تنبور: تفاوت میان نسخهها
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
برچسبها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
FreshmanBot (بحث | مشارکتها) جز replaced: آنها ← آنها (29)، آنرا ← آن را (3) با ویرایشگر خودکار فارسی |
||
خط ۳۵:
== موسیقی تنبور ==
در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام
مقامهای تنبور به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:[[پرونده:Tanboor.JPG|بندانگشتی|ساز تنبور کاسه یک تکه]]
* مقامهای پردیوری، کلام یا حقانی (مقامهای پردیوری به دو دسته تقسیم میشوند، که یک دسته از
* مقامهای مجلسی (اسطورهای، باستانی، هوره)
* مقامات مجازی
خط ۴۵:
=== مقامهای کلام حقانی (دوره سلطان سحاک یا دوره پردیور) ===
مقامهای کلام حقانی، پردیوری و یاری مهمترین مقامهای تنبور محسوب میشوند و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقامها هستند. ظاهراً از لحاظ تاریخی قدمت
در بعضی از
{{Div col|cols=۴}}
* تهرز یاری
خط ۹۵:
{{div col end}}
غیر از فهرست بالا، مقامهای متفاوت دیگری موجود است که
=== مقامهای بعد از دورهٔ پردیور ===
خط ۱۱۴:
=== مقامهای مجلسی ===
مقامهای مجلسی، اسطورهای و باستانی یا هوره مقامات مجلسی شاخهای دیگر از مقامات تنبورند که قدمت
بهطور مثال، مقام باریه را به باربد- موسیقی دان دربار ساسانی- نسبت میدهند و ته رز را به رستم، پهلوان شاهنامه. مقامات مجلسی در مقایسه با مقامهای کلام از تقدس کمتری برخوردارند و میتوان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد. روایتهای متفاوتی از مقامات مجلسی در مناطق رواج موسیقی تنبور وجود دارد. گاهی تعدادی از مقامهای مجازی و ملودی رقصهای کردی را جزو این مقامها به حساب میآورند و گاهی هم تعدادی از
{{Div col|cols=۲}}
* سهرتهرز
خط ۱۳۴:
* خان احمد خانی.
{{div col end}}
از مقامهای بالادستان و خان احمد خانی جز نام
=== مقامات مجازی ===
مقامات مجازی این مقامها بهطور عمده از مقامهای سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و بهطور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته میشوند. نوازندگان قدیمی که مهارت بیشتری داشته و این مقامات را توسط تنبور مینواختهاند، آنها را به شاگردان خود نیز آموزش میدادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آنها را در کنار سایر مقامهای تنبور اجرا کردند، تا اینکه این مقامها به عنوان بخشی از مقامهای تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند. این مقامها عمدتاً سازی هستند و ریتمهای متنوع تر و تند تری نسبت به سایر مقامها دارند. اگرچه نسبت به دو گروه قبل، از روحانیت کمتری برخوردارند. مقامهای مجازی را میتوان به سه گروه کلی تقسیم کرد. گروه اول مقامهای قدیمی اند، مانند جلوشاهی، سوار سوار و بایه بایه. گروه دوم آنهایی هستند که توسط افراد نیک سرشت و درویش مسلک در یکصد سال گذشته ساخته شدهاند و
* جلوشاهی
* جلوشاهی سحری
خط ۱۴۶:
* سماع
موسیقی تنبور دارای حالات و جنبههای متفاوتی است و برای هر جنبه و حالت مقام خاصی وجود دارد. بر این اساس، میتوان
* مقامهایی که جنبه دعا و مناجات و عبادت دارند، مثل اکثر مقامهای کلام از جمله شیخ امیری، پیشروی، ایمانم یار
* مقامهایی که جنبه حماسی دارند، مانند ته رز روسم
خط ۱۷۲:
== حوزهها و مناطق رواج موسیقی تنبور ==
# گوران: این منطقه قدیمیترین مرکز رواج مقامهای تنبور محسوب میشود و شامل شهرهای گهواره و کرند و قسمتی از سرپل ذهاب میباشد. این منطقه منبع اصلی سنتهای موسیقایی یارسان میباشد و قدیمیترین رسوم موسیقایی یارسان را بیان میکند. مقامهای تنبور در این منطقه به علت شرایط جغرافیایی خاص منطقه و عجین شدن مقامات با اعتقادات
# کرمانشاه و صحنه و قسمتی از لرستان: این مناطق که شامل شهرستان کرمانشاه و صحنه و کنگاور و [[کوهدشت]] و نورآباد و منطقه دلفان و قسمتهای از لرستان میباشد بعد از منطقه گوران قدیمیترین مرکز رواج مقامهای تنبور هستند.
