ویکی‌پدیا

دستگاه (موسیقی): تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
Fatranslator (بحث | مشارکت‌ها)
ربات‌ها
۳۶۵٬۹۷۹ ویرایش‌ها
جز ربات:افزودن الگو ناوباکس {{موسیقی خاورمیانه}}+تمیز+
خط ۱۲:
لفظ «دستگاه» به عقیدهٔ بیشتر نظریه‌پردازان، اشاره به موقعیت دست روی دستهٔ سازهایی نظیر تار و سه‌تار دارد (یعنی متشکل است از دست + «گاه» به معنی موقعیت، مثل «ایستگاه» یا «پاسگاه»).<ref name=hannaneh17>{{پک|حنانه|۱۳۸۹|ک=گام‌های گمشده|ص=۱۷}}</ref><ref name="farhad"/> با این حال عده‌ای نیز معتقدند که گاه در واقعه ریشه در «گات» دارد و آن را به متون [[اوستایی]] مرتبط می‌دانند.<ref name=hannaneh17/> پیروان دیدگاه اول، اشاره می‌کنند که به [[پرده (ساز)|پرده]]‌های ساز نیز در گذشته «دستان» گفته می‌شود و لذا نام دستگاه‌ها (نظیر سه‌گاه و چهارگاه) به قرار گرفتن دست روی این دستان‌ها اشاره دارد.<ref>{{پک|حنانه|۱۳۸۹|ک=گام‌های گمشده|ص=۱۸}}</ref>
 
واژهٔ دستگاه به معنای موسیقایی‌اش ظاهراً اولین بار در رساله‌ای با نام ''رساله در بیان علم موسیقی و دانستن شعبات او'' به کار رفته‌است. این رساله احتمالاً پیش از ۹۷۴ ه‍.ق نگارش شده‌است و در آن برخی از [[مقام (موسیقی)|مقام‌‌هایمقام‌های]] موسیقی «صاحب دستگاه» توصیف شده‌اند.<ref>{{پک|میثمی|۱۳۹۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=مدخل «دستگاه»}}</ref>
 
== تاریخچه ==
{{اصلی|تحول مقام به دستگاه}}
تا پیش از جدایی موسیقی ایران از موسیقی [[عثمانی]]، موسیقی در تمام این نقاط بر اساس [[مقام (موسیقی)|مقام]]‌ها توضیح و آموزش داده می‌شد. شروع جدایی موسیقی ایران از عثمانی احتمالاً به دورهٔ [[تیموریان]] بر می‌گردد.<ref name="mohsen">{{یادکرد وب|نویسنده = حجاریان، محسن| پیوند نویسنده = محسن حجاریان|نشانی = http://anthropology.ir/article/28898 |عنوان = «مقام» در موسیقی‌شناسی ایران | ناشر = انسان‌شناسی و فرهنگ|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۳۱ دسامبر ۲۰۱۶| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/71una01sF | تاریخ بایگانی = ۲۴ اوت ۲۰۱۸ }}</ref> در [[سده ۱۳ (میلادی)|قرن سیزدهم]] و [[سده ۱۴ (میلادی)|چهاردهم]] میلادی (مصادف با حکومت [[ایلخانیان]] و [[تیموریان]] در ایران)، در موسیقی شرق [[آناتولی]] مفهوم مقام رشد پیدا می‌کند و این موسیقی، با آنچه در ایران و [[هرات]] (افغانستان امروزی) نواخته می‌شده تفاوت پیدا می‌کند<ref name="mohsen"/> از دید [[رافائل کیزوتر]]، همزمان با این تحولات موسیقی ایران به واسطهٔ ارتباط با غرب، تصمیم به تغییر اساسی در تئوری موسیقی خود می‌گیرد و تنها نام دوازده مقام و شش آواز اصلی را نگاه می‌دارد و برای تمام مفاهیم دیگر نام‌ها یا مقولات فارسی می‌سازد تا جایگزین مقولات عربی کند.<ref name="mohsen"/> یکی از نتایج این تحولات، پیدایش دستگاه‌های موسیقی (به عنوان نوع جدیدی از تقسیم‌بندی ملودهای موسیقی ایرانی است).
 
