خط تعلیق: تفاوت میان نسخه‌ها

خط تعلیق بیشتر به عنوان خط تحریری و برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی به‌کار می‌رفته است. به‌نظر می‌رسد خط تعلیق در اثر نیاز به تندنویسی در امور منشی‌گری شکل گرفته باشد. پیوسته نوشتن کلمات و کمتر جدا کردن قلم از کاغذ در این شیوه به سرعت کاتب می‌افزود. افزون برآن کلمات و حروف در خط تعلیق درهم پیچیده‌اند و به طوربه‌طور پیوسته نگاشته می‌شوند از این رو تغییر و تصرف در آن کمتر ممکن است. این نکته به‌ویژه برای فرمان‌ها و منشورهای حکومتی و اسناد مختلف حائز اهمیت بود.

تعلیق در لغت به‌معنای «درآویختن چیزی به چیزی» است<ref>شاد، زیر واژه ی</ref> و اطلاق نام تعلیق به این شیوه از نگارش، ناشی از پیچیدگی در نوشتن حروف و روانی حرکات در آن است که گویا بر روی کاغذ معلقند.<ref>سراج شیرازی، ص ۱۴۲</ref><ref>هروی، ص ۷</ref><ref>مجنون رفیقی هروی، ص ۲۵۷</ref> خط ترسل هم از این سبب به این شیوه اطلاق شده که کاربرد آن برای امور مراسلاتی بوده استبوده‌است.<ref name="ایرانی، ص ۱۵۵" /><ref name="یوسفی، ص ۳۸–۳۹" /> "و گاهی نمونه‌هایی هم از خطوط تعلیق و شکسته تعلیق "غفور اسکندری سبزی در دوره معاصر دیده می‌شود."

برخی از محققان معتقدند که [[خط نسخ|نَسخِ]] شیوه ایرانی یا خط تحریری که تحت تأثیر خط‌های باستانی ایرانی همچون [[خط پهلوی|پهلوی]] و [[خط اوستایی|اوستایی]] نوشته می‌شد در شکل گیری خط تعلیق مؤثر بوده استبوده‌است.<ref>فضائلی، ص ۴۰۴–۴۰۵، ۴۱۹</ref>

پیدایش شکل‌های ابتدایی خط تعلیق را برخی محققان بین سده‌های چهارم تا ششم هجری تخمین زده‌اند<ref>همائی، ج ۲، ص ۵۳۲</ref><ref>ذابح، ص ۷۰</ref> و برخی قدیمی‌ترین نمونه‌های خط تعلیق را مربوط به سدهٔ نهم هجری ذکر کرده‌اند.<ref name="دانشنامه معماری و شهرسازی ایران">دانشنامه معماری و شهرسازی ایران</ref> با این وجود کهنترین نمونه‌های به جا مانده از تعلیق و شکسته تعلیق در ایران، سندی متعلق به سدهٔ هشتم هجری<ref>یرلیغ امیرتالش، ۷۲۶</ref> و سند دیگری متعلق به سده نهم سند صادره از بقعه [[ابواسحاق کازرونی|شیخ ابواسحاق کازرونی]]، مربوط به سال ۸۲۶ ه‍. ق است.<ref>محمود بن عثمان، ضمائم، ص ۷۵۴–۷۶۱</ref><ref>شیخ الحکمایی، ص ۴–۵</ref> شاید قدیمی‌ترین سندی که به خط تعلیق در دست است فرمان ایلخان [[گیخاتو]] (حک ۶۹۴–۶۹۰ ه / ۱۲۹۵–۱۲۹۱ م) نوه [[هولاکو]] باشد که «نخستین فرمان فارسی ایلخانان» لقب گرفته استگرفته‌است. این سند که دربارهٔ حفظ منافع موقوفه یک خانقاه است در شمال غرب ایران صادر شده و تاریخ ۶۹۲ ه‍. ق/۱۲۹۳ م را دارد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.noormags.ir/View/Magazine/ViewPages.aspx?numberId=14663&ViewType=1&PageNo=34 |عنوان = نخستین فرمان فارسی ایلخانان | ناشر = فصلنامه وقف میراث جاویدان - شماره ۲۹|تاریخ = بهار ۱۳۷۹ |تاریخ بازدید = ۱۱ فروردین ۱۳۹۰}}</ref>

اسناد متعدد به‌جا مانده از سده دهم هجری<ref>قائم مقامی، ج ۱، ص ۷۹–۸۰، ۱۰۹–۱۱۰، ۱۲۵</ref> و تدوین رساله‌هایی دربارهٔ قواعد نگارش تعلیق در آن سده،<ref>بخاری، ص ۳۸۶–۳۹۰</ref> نشان می‌دهد که خط تعلیق در سده دهم رواج بسیار داشته استداشته‌است. برخی از خوشنویسان ایرانی که در اواخر عمر [[شاه طهماسب صفوی]] (درگذشت ۹۸۴ هـ. ق) به [[عثمانی]] مهاجرت کردند، خط تعلیق را به‌تدریج در این نواحی و نیز در مصر رواج دادند. عثمانیان بنا به ذوق و سلیقه خود در تعلیق ایرانی تغییراتی به‌وجود آوردند؛ در تعلیق عثمانی نیم دایره‌های آخر حروفِ مدور، بزرگتر است.<ref>شیمل، ص ۶۰–۶۱</ref> کاتبان دربار عثمانی شیوه خود را «دیوانی» نامیدند.<ref>ایرانی ص ۱۵۶</ref> منسوب به «دیوان» یا بخش اداری دربار. این خط هنوز به دو شیوه «دیوانی خفی» و «دیوانی جلی» در کشورهای عربی متداول است.<ref>فضائلی، ص ۴۰۶</ref>

دربارهدربارهٔ اینکه چه کسی واضع یا پدیدآورنده خط تعلیق است اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد؛ برخی که ریشه خط تعلیق را بسیار کهن می‌دانند و قدمت آن را هم پایه خطوط ششگانه اسلامی می‌دانند واضعِ آن را [[خواجه ابوالعال]] معرفی کرده‌اند<ref>حبیب اصفهانی، ص ۲۸</ref><ref>ایرانی، ص ۱۲۰–۱۲۱</ref><ref>سپهر، ص ۱۱–۱۲</ref> و معتقدند در حدود ۱۵۰ هجری خواجه ابوالعال خط تعلیق را از خط [[پیرآموز]] که نوعی خط قدیمی ایرانی بودهبوده‌استخراج استخراج کرده استکرده‌است.<ref>حکاکی و مُهر کنی</ref> و برخی دیگر، واضعِ آن را [[حسن بن حسین فارسی]] خوشنویس سده چهارم هجری، از کاتبان دربار [[دیلمیان]]، دانسته و گفته‌اند که وی آن را از خطوط [[نسخ]] و [[ثلث]] و [[رقاع]] استخراج کرده استکرده‌است<ref name="ایرانی، ص ۱۵۵" />؛.<ref>بَهنِسی، مقدمه، ص ق</ref> اما پذیرفته‌ترین نظر آن است که [[خواجه تاج سلیمانی]] یا سلمانی (درگذشت ۸۹۷ هـ. ق) مبدع این شیوه از نگارش بوده است،بوده‌است،<ref name="قصه خوان، ص ۱۵۶">قصه خوان، ص ۱۵۶</ref><ref name="مجنون رفیقی هروی، ص ۲۵۸">مجنون رفیقی هروی، ص ۲۵۸</ref><ref>بخاری، ص ۳۲۸</ref><ref name="حبیب اصفهانی، ص ۱۷۳">حبیب اصفهانی، ص ۱۷۳</ref> لیکن به دلیل آثار به جا مانده از این خط تعلیق پیش از خواجه تاج، این که او پدیدآورنده این خط است چندان صحیح به نظر نمی‌رسد به نظر می‌رسد وی نخستین خوشنویسی بوده که تلاشهای مؤثری برای شکل‌گیری، قاعده‌مندی و گسترش این خط کرده استکرده‌است.<ref name="لاهیجی، ص ۲۲۵">لاهیجی، ص ۲۲۵</ref><ref>سپهر، ص ۵۲</ref> پس از خواجه تاج سلمانی، خواجه [[عبدالحی منشی استرآبادی]] (درگذشت ۹۰۷ هـ. ق) که منشی و نویسنده فرمان‌های سلطان [[ابوسعید تیموری]] بود و منشیان [[آق قوینلو]] (حک: ح ۸۰۰–۹۰۸) دنباله‌رو سنّت وی بودند، با قاعده‌مند کردن بیشتر خط تعلیق، سهم زیادی در شکوفایی این خط داشت.<ref name="قصه خوان، ص ۱۵۶" /><ref name="مجنون رفیقی هروی، ص ۲۵۸" /><ref name="حبیب اصفهانی، ص ۱۷۳" /><ref name="لاهیجی، ص ۲۲۵" />

تعلیق که در گذشته بیشتر به‌عنوان خط تحریری برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی به‌کار می‌رفت هم‌اکنون کاربرد اولیه خود را از دست داده است. این خط به دلیل دوایر زیاد، حروف مدور و ترکیب‌های متنوع و پیچیده در زمانهٔ بی‌حوصلهٔ ما نمی‌تواند از نظر خوانایی گسترهٔ کاربری همگانی پیدا کند.<ref name="مجله اینترنتی هفت سنگ" /> امروزه معدودی از خوشنویسان ایرانی با شیوه نگارش تعلیق آشنایی دارند که آنهاآن‌ها نیز از سر تنوع به آن می‌پردازند. برخی از آثاری که در دوره معاصر به این خط نوشته شده عبارت اند از: آثار [[حبیب اللّه فضائلی]]، و بیست رباعی [[کتیبه]]‌های [[آرامگاه خیام]] که [[مرتضی عبدالرسولی]] در ۱۳۳۹ ش به خط شکسته تعلیق نگاشته است.<ref>بحرالعلومی، ص ۳۰۷</ref><ref>فضائلی، ص ۴۱۶–۴۱۷</ref>