را بررسی کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref>
* ''[[المنتظم فی تاریخ الملوک والامم|المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم]]'' نوشته ''[[ابن جوزی]]'' که نویسنده آن، این کتاب را به سبک و شیوه ابن اثیر در [[الکامل فی التاریخ|الکامل]] نوشتهاست که به شرح حوادث صلیبی و روابط دولتها با صلیبیون پرداختهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
=== سفرنامهها و کتب جغرافیایی ===
* [[ابن جبیر]]؛ سیاح، نویسنده و شاعر عرب [[اندلس (اسلامی)|اندلسی]] است. سفرنامه او به نام ''رحله'' که شرح سفر او به برخی از سرزمینهای اسلامی است مشهور است. این اثر علاوه بر محتوا از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است. وی، در این کتاب ماجرای سفر خود را به صورتی دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری، مسیحی و گاه سریانی نوشتهاست. این کتاب، مطالب بسیار ارزندهای دربارهٔ مکه، مدینه، عراق، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دوره جنگهای صلیبی و حکومتهای تحت حاکمیت [[نورالدین زنگی]] و [[صلاحالدین ایوبی]] ارائه کردهاست.<ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref>
* [[ابن بطوطه]]؛ کتاب ''تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار'' که به [[سفرنامه ابن بطوطه]] نیز مشهور است، نتیجه سفر سی ساله ابن بطوطه در بخشی گسترده از جهان در سده هشتم قمری و منبعی مهم در تاریخ و جغرافیای این سرزمینها است. وی طی این سفرها مناطقی همچون [[مراکش (شهر)|مراکش]] و شهرهای آن، سپس [[موریتانی]]، الجزایر، [[تونس]]، [[لیبی]]، مصر، شهر قاهره، دریای سرخ، صحرای شرقی مصر، سینا، فلسطین و شهرهای بزرگ آن [[بیروت]]، [[طرابلس (لبنان)|طرابلس]]، [[بعلبک]]، دمشق، [[حمص]]، [[حماه]]، [[معره نعمان|معره النعمان]]، حلب، [[حجاز]]، [[اردن]] که محل بروز جنگهای صلیبی بودند، شرح دادهاست.<ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* [[شریف ادریسی]]؛ در کتاب ''[[نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق|نُزهة المشتاق فی اختراق الآفاق]]'' که بزرگترین دائرة المعارف جغرافیایی در قرون وسطی است. نویسنده برای تالیف، کتاب پانزده سال تلاش کرد و پس از اتمام در سال ۱۱۵۴ میلادی، آن را به [[راجر دوم|راجر پادشاه سیسیل]]، هدیه داد. این کتاب در غرب به نام کتاب راجر معروف است. وی نقشهای از اقلیمهای هفت گانه نیز رسم و ضمیمه نمود و هم زمان با کتاب تقدیم به پادشاه کرد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref>
خط ۲۱:
* ''[[اخبار الدوله السلجوقیه]]'' اثری است منسوب به [[صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر الحسینی]] که در قرن هفتم هجری تألیف شدهاست. قسمتی نیز بعدها به این اثر افزوده شدهاست. این کتاب که از مهمترین منابع تاریخی دوران سلجوقیان بهشمار میآید، از ترکیب و تجمیع سه منبع در یک اثر حاصل گشتهاست. اولین قسمت آن از خاستگاه سلجوقیان تا دورهٔ ملکشاه سلجوقی، دومین قسمت، وقایع پس از مرگ ملکشاه تا سال ۵۴۷ هجری/۱۱۵۲ میلادی و سومین قسمت نیز تا مرگ آخرین سلطان سلجوقی عراق، طغرل سوم، را به تصویر میکشد که این سه قسمت به ترتیب از [[زبدهالتواریخ]]، [[نصرت الفتره]] و اخبار الدوله السلجوقیه بهره برده و تأثیر پذیرفتهاند.