واژه «دستگاه» به احتمال زیاد از زمان [[سلسله قاجاریه]] در موسیقی ایرانی معمول شده‌است.<ref name="farhad">{{پک|فخرالدینی|۱۳۹۴|ک=تحلیل ردیف موسیقی ایران|ص=۳۶}}</ref> این کلمه که در حقیقت جایگزین واژه «مقام» گردیده، خود از دو کلمه «دست» و «گاه» ترکیب یافته‌است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر مقامی شکل خاص خود را دارد.<ref name="farhad"/> به عقیدهٔ [[محسن حجاریان]]، اولین کاربرد لفظ «دستگاه» به معنای کنونی‌اش به رساله‌های زمان [[آقابابا مخمور]] بر می‌گردد که موسیقی‌دانی در دربار [[فتحعلی شاه]] قاجار بود. او تعداد دستگاه‌ها را دوازده عدد و نام آن‌ها را چنین نامگذاری کرده بود: [[راست‌پنج‌گاه]]، نوا نِشابور، همایون، ماهور، رُهاب، شول [شور] و شهناز، چهارگاه مخالف، سه‌گاه، دوگاه، زابل، عَشیران، نیریز.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=44|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|محمدی|۱۳۹۱|ک=رساله دوازده دستگاه|ص={{چر}}۹۳۰-۹۳۱}}</ref>
خط ۸۹:
بیشتر متون امروزی، [[ردیف موسیقی ایرانی]] را به هفت دستگاه تقسیم می‌کنند و در کنار آن چند [[آواز (موسیقی ایرانی)|آواز]] نیز بر می‌شمرند (دست کم سه مورد [[آواز دشتی]]، [[آواز ابوعطا]]، [[آواز بیات ترک]]، اگر چه برخی [[آواز شوشتری]]، [[آواز بیات کرد]]، و [[آواز بیات اصفهان]] را نیز بر می‌شمرند). رایج‌ترین تقسیم‌بندی عبارت است از هفت دستگاه و پنج آواز.<ref dir=ltr>{{پک|Farhat|1960|ک=Festival of Oriental Music|ص=59|زبان=en}}</ref> برخی (از جمله [[محسن حجاریان]]) این تقسیم‌بندی و به خصوص انتخاب نام «آواز» برای محلقات دستگاه‌ها را به [[علینقی وزیری]] نسبت می‌دهند.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=147|زبان=en}}</ref> اما معرفی هفت دستگاه به شکل امروزی، پیش از وی و توسط [[فرصت شیرازی]] در ''[[بحورالالحان]]'' انجام شده‌است، و تقسیم‌بندی پنج آواز به عنوان ملحقات آن دستگاه‌ها نیز احتمالاً توسط [[علی‌اکبر فراهانی]] و فرزندانش صورت گرفته‌است.<ref>{{پک|میثمی|۱۳۹۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=مدخل «دستگاه»}}</ref>
 
با این حال در تقسیم‌بندی‌های قدیمی‌تر (اوایل [[سده ۲۰ (میلادی)|قرن بیستم]])، برخی نظریه‌پردازان دوازده دستگاه برمی‌شمردند، و پنج مورد از آوازهای یادشده را نیز جزو دستگاه‌ها برمی‌شمردند. برای مثال، گن‌ایچی تسوگه ابوعطا را جزو دستگاه‌ها برمی‌شمرد<ref dir=ltr>{{cite web|author = Gen'ichi Tsuge|url = http://www.iranicaonline.org/articles/abu-ata |title = Abu Ata | publisher = Encyclopedia Iranica |ate = |accessdate = Feb 23, 2017| archive-url = http://www.webcitation.org/71unjb9xs | archive-date = 24 August 2018 }}</ref> و [[ژان دورینگ]] نیز تعداد دستگاه‌ها را دوازده عدد ذکر می‌کند (که در شش یا هفت گام اجرا می‌شوند).<ref dir=ltr name=during>{{cite web|author = Jean During|url = http://www.iranicaonline.org/articles/dastgah |title = Dastgah | publisher = Encyclopedia Iranica |date = |accessdate = Feb 23, 2016| archive-url = http://www.webcitation.org/71unmKUgY | archive-date = 24 August 2018 }}</ref> [[هرمز فرهت]] نیز تعداد دستگاه‌ها را دوازده عدد ذکر می‌کند،<ref dir=ltr>{{پک|Farhat|2004|ک=The Dastgah Concept|ص=|زبان=en}}</ref> که این امر اساساً به آن خاطر است که ''فرود'' (بازگشت به درآمد دستگاه) در این‌ها متفاوت است (مثلاً فرود بیات اصفهان متفاوت از فرود دستگاه همایون است).<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=148|زبان=en}}</ref> [[برونو نتل]] با استناد به تحقیقات دیگران نشان داده‌است که گوشه‌هایی که قابلیت [[پرده‌گردانی]] دارند در قرن اخیر بیشتر مورد توجه بوده‌اند، چنان که حتی برخی از آن‌ها به‌طور مستقل از دستگاهی که به آن وابسته بودند، اجرا می‌شوند و در حال تبدیل به یک دستگاه مستقل هستند؛ او از این جمله به [[بیات کرد]] اشاره می‌کند (مشتق از دستگاه شور، با افزودن درجهٔ پنجم به اندازهٔ نیم پرده) و آن را در حال تبدیل به یک دستگاه جداگانه می‌داند.<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=45|زبان=en}}</ref> برخی محققان دیگر از جمله [[ژان دورینگ]] و [[هرمز فرهت]] هم به این روند شکل‌گیری دستگاه‌های جدید صحه گذاشته‌اند.<ref dir=ltr>{{پک|During|ک=Iranica|ص=|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Farhat|2004|ک=The Dastgah Concept|ص=|زبان=en}}</ref> همچنین آقابابا مخمور که اولین کاربرد واژهٔ «دستگاه» به او نسبت داده شده نیز دوازده دستگاه بر شمرده‌است اگر چه نام‌های آن‌ها با نام دستگاه‌های امروزی مطابقت کامل ندارد.<ref>{{پک|محمدی|۱۳۹۱|ک=رساله دوازده دستگاه|ص={{چر}}۹۳۰-۹۳۱}}</ref> رسالهٔ دیگری که احتمالاً در دورهٔ قاجار نوشته شده‌است نیز موجود است که عنوان آن ''درباره شش دستگاه اصل و شش دستگاه فرع'' است که یعنی تعداد دستگاه‌ها را ۶ یا ۱۲ بر می‌شمرد.<ref>{{پک|میثمی|۱۳۹۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=مدخل «دستگاه»}}</ref> دست آخر آن که حجاریان از شخصی با نام خانوادگی «پرورش» نام می‌برد که در سال ۱۹۳۸ در کتابی با نام «''راهنمای موسیقی''» با دستگاه خواندن بیات کرد و سایر آوازها، جمعاً سیزده دستگاه بر می‌شمرد.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=149|زبان=en}}</ref> اما از سوی دیگر، حجاریان خود معتقد است که دستگاه‌ها برای «دستگاه بودن» نیاز دارند که یک «اوج» داشته باشند، و او آوازهایی نظیر شوشتری را به دلیل نداشتن اوج، دستگاه نمی‌داند. در همین راستا او همچنین اشاره می‌کند که اگر چه ردیف میرزاعبدالله و ردیف معروفی برای آواز بیات کرد اوج قائل نمی‌شوند، اما ردیف دوامی یک گوشهٔ اوج برای آن ذکر می‌کند و خودِ دوامی هم بیات کرد را در راه دستگاه شدن توصیف می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=149-150|زبان=en}}</ref>
 