# ترکهای پیروی آیین یارسان در استانهای آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، قزوین، زنجان و تهران و حومه آن: سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین
# گروهی از کردهای عراق که به کاکهای معروف هستند: این گروه به دلیل زبان مشترک با منطقه گوران احتمالاً برای اجرای مقامها با مشکل کمتری روبه رو هستند.
خط ۱۸۰:
تنبور از خانواده سازهای زهی زخمهای است و کاسه طنینی نیمه گلابی دارد. حجم کاسه تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کمتر است و کاسه آن در قدیم یکپارچه بودهاست. امروزه در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسه یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکهای هستند. تنبور ترکهای را تنبور چمنی نیز میگویند. عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شدهاست و در قدیم عمق ساز تنبور کمتر بودهاست.
قدیمیترین نمونه کاسه ترکهای، تنبورهای ساخت خداوردی در منطقه صحنه و مربودا به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش است. بعضی از سازهای خداوردی هنوز موجود است. این تنبورهای ترکهای دارای قسمت رابط (گلو) یا (گلویی) هستند که رابط میان دسته و کاسه است و ترکهها بر روی آن مهار میشوند. سازهای استاد خداوردی گاه ۷ ترکه دارند و حجم کاسه
بنا به قولی وجود این سوراخها در طنین و جنس صدای تنبور مؤثر است. تعداد و محل این سوراخها ثابت نیست و در ساز سازندهای متفاوت است. حتی تعداد و محل
اگر تنبور از جنس چوبهای مرغوب ساخته شود و در ساختمان آن به خصوص (کاسه رزوناسین) ابعاد لازم در نظر گرفته شود همچنین در انتخاب سیمهای آن سعی شده باشد تا
نغمههای این ساز به وسیله دست و بدون هیچ واسطهای اخذ میشود و صدای حاصله از آن نسبت به محل برخورد مضراب به سیمها در نقاط مختلف صفحه نوعی تغییر رنگ موسیقیانی را به وجود میآورد. معرفی این ساز ورپراتوار موسیقی مربوط آن را در خارج از یارسان مدیون زحمات موسیقیدانان با تجربه به دو سه دهه اخیر از قبیل استاد شهرام ناظری کیخسرو پور ناظری و علیاکبر مرادی و سید خلیل عالی نژاد و… دانست که با اجرای کنسرتهای متعدد در داخل و خارج از کشور و انتشار آثار متنوع و جذاب این موسیقی نقش به سزایی داشتهاند.