<ref>{{پک|کنوش|۱۳۹۵|ک=مرجعشناسی تاریخ سلجوقیان|ص=۶۰–۵۹}}</ref><ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[الکامل فی التاریخ]]''، تألیف ''[[عزالدین ابن اثیر]]'' که وی در این کتاب به تفصیل، حوادث و جزئیات جنگهای صلیبی را از آغاز تا سال ۶۲۸ هجری قمری بیان کردهاست. ابن اثیر هر آنچه را که درک نکرده از کتبی افرادی همچون [[عمادالدین کاتب اصفهانی]] __ ''البرق الشامی'' و ''الفتح القسی فی الفتح القدسی'' __ و [[ابن قلانسی]] __ ذیل تاریخ دمشق __ و نوشتههای [[ابن جوزی]] بهره برده و در کتاب خود استفاده کردهاست. همچنین در این کتاب، وی به توضیح مفصل روابط دولت [[آل ارتق|بنیارتق]] و صلیبیون پرداختهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه]]''، تألیف ''[[عزالدین ابن اثیر]]'' که بیشتر به تاریخ عمومی اسلام شهرت دارد. وی در این کتاب به دربارهٔ دولت [[اتابکان موصل]] توضیحات مفصلی دادهاست و همچنین به شرح جنگهای [[عمادالدین زنگی]] و پسرش [[نورالدین زنگی|نورالدین]] علیه صلیبیون به خصوص جهادهای نورالدین در سالهای ۱۱۴۷ تا ۱۱۷۱ میلادی برای بازپسگیری شهرهای تصرف شده توسط صلیبیون پرداختهاست. با این حال، از آنجایی که وی در خدمت اتابکان موصل بود، در نوشتن حوادث آن دولت و جنگهایشان، اغراقهایی کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* بخشهایی از ''[[الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء شام و الجزیره]]'' [[ابن شداد|عزالدین ابن شداد]] (۶۸۴ قمری)؛ کتابی است پیرامون جغرافیای منطقه [[شام]] و [[جزیره]] و شرح حال و تراجم امرا و فرمانروایان آن، از زمان خلیفه دوم تا عصر مؤلف، که به زبان عربی و در قرن هفتم قمری، نوشته شدهاست.
* ''[[الرسائل]]''، تألیف ''[[عبدالرحیم بن علی بیسانی|قاضی عبدالرحیم بن علی بیسانی]]'' که وی این کتاب را براساس وزارت خود به [[فاطمیان]] و صلاحالدین نوشتهاست. این کتاب شامل اطلاعات ارزنده اجتماعی و سیاسی در این دوره است.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[النوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه]]'' از ''[[ابن شداد|قاضی ابن شداد]]'' که این کتاب کم حجم و با زبانی ساده در دو بخش تألیف شدهاست. بخش اول در مورد زندگی و ویژگیهای شخصیتی صلاحالدین و بخش دوم که اساس کتاب را تشکیل میدهد، در مورد لشکرکشی [[اسدالدین شیرکوه|شیرکوه]] به مصر تا مرگ صلاحالدین نوشته شدهاست. ابن شداد که عمده حوادث را خود شاهد بوده و مابقی اطلاعات را از دیگر کتب اخذ کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[مرآه الازمان فی تاریخ الاعیان]]'' از ''[[سبط ابن جوزی]]'' که این کتاب همانند الکامل و المنتظم، تاریخی عمومی است که حدود ۱۰۰ سال بعد از آغاز جنگهای صلیبی به بعد نوشته شدهاست. این کتاب بیشتر از آن که حوادث سیاسی را ذکر کند، [[شرح حال|شرح حالی]] است از علما.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[زبده الفکره فی تاریخ الهجره]]'' اثری از [[بیبرس منصوری]] است که در قرن هفتم یا هشتم هجری تألیف شده و با نام تاریخ بیبرس نیز شناخته میشود. این اثر در حوزهٔ تاریخ عمومی اسلام جای دارد و در ده جلد، حوادث تا سال ۷۲۳ هجری/۱۳۲۳ میلادی را تشریح میکند. نویسنده آگاهیهای با اهمیتی در باب وضعیت سیاسی و جغرافیای آناتولی و روابط سلاجقه، مغول و [[سلطنت مملوک (مصر)|ممالیک]] با یکدیگر و همچنین اطلاعات گسترده به همراه جزئیات را دربارهٔ تصرف آناتولی و تاریخ سلاجقهٔ آن، پس از نیمهٔ دوم قرن هفتم هجری ارائه میدهد.<ref>{{پک|کنوش|۱۳۹۵|ک=مرجعشناسی تاریخ سلجوقیان|ص=۷–۶۶}}</ref>