تقریباً تمام صاحب‌نظران معاصر، دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی می‌دانند<ref dir=ltr>{{پک|Farhat|2004|ک=The Dastgah Concept|ص=27|زبان=en}}</ref> و به آن «مادر همهٔ دستگاه‌ها» می‌گویند،<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=56|زبان=en}}</ref> زیرا چندین آواز از شور منشعب شده‌اند و حتی در دستگاه‌های دیگر نظیر نوا و سه‌گاه نیز تأثیر شور مشهود است.<ref dir=ltr>{{پک|ŠUR|ک=IRANICA|زبان=en}}</ref> استثنای مهم در این زمینه، [[هرمز فرهت]] و [[داریوش صفوت]] هستند که دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش اصلی نمی‌دانند و در مقابل، دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دو [[دانگ (موسیقی)|دانگ]] متقارن دارد، دستگاه اصلی می‌دانند.<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=57|زبان=en}}</ref>
خط ۱۲۱:
* {{یادکرد کتاب|عنوان=نگرشی نو به تئوری موسیقی ایرانی|نام خانوادگی=طلایی|نام=داریوش|سال=۱۳۷۲|ناشر= مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور|شابک=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =لطفی |نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = | عنوان = مجموعه مقالات موسیقی| ترجمه = | جلد = | سال = ۱۳۸۸| ناشر = آوای شیدا|مکان = تهران| شابک = 978-964-6276-35-2| صفحه = | پیوند = | بازیابی =}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=محمدی|نام = محسن|عنوان = رساله دوازده دستگاه، متنی ارزشمند دربارهٔ موسیقی دوره فتحعلی شاه|پیوند=http://www.ensani.ir/storage/Files/20131214105723-9483-178.pdf|ژورنال = پیام بهارستان|سال = ۱۳۹۱|شماره=۱۶|صفحه={{چر}}۹۳۰-۹۴۷| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/71uncDegy | تاریخ بایگانی = ۲۴ اوت ۲۰۱۸ }}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی = میثمی | نام = حسین | عنوان = میرزا عبدالله فراهانی و تدوین موسیقی کلاسیک ایرانی | ژورنال = [[فصلنامه موسیقی ماهور]] | سال = ۱۳۸۷ | شماره = ۴۱ | صفحه = {{چر}}۵۹-۷۶}}
*‌{{یادکرد وب|نام خانوادگی = میثمی | نام = حسین | سال = ۱۳۹۳ | عنوان = دستگاه | ناشر = [[دانشنامه جهان اسلام]] | پیوند = http://rch.ac.ir/article/Details/9562 | بازبینی = ۲۴ اوت ۲۰۱۸ | پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/71uoSGgYD | تاریخ بایگانی = ۲۴ اوت ۲۰۱۸ }}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=وزیری|نام=علینقی|عنوان=دستور تار|سال=۱۲۶۶|ناشر=|مکان=تهران|بازیابی=}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی = یعقوبیان | نام = سعید | سال = ۱۳۹۳ | عنوان = بررسی ساختار دستگاه شور در ردیف میرزاعبدالله: با تاکید بر ماهیت مدال و چیدمان واحدهای درون دستگاهی | ژورنال = [[فصلنامه موسیقی ماهور]] | شماره = ۶۵ | صفحه = {{چر}}۳۷-۵۰}}
{{چپ‌چین}}
* {{cite web|ref={{harvid|ŠUR}}|url=http://www.iranicaonline.org/articles/shur-modal-system|last=During|first=Jean|date=15 December 2015|title=ŠUR|publisher=IRANICA World|accessdate=2017-04-02| archive-url = http://www.webcitation.org/71unoxFdj | archive-date = 24 August 2018 }}
* {{cite book|ref={{harvid|Farhat|1960}}|title=Festival of Oriental Music and the Related Arts|publisher=University of California|location=Los Angeles|last=Farhat|first=Hormoz|year=1960|url=https://www.questia.com/library/1024545/festival-of-oriental-music-and-the-related-arts|isbn=| archive-url = http://www.webcitation.org/71unrGywl | archive-date = 24 August 2018 }}
* {{cite book|ref={{harvid|Farhat|2004}}|title=The Dastgah Concept in Persian Music|first=Hormoz|last= Farhat|publisher= Cambridge University Press|location= Cambrdige|year= 2004|isbn= 978-0-521-54206-7}}
* {{cite thesis|ref={{harvid|Hajarian|1999}}|last=Hajarian|first=Mohsen|authorlink=محسن حجاریان|title=Ghazal as a determining factor of the structure of the Iranian Dastgah|type=Ph.D.|publisher=University of Maryland, College Park|year=1999}}
خط ۱۳۴:
{{پایان چپ‌چین}}
{{ردیف موسیقی ایرانی}}
{{موسیقی خاورمیانه}}
 
[[رده:ردیف موسیقی سنتی ایرانی]]
[[رده:مقام‌ها]]
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/دستگاه_(موسیقی)»