در برخی از تنبورهای جدید، ساختمان خرک بهطور کلی تغییر کردهاست. در تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری مهر (تهران) و عبدالرضا رهنما (صحنه) خرک و سیم گیر به پیروی از بربط (عود) شیئی واحد هستند و روی صفحه کاملاً تثبیت شدهاند. سیمگیر که در قسمت پایینی کاسه قرار گرفتهاست. برای قلاب شدن وترها شکلی شانهای دارد. همانطور که ذکر شد تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری و برخی از تنبورهای عبدالرضا رهنما فاقد سیمگیر هستند. محل شیطانک در انتهای دسته و قبل از سرپنجه است و معمولاً شیء جداگانهای است که در شیار ایجاد شده بر روی دسته قرار میگیرد روی شیطانک نیز دو یا سه شیار برای عبور وترها ایجاد شدهاست؛ بنابراین قطعههای مختلف تنبور عبارتاند از کاسه طنینی (یکپارچه، ترکهای با ۷ تا ۱۰ ترکه) صفحه دسته، گلو یا گلویی (در تنبورهای ترکهای) سیمگیر در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیمگیر را انجام میدهد) ۲ یا ۳ وتر شیطانک، خرک (در برخی از تنبورهای جدید، سیمگیر کار خرک را انجام میدهد) ۱۳ تا ۱۴ دستان، ۲ تا ۳ گوشی و پرده قبل از شیطانک.
مشخصات و شکل ظاهری و خواص مواد
این ساز تشکیل شدهاست از یک کاسه گلابی شکل که با صفحهای از چوب پوشیده شدهاست. یا دستهای بلند که بر روی آن ۱۳ الی ۱۴ پرده یا دستان بسته میشود. سیمگیر در آخر صفحه برای مهار سیمها و گوشیها در قسمت بالای دسته برای کوک آن استفاده میشود و خرک که در فاصله ۶ الی ۷ سانتیمتری انتهای صفحه قرار دارد و در نهایت دو وتر که یکی زیر و دیگر بمتر و اخوان کوک میشود اخیراً سیم اصلی مضاعف گردیده و در واقع دو سیم اصلی به منزله یک سیم و یکی از
# کاسه: به شکل گلابی میباشد و معمولاً از چوب توت ساخته میشود و ضخامت آن تقریباً ۴ میلیمتر میباشد که اگر این ضخامت بیشتر شود صدا زیر ته (تنبور زیر خوان میشود) و اگر ضخامت آن کمتر شود صدا بم تر (تنبور بم خوان میشود) عمق کاسه در تنبورهای مختلف از ۱۳ الی ۱۷ سانتیمتر میباشد عرض دهنه آن نیز از ۵/۱۵ الی ۲۰ سانتیمتر مشاهده شدهاست؛ و طول کاسه تا دستان سیزدهم از ۳۵ الی ۴۲ سانتیمتر میباشد (۳۵ سانتیمتر مربوط به تنبور سید امرالله شاه ابراهیمی و ۴۲ سانتیمتر مربوط به علیاکبر مرادی ساخت اسداله گهواره میباشد) بر روی برخی از کاسههای تنبور سوراخهایی تعبیه شده که بنی بر سلیقه سازنده
=== انواع کاسه تنبور ===
* '''کاسه یکپارچه''': این کاسه همانطور که از اسم آن پیداست طی مراحل از یک کنده بصورت یکپارچه ساخته میشود که به آن کاسهای یا کشکولی هم میگویند. چوب آن از جنس توت میباشد. چون این چوب دارای خلل و فرج و الیا فدار و دارای رگههای ریز و زیبایی میباشند.