* ''[[کنز الدرر و جامع الغرر]]'' کتابی است که در قرن هفتم یا هشتم توسط [[ابن آیبک الدواداری]] تألیف شدهاست. این اثر با موضوع تاریخ اسلام در نه جلد نگارش یافته و حاوی اطلاعات گسترده و دست اول در میان منابع عربی پیرامون روابط سلاجقه، مغولان و ممالیک است. این اثر با وجود تشابهات قابل توجهاش با کتاب [[سیرت ملک منصور]]، تفاوتهایی نیز با آن دارد و اطلاعات دست اول ارزشمندی در اختیار خوانندگان قرار میدهد.<ref>{{پک|کنوش|۱۳۹۵|ک=مرجعشناسی تاریخ سلجوقیان|ص=۷۰–۶۹}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[زبده الحلب فی تاریخ الحلب]]''، تألیف ''[[ابن عدیم]]'' که تلخیصی از دیگر اثر این نویسنده به نام ''[[بغیه الطلب فی تاریخ حلب]]'' است. با وجود تاریخ محلی بودن این کتاب، اطلاعات ارزشمندی در باب حملات صلیبیون به [[شام]] در خود جای دادهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''معادن الذهب'' نوشته ''[[ابن ابی طی]]'' که نویسنده آن از مورخین شیعی است که این کتاب را در باب تاریخ حلب نوشتهاست و در نوشتن کتاب خود از اسناد بهره بردهاست. مورخینی همچون [[ابن خلکان]] و [[ابن شامه]] از آثار او بهر بردهاند.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref>
* ''[[الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه]]'' تألیف ''[[ابوشامه]]'' که نویسنده آن متأثر از [[ابن عساکر]]، تاریخ خود را نوشه است. وی برای نوشتن این کتاب از کتبهای افرادی همچون [[ابن قلانسی]]، [[ابن شداد]] و [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]] بهره بردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[الاعتبار]]'' نوشته ''[[اسامة بن منقذ|اسامه بن منتقذ]]'' که نویسنده آن از خاندان [[بنی منتقذ]] بود، سفرهای زیادی به بلاد شام، [[فلسطین]]، مصر و [[جزیره]] داشت. کتاب وی حاوی همین دستاوردهای وی از سفرهاست که موضوعاتی همچون اخبار جنگهای صلیبی و حیات اجتماعی و فرهنگیم مسلمانان و مسیحیان در خلال جنگ صلیبی در قرن ۶ و ۷ هجری را دربرمیگیرد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[تذکره اللبیت و نزهه الادیب]]''، تألیف ''[[محمد بن مکرم]]'' که نویسنده آن از نویسندگان دربار [[منصور قلاوون]] بود که بسیاری از اسناد سیاسی جنگهای صلیبی رادر این کتاب جمعآوری کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[السلوک فی معرفت دول الملوک]]'' اثری از [[تقیالدین مقریزی|المقریزی]] است که در قرن نهم تألیف شدهاست. این کتاب حاوی وقایع تاریخی از سال ۵۶۷ هجری/۱۱۷۱ میلادی تا ۵۸۴ هجری/۱۴۴۱ میلادی است. موضوع کلی آن نیز مصر قدیم و تاریخ ممالیک میباشد اما نکتهٔ مهم این کتاب در این است که بخش کوچکی از آن به شرح حکومت سلاجقه از آغاز تا سرانجام پرداختهاست.<ref>{{پک|کنوش|۱۳۹۵|ک=مرجعشناسی تاریخ سلجوقیان|ص=۳–۷۲}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تذکره بالاخبار عن الاتفاقات الاسفار]]''، تألیف ''[[ابن جبیر|ابولحسن محمد بن احمد بن جبیر اندلسی]]'' که دیگر نام ''سفرنامه ابن جبیر'' است که به موضوعاتی همچون اوضاع سیاسی و اجتماعی مصر و شام در زمان جنگهای صلیبی میپردازد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[الاعلام و التبیین فی خروج الملاعین الفرنج علی دیار المسلمین]]'' از ''[[ابن حریری]]'' که کتابی است که با فاصله زیادی از جنگهای صلیبی نوشته شدهاست. [[ابن حریری]] این کتاب را با استفاده از منابعی همچون مرآت الزمان [[سبط بن جوزی]] و مفرج الکروب [[ابن واصل]] نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[المختصر فی اخبار البشر]]'' [[ابوالفدا|ابولفداء]] (۷۳۲ قمری) که تاریخی عمومی است که رویدادهای قبل از ظهور اسلام تا سال ۷۲۹ هجری در خود جای دادهاست. در این کتاب نیز اطلاعاتی در باب جنگهای صلیبی دارد که بعدها مورد توجه نویسندگان غربی قرار گرفت.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[مفرج الکروب فی لخبار بنیایوب]]'' تألیف [[ابن واصل]] (۶۹۷ قمری)؛ به شیوه سالشماری تدوین شده و حوادث و وقایع در آن به ترتیب سالها ذکر شدهاست و در واقعه به شرح دولت ایوبیان و حوادث سیاسی در دوران آنها پرداختهاست. نویسنده این کتاب را بر اساس [[الروضتین]] [[ابوشامه]] نوشتهاست.
