== گاوشمار ==
{{Infobox former country
|
||
|
|
|
|
|native_name={{script|Xpeo|𐎧𐏁𐏂}}{{سخ}}{{native name|peo|Xšassa}}{{سخ}} «شاهنشاهی»<ref>{{cite book|last1=Daryaee|first1=edited by Touraj|author2=A. Shapour Shahbazi|title=The Oxford handbook of Iranian history|date=2012|publisher=Oxford University Press |url=http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199732159.001.0001/oxfordhb-9780199732159 |location=Oxford|isbn=978-0-19-973215-9|page=131|accessdate=29 December 2016|quote=Although the Persians and Medes shared domination and others were placed in important positions, the Achaemenids did not – could not – provide a name for their multinational state. Nevertheless, they referred to it as Khshassa, "the Empire".|doi=10.1093/oxfordhb/9780199732159.001.0001}}</ref>|conventional_long_name=شاهنشاهی هخامنشی|common_name=پارس (ایران)|continent=[[آفرو-اوراسیایی]]|region=خاور نزدیک|era=[[اروپای دوران قدیم|عصر باستان]]|government_type=[[پادشاهی]]|year_start=۵۵۰ پ.م.|year_end=۳۳۰ پ.م.|life_span=۵۵۰ پ.م. –۳۳۰ پ.م.|event_start=[[خیزش پارسها]]|date_start=|event_end=[[جنگهای اسکندر بزرگ|سقوط مقدونیه]]|date_end=|event1=[[نبرد تیمبرا|تسخیر لیدیه]]|date_event1=۵۴۷ پ.م.|event2=[[نبرد اوپیس|تسخیر بابل]]|date_event2=۵۳۹ پ.م.|event3=[[نبرد پلوزیوم|تسخیر مصر]]|date_event3=۵۲۵ پ.م.|event4=[[جنگهای ایران و یونان]]|date_event4=۴۹۹–۴۴۹ پ.م.|event5=[[نبرد قرنتیان]]|date_event5=۳۹۵–۳۸۷ پ.م.|event6=[[نبرد پلوزیوم (۳۴۳ پ.م.)|تسخیر دوباره مصر]]|date_event6=۳۴۳ پ.م.|p1=شاهنشاهی ماد|flag_p1=Median Empire.jpg|p2=امپراتوری بابل نو|flag_p2=Neo-Babylonian Empire.png|p3=لیدی|flag_p3=Map Anatolia ancient regions-en.svg|p4=دودمان بیست و ششم مصر|flag_p4=Ancient Egypt map-en.svg|p5=پادشاهی گندهاره|flag_p5=|p6=سغد|flag_p6=|p7=ماساگتها|flag_p7=|s1=پادشاهی مقدونیه|flag_s1=Vergina Sun - Golden Larnax.png|border_s1=no|s2=دودمان بیست و هشتم مصر|flag_s2=|image_flag=Standard of Cyrus the Great (Achaemenid Empire).svg|flag=پرچم ایران|flag_type=درفش ویژه کوروش بزرگ|image_coat=|symbol=|symbol_type=|image_map=Achaemenid Empire (flat map).svg|image_map_caption=شاهنشاهی هخامنشی در بزرگترین اندازه خویش زیر فرمان،{{سخ}}[[داریوش یکم]] (۵۲۲ پ.م. تا ۴۸۶ پ. م)|capital=[[بابل]]<ref name=EY>{{cite book|last=یارشاطر|first=احسان|authorlink=احسان یارشاطر|title=تاریخ ایران (کمبریج), Volume 3|year=1993|publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج]]|isbn=978-0-521-20092-9|page=482|quote=از چهار اقامتگاهی که [[هردوت]] نام برده: — [[هگمتانه]]، [[پاسارگاد]] یا [[پارسه]]، [[شوش]] و [[بابل]] — آخرینشان [در عراق جای دارد] از دیگر پایتختها بیشتر مورد اهمیت بوده، زیرا زمستان متعادل داشته (اگر بابل پایتخت ارزشمندی بشمار نمیرفت؛ اداره کشور در هنگام زمستان بایستی در سمت دشتها و در تابستان در کوهستانها میبود) و در میانه کشور جای داشتهاست. در روزگار [[سلوکیان]] و [[شاهنشاهی اشکانی|اشکانیان]] جایگاه پایتختی میانرودان به بالاتر از بابل؛ نزدیک به [[دجله]] انتقال یافت — همچون [[سلوکیه]] و [[تیسفون]]. این جابجایی بیانگر آن بوده که بنیادهای نو و سپس [[بغداد]] از آجرهای [[بابل]] باستان ساخته شدند. زیرا اندکی بعد بغداد نیز در فرادست رودخانه از آجرهای شهرهای [[مداین|سلوکیه-تیسفون]] از [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانیان]] ