[[تفسیر قرآن|تفسیر]] اصطلاحی در علوم [[اسلام]]ی است که به توضیح معانی ''[[قرآن]]'' و استخراج معارف آن می‌پردازد. علم تفسیر یکی از گسترده‌ترین زمینه‌های علوم اسلامی است.<ref>{{پک|پاکتچی|ف=تفسیر|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۸۰–۶۸۱}}</ref> در ابتدای کار، بسیاری از [[صحابه]] در قرون نخستین با تفسیر کردن قرآن مخالف بودند و از معدود افرادی که به تفسیر پرداختند، [[علی بن ابی‌طالب]]، [[ابن‌عباس]]، [[ابن‌مسعود]] و [[ابی بن کعب]] بوده‌اندبودند، که هر یک دارای شاگردانی نیز بودند. تا مدت‌ها تفاسیر به صورت شفاهی بودندرواج داشت. گرچه در مکتوب بودن بخشی از تفاسیر علی و ابن‌عباس محل تردید است، اما نخستین تفاسیر مکتوب در دورهٔ [[تابعین]] و توسط شاگردان چهار صحابهٔ مذکور، به وجود آمدند؛آمد؛ به‌طور مثال [[سعید بن جبیر]] به دستور [[عبدالملک بن مروان]] (خلیفهٔ [[امویان|اموی]]) تفسیری بر قرآن نوشت. غالب تفاسیر این دوره توسط شاگردان ابن‌عباس انجام شده‌استشده‌است، ولی گاه مفسرانی بوده‌اند که پا فراتر از آموزه‌های ابن‌عباس گذاشته‌اندگذاشتند و تفاسیر عقلی-درایی داشتندداشتند، که سرآمد آن‌ها [[حسن بصری]] است. در زمان اتباع تابعین تفسیر به عنوان یک «علم» شناخته شد و نخستین تفاسیر شیعی از [[زید بن علی]]، [[جعفر صادق]] و [[جابر بن یزید جعفی]]، در این دوره نوشته شدندشد.<ref>{{پک|پاکتچی|ف=تفسیر|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۹۰–۶۹۳}}</ref><ref>{{پک|سبحانی|ف=تفسیر امام صادق|ک=دانشنامه جهان اسلام|لینک=http://rch.ac.ir/article/Details/11030}}</ref> در قرون دوم و سوم هجری، [[یحیی بن ابی کثیر]] و [[احمد بن حنبل]] مباحثی را مطرح کردند دربارهٔ این که با توجه به [[سنت (پیامبر اسلام)|سنت]] بایستی قرآن را معنا کرد؛ این گروه که به [[اهل حدیث]] مشهورند، اعتقاد داشتند با تکیه بر احادیث می‌توان قرآن را مورد مطالعه قرار داد. تفسیرهای حدیثی نیز انواع بسیاری داشته و فراوان‌اند.<ref>{{پک|پاکتچی|ف=تفسیر|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۸۰–۶۸۱}}</ref>
از اواسط قرن دوم هجری تا قرن چهارم، [[کلام اسلامی|علم کلام]] از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. چون کلام بر پایهٔ عقل و نص بود، برداشت‌های مختلفی از قرآن انجام شد که عالمان متکلم از همان ابتدا به آن علاقه نشان دادند و تفاسیری از عالمان [[معتزلی]] این دوره باقی مانده‌است. گروهی از معتزلیان بر «[[متشابهات]]» تمرکز کرده و آثاری به نام ''متشابه القرآن'' نوشتند. گروه دیگر روش پیشین ''تفسیر القرآن'' را ادامه دادند.<ref>{{پک|پاکتچی|ف=تفسیر|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۹۶–۶۹۷}}</ref> دستهٔ دیگری از تفسیرها با عنوان عمومی ''احکام القرآن'' در این دوره نوشته شدند و رویکردی [[فقه]]ی دارند. این تفسیرها صرفاً احکام دین را استخراج می‌کنند و نگارششان از میانهٔ قرن دوم هجری توسط [[محدث|محدثان]] آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. همچنین برخی تفسیرها رویکردی ادبی داشتند و ''قرآن'' را از نظر زبان‌شناسی،[[زبان‌شناسی]]، [[دستور زبان]] و معنی لغاتکلمات بررسی می‌کردند. بسیاری از عالمان [[نحو|نحوی]] و [[قرائت قران|قاریان]] از نیمهٔ نخست قرن دوم این گونه از تفسیرها را آغاز کردند. گونه‌های مختلفی از نوع ادبی وجود دارد، مانند ''معانی القرآن''، ''مجاز القرآن''، ''علوم القرآن'' و…. همچنین [[مورخانتاریخ‌نگاری مسلمانان|اخباریان]]، نظیر [[محمد بن جریر طبری]]، تفسیرهایی بر پایهٔ مطالعهٔ تاریخ رخدادها و [[شأن نزول]] [[آیات]] و [[تصوف|صوفیان]] تفسیرهایی [[عرفان]]ی نوشته‌اند.<ref>{{پک|پاکتچی|ف=تفسیر|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۹۸–۷۰۲}}</ref>