علاوه بر منابع مذکور، تاریخهای محلی [[عراق]]، [[موصل]]، [[جزیره]]، [[حلب]]، و [[دمشق]] و نیز تاریخهای عمومی و محلی مصر که سالها بعد از سقوط دولت ایوبیان و در عصر [[ممالیک]] نوشته شدهاند. فرهنگنامههای تاریخی همچون ''[[وفیات الأعیان|وفیاتالاعیان]]'' [[ابن خلکان]]، ''[[وافی بالوفیات]]'' [[صفدی]]، نیز اطلاعات پراکندهای در این باره شاملاند. اما ویژگیهای منابع اسلامی در این دوره برای شناسایی آن، شامل؛
# '''اختصاصی نبودن تواریخ''': بجز ''الاعلام'' و ''التبیین'' و تا حدودی ''الفتح القسی فی الفتح القدسی'' و ''النوادر السلطانیه'' __ که بیشتر سیرهٔ صلاحالدین ایوبیست __ و ''التاریخ الباهر'' که در مورد اتابکان موصل است، بقیه منابع تا حدود زیادی تاریخ عمومی هستند.
# '''دسته اول نبودن عموم منابع''': بجز کتاب ''ذیل تاریخ دمشق''، نوشته ابن قلانسی و ''تاریخ عظیمی''، سایر منابع که به موضوع جنگهای صلیبی پرداختهاند، با دوران جنگهای صلیبی و هجوم صلیبیون فاصله دارند.<ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
# '''اقتباس منابع از یکدیگر''': و اینکه منابع تاریخی اسلامی، مشترکات فراوانی دارند و بسیاری از آنها برگزفته از کتاب دیگری است.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|حاجتقی|۱۳۹۱|ف=بررسی و نقد منابع اسلامی جنگهای صلیبی با تکیه بر الکامل ابناثیر|ک=دانشنامه جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
== منابع اروپایی ==
* ''[[Gesta Francorum et aliorm Heirosoly mitanorum]]'' که با نام کتاب ''اعمال الفرنجه و حجاج بیتالمقدس'' به [[زبان عربی]] ترجمه شده، از مورخی مجهول است. وی از آغاز جنگهای صلیبی تا [[محاصره اورشلیم (۱۰۹۹)|فتح اورشلیم]] توسط صلیبیون در صحنهٔ جنگ حضور داشته و احتمال میرود از افراد نظامی دولت [[پادشاهی سیسیل|نورماندی سیسیل]] باشد زیرا وی شرح حملات [[بوهموند یکم|بوهموند نورماندی]] را نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Historia Francorum dui ceperunt Iherusalem]]'' که با نام ''تاریخ الفرنجه غزاه بیتالمقدس'' به زبان عربی ترجمه شده؛ از مورخ [[رمون آگیلری]] است. وی که از نزدیکان [[تولوز|کنت تولوز]] و یکی از رهبران [[جنگ اول صلیبی]] بود. داگیل در این کتاب تا حدودی نظام اجتماعی صلیبیون را در شام شرح داده و همچنین وی حوادث جنگ را از زمان حرکت از [[فرانسه]] تا تا [[اشکلون|عسقلان]] بیان میکند.