لازم است ذکر شود که درختهای توت که در کوهپایهها هستند و کمآبی کشیدهاند چون خشک میباشند طنین و زنگ بیشتری دارند و برعکس درختانی که در خاکهای دارای املاح و در نواحی مربوط رشد کردهاند صدای نامطلوبی دارند. تنبور کاسهای دارای اصالت زیادی میباشند و از هزارههای قبل اولین تنبورها با این نوع کاسه ساخته شدهاند. این کاسهها را در گذشته با ابزارهای ابتدایی مانند تیشه معمولی و اسکنه و چند رنده چوب میساختند و ما امروزه با پیشرفت تکنولوژی میتوان این نوع کاسهها را در مدت زمان اندک ساخت هرچند در حال حاضر نیز بعضی از سازندگان تنبور (استاد یداله و اسداله گهواره) هنوز از همین ابزارهای ابتدایی برای ساختن این کاسهها استفاده میکنند. زیرا
* کاسه ترکهای (چمنی) (چه منی): این نوع کاسهها از قطعات یا ترکههایی از ۷ تا ۱۰ ترکه بهم چسبیده تشکیل شدهاست. ساختن کاسه به این شیوه از ۷۰ الی ۸۰ سال پیش شروع شدهاست؛ و قدیمیترین کاسه تنبور ترکهای که دارای ۸ ترکه و گویی نیز میباشد ساخت خداوردی صحنه میباشد؛ که مربوط به ۸۰ سال پیش است. بطور یقین ساخت کاسه ترکهای تحت تأثیر سازندگان سازهای ایرانی مخصوصاً سازندگان سهتار قرار گرفتهاست. این نوع کاسه نیز معمولاً از جنس توت ساخته میشود. کاسه ترکهای خود به دو شیوه ساخته میشود:
# به اینصورت که هرکدام از ترکهها تا محل اتصال دستهها ادامه یابد.
خط ۲۰۳:
== نمایی از دسته ==
[[پرونده:Tanbour1396625.jpg|بندانگشتی|250px]]
صفحه: صفحه را معمولاً از چوب توت میسازند ضخامت آن ۲ الی ۴ میلیمتر است عرض آن در پهنترین قسمت دهند کاسه به ۵/۱۵ الی ۲۰ سانتیمتر در انواع کاسه متغیر است و طول آن نیز تا دستان سیزدهم ۳۵ الی ۴۲ سانتیمتر تنبور متغیر است بر روی صفحه سوراخهایی تعبیه میشود که طرز قرارگرفتن
سیمگیر: در انتهای کاسه و پشت آن نصب میشود جنس آن در قدیم بیشتر از شاخ کَل (بزکوهی) و امروزه
خرک دسته: در قدیم جنس خرک دسته بیشتر از شاخ کَل (بز کوهی بودهاست) اما امروز از چوب گردو یا شمشاد و کیکوم هم ساخته میشود و برروی دسته نصب میشود و بروی آن سه شیار و برای مهار سیمها ایجاد میشود به آن شیطانک نیز میگویند و به گویش کردی به (خرک بان) گفته میشود.
خط ۲۱۱:
خرک صفحه: این خرک نیز از چوب شمشاد ساخته میشود این خرک برروی صفحه و به فاصله ۵ الی ۵/۷ سانتیمتری از سیم گیر نصب میشود و ارتفاع آن ۵/۲ الی ۴ میلیمتر میباشد طول آن نیز ۲ الی ۵ سانتیمتر است و بر روی آن سه شیار برای عبور سیمها ایجاد میشود بهتر است که خرک در جای خود ثابت شود که برای این کار معمولاً با چند قطره چسب به صفحه چسبانده میشود
دو یا سه گوشی: گوشیها در قسمت سر پنجه قرار دارند و جنس
وترها (سیمها): وترها در گذشته از جنس ابریشم خام تابیده شده و بیش از آن از زه بوده و ظاهراً قطر و ضخامت
دستان (پرده): تنبور دارای ۱۳ دستان بصورت پرده و نیم پرده میباشد در واقع فواصل موجود بین دستانها همگی نیمپرده است که موسیقیدانان قدیم ایران مانند فارابی، ابن سینا، صفیالدین ارموی و عبدالقادر مراغهای آن را دستان فرس نامیدهاند؛ که از طنین یکی پرده کامل به دو نیم پرده مساوی یا تقسیم اکتاو به ۱۲ فاصله تقریباً مساوی است و همان موسیقی دانان مذکور این نوع دستان بندی را مربوط به دورههای قبل از اسلام میدانند. جنس دستانهای تنبور از روده گوسفندی میباشد طی مراحل روده گوسفند را بلافاصله بعد از ذبح آن را در آب گرم میگذارند چربیها و زواند
== کوک تنبور ==
|