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Historia Francorum Iherusalem Peregrinantiam]]'' از [[فوچیه شارترز]] که نام عربی آن، ''اعمال الفرنجه الحاجین الی بیتالمقدس'' است. فوچیه که فرانسوی و از اعضای حاضر در [[شورای کلرمونت|مجمع کلرمونت]] بود، خود به همراه نیروها عازم شرق شد و علاوه بر حوادث جنگ اول صلیبی، وضع طبیعی و سرزمینی مناطق را نیز بیان میکند. این کتاب در سه بخش نوشته شده که از مجلس کلرمونت آغاز و با قدرت رسیدن [[بالدوین دوم اورشلیم|بالدوین دوم]] به پایان میرسد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Historia de Hierosolymitano itinere]]'' از [[پیتر تودبود]] که وی راهبی بود که در جنگ صلیبی اول به همراه نیروهای ریموند گالیله شرکت کرد. کتاب وی، اطلاعات جامعی از [[محاصره انطاکیه (۱۰۹۸)|محاصره انطاکیه]] در سال ۱۰۹۸ ارائه میدهد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Gesta Tancredi in expeditione Hierosolymitana]]'' تحت عنوان اعمال تانکرد در جنگ صلیبی نوشته [[رالف کن]] که شرح حالی از حرکت و حمله صلیبیون به اراضی مقدس طی جنگ صلیبی اول که به زبان لاتین نوشته شدهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[Dei gesta per Francos]]'' نوشته [[گیلبرت نوگبت]]، مورخ مسیحی که روایتی از جنگ اول صلیبی ارائه میدهد. وی این کتاب را براساس دادهها و اطلاعات کتاب ''Gesta Francorum'' نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Historia Heirosolymitana]]'' از [[آلبرت آیکس]] که معاصر با [[گادفری بوین|گادفری]] بود. وی تاریخ جنگهای صلیبی را از ۱۱۰۳ تا ۱۱۲۰ م روایت کردهاست. تنها ویژگی آن نسبت به سایر کتب لاتین، عدم نگاه خصمانه آن به [[کلیسای لاتین|کلیسای شرق]] است.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Historiae Hierosolymitanae]]'' تألیف [[بالدریک دول]] که این کتاب را براساس گفتههای [[پیتر میلزایز]] نوشتهاست که در جنگ صلیبی اول حضور داشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* نوشتههای [[اکهارد آئورا]]، اسقف آئورا که آنها طی جنگ صلیبی اول نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[Historia Jerosolimitana]]'' یا [[تاریخ اورشلیم (کتاب)|تاریخ اورشلیم]] نوشته [[بودری د بورگه]] که وی این کتاب را براساس شواهد خود از مجمع کلرمونت تا آغاز جنگ صلیبی نوشتهاست. با این حال منابع وی در نوشتن بعضی حوادث، افراد و منابع مجهول بودهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[Historia Therosolimitana]]'' نوشته [[رابرت ماین]]، راهب کلیسای قدیس ریمی در فرانسه، که پس از طرد شدن از کلیسا، این کتاب را در در زمان عزلت خود نوشت. این کتاب اطلاعاتی در باب آغاز جنگ صلیبی و حرکت نیروها از فرانسه به سمت [[اورشلیم]] در خود جای دادهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[Libertio Civitation Orientis]]'' نوشته [[کافارو]] اهل [[جنوا]] که وی در این کتاب به شرح آزادی سازی شهرهای مشرق توسط صلیبیون میپردازد.
* ''[[حولیات جنوا]]'' دیگر اثر [[کافارو]] که وی در این کتاب به شرح حوادث از سال ۱۱۰۰ تا ۱۱۶۳ میپردازد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[De profectione Ludovici VII in Orientem]]'' تحت عنوان ''حرکت لویی هفتم به سمت شرق'' نوشته [[اودو دوی]] است که وقایع ''[[جنگ صلیبی دوم]] و حرکت [[لویی هفتم]] را شرح میدهد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi]]''، که به [[جفری وینسائوف]] که در باب جنگ صلیبی سوم و حملات صلاحالدین به [[اورشلیم]] و سایر مناطق فلسطین است. نویسنده در مابقی بخشهای نیز به شرح وقایع و حوادث [[ریچارد یکم (انگلستان)|ریچارد یکم]] میپردازد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[جنگ انطاکیه]]'' از [[گوتیر]] که او در این کتاب، حوادث بین سالهای ۱۱۱۵ و ۱۱۲۲م را شرح کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* وقایعنامه ارنول، که نوشتهای در باب [[محاصره اورشلیم (۱۱۸۷)|سقوط اورشلیم]] و [[پادشاهی اورشلیم]] بدست صلاحالدین است. ارنول یکی از همراهان [[بالین ابلین]] بود.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[تاریخ آنسوی دریاها]]'' تألیف [[ویلیام صوری]] که او در حدود سال ۱۱۳۰ م در اورشلیم متولد شد. والدین او از فرانسویانی بودند که درجنگ اول صلیبی شرکت جسته و در فلسطین مستقر شدند. تحصیلات اولیه را در فلسطین و سپس در [[پاریس]] دنبال کرد. با زبانهای فرانسه، [[زبان لاتین|لاتین]]، [[عربی]]، [[زبان یونانی|یونانی]] و [[عبری]] آشنا بود. سپس به دربار [[امالریک اول]]، پادشاه اورشلیم، وارد شد و مناصب چندی را عهدهدار شد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref> امالریک پس از آنکه اوضاع مصر را آشفته دید، تصمیم به انضمام مصر به فلسطین گرفت. در حین درگیریها با [[نورالدین زنگی|نورالدین]] بر سر [[مصر]]، عزم ثبت وقایع جنگ کرد. ویلیام صوری از این زمان تاریخ خود را نگاشت. ابتدا آن را اعمال امالریک نام نهاد و پس از آنکه تاریخ گذشته فرنگیها و روابط آنها با مسلمانان را ضمیمه کرد، نام اصلی و نهایی کتاب را بر آن نهاد. این منبع علاوه بر دربرداشتن تمام ویژگیهای سایر منابع غربی، به علت آشنایی مؤلف آن با زبان عربی، حسن بهرهگیری از منابع عربی و اسلامی را نیز داراست. این خود باعث شد تا حدودی تعصب سایر مورخان عربی را نداشته باشد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تاریخ سن لویی]]'' اثر [[ژان سیردو ژوئنویل]] که مؤلف کتاب در حدود ۱۲۲۴ م، در فرانسه و در خانواده ای ثروتمند به دنیا آمد و کتاب خود را در ۱۳۰۹ م پایان برد. در این زمان قریب هشتادوپنج سال از عمرش سپری شده بود. خمول فکری و خطای حافظه او بدون تردید در نگارش این کتاب مؤثر بودهاست. منابع او علاوه بر دیدههای خود، شنیدهها و نیز کتابی متضمن سیره [[لویی نهم]] است که به نام آن اشاره نمیکند. وی بسیاری از حوادث را تعلیل دینی میکند و جنگ، پیروزی و اسارت را نتیجه رضایت پروردگار میداند. همچنین تصویر جالبی از [[اسماعیلیان الموت|اسماعیلیان]] مقیم شام و روابط آنها با صلیبیون ارائه میدهد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
ژوئنویل در آغاز کتاب شرح میدهد که کتاب را به دو بخش کردهاست:
# چگونگی ملکداری و سیاست لوئی؛
# کردار نظامی و فعالیتهای لوئی در میدان جنگ.
* ''[[فتح قسطنطنیه (ویل آردوئن)|فتح قسطنطنیه]]'' تألیف [[ویل آردوئن]] که در آغاز جنگ صلیبی چهارم، مسیحیان که قصد اشغال مصر را داشتند، خود را محتاج کشتی و نیروی دریایی دیدند. در آن زمان دریای مدیترانه در دست [[جمهوری ونیز|ونیزیان]] بود. گروهی به نمایندگی از صلیبیون روانه ونیز شدند تا در باب کرایه کشتی گفتگو کنند. ویل آردوئن، اهل [[شامپانی]]، در زمره این گروه بود. او تاریخ جنگ چهارم صلیبی را به دور از هر ژرفنگری و تعلیل نوشته و فقط به ذکر حوادث پرداختهاست. او به تفصیل نقش جمهوریهای ونیز، [[جمهوری پیزا|پیزا]] و سایر شهرهای ایتالیا را در جنگ چهارم بازگو کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[فتح قسطنطنیه (روبرت کلماری)|فتح قسطنطنیه]]'' نوشته [[روبرت کلماری]]، که از شرکت کنندگان در جنگ چهارم صلیبی بوده، کتابی همانند با ویل آردوئن در باب حوادث جنگ صلیبی چهارم نوشتهاست.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تاریخ اورشلیم (یعقوب دی ویتری)|تاریخ اورشلیم]]'' تألیف [[یعقوب دی ویتری]] که وی که اسقف شهر [[عکا]] و اورشلیم بوده، در قرن سیزدهم میلادی با اعتماد بر کتاب ویلیام صوری تاریخ خود را نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[توصیف سرزمین مقدس (برکارد)|توصیف سرزمین مقدس]]'' تألیف [[برکارد]] که وی جهانگردی آلمانی بود که در سال ۱۲۸۰ م مناطق مصر و شام را درنوردید و مدت ده سال در فلسطین اقامت کرد. وی در این کتاب از ثروت مناطق اشغال شده توسط صلیبی و اهتمام بازرگانان ایتالیایی نسبت به آنها سخن گفت.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[توصیف سرزمین مقدس (لادولف)|توصیف سرزمین مقدس]]'' نوشته جهانگرد دیگر آلمانی به نام [[لادولف]] که وی در سال ۱۳۵۰ م کتابی همانند کتاب برکارد نوشت.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* نوشتههای ''[[کشیش کارپینی]]'' که از سوی [[اینوسنت چهارم]] در سال ۱۲۴۵ م به دربار خان مغول رفت.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref>
* ''[[تاریخ بیزانس (نقفور گریگوری)|تاریخ بیزانس]]'' نوشته نقفور گریگوری که او در این کتاب، تاریخ بیزانس را از سال ۱۲۰۴ تا ۱۳۵۹ م تحریر کرده و به اشغال بیزانس (قسطنطنیه) از سوی صلیبیون، تاریخ امپراتور روم شرقی و فعالیتهای اقتصادی صلیبیها در مشرق زمین اشاره کردهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
=== منابع بیزانسی ===
جنگهای صلیبی (بجز جنگ صلیبی چهارم)، به علت حملات و پیروزی کلیسای روم اهمیت بسزایی برای صلیبیون داشتهاست، بیشتر منابع دربارهٔ آن از جانب وابستگان به کلیسای غرب نوشته شدهاست و کمتر اصحاب کلیسای شرق و مسیحیان ساکن شرق مدیترانه به تألیف در مورد آن دست زدهاند. آنچه از آثار بیزانس میتوان برشمرد:
* ''[[الالکسیاد]]'' نوشته [[آنا کومننا]] که در مورد زندگانی پدرش [[الکسیوس اول کومننوس|الکسیس کومنین]] نوشتهاست.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تاریخ گزیده (زوناراس)|تاریخ گزیده]]'' اثری از [[یوآنس زوناراس]]؛ راهب، تاریخنویس و وقایعنگار [[بیزانس]]ی بود. او اقدام به نگارش تاریخ جهان تحت نام تاریخ گزیده نمود که دورانی از زمان خلقت جهان تا سال ۱۱۱۸ همچون جنگ صلیبی اول را در بر میگیرد و اطلاعات ارزشمندی از سدهٔ یازدهم میلادی به خواننده میدهد.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۷۴|ف=ماخذشناسی جنگهای صلیبی|ک=آینه پژوهش}}</ref><ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[نیکتاس شونیتز|تاریخ نیکتاس شونیتز]]''، اثر نویسنده و مورخ قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی که در کتابش شرح [[جنگ صلیبی چهارم]] و تهاجم صلیبیون به [[قسطنطنیه]] را شرح دادهاست.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
* ''[[تاریخ نیکفوروس برینوس]]''، اثر فرمانده و مورخ بیزانسی قرن ۱۲ که در کتابش تاریخ بیزانس و بخشهایی از [[جنگ صلیبی چهارم]] و تهاجم صلیبیون به [[قسطنطنیه]] را شرح دادهاست.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
از دیگر کتب به زبان بیزانس که اشاراتی جنگهای صلیبی داشتهاند میتوان به کتب تاریخ [[میشل گلیکاس]]، [[جان کیناموس]] (۱۱۴۳-۱۱۸۵)، [[کنستانتین مانساس]] (۱۱۳۰-۱۱۸۷) و [[یوآنس زوناراس|جوناس زوناراس]] اشاره کرد.<ref>{{پک|Riley-Smith|1997|ک=What Were the Crusades?|ص=83}}</ref>
=== منابع ارمنی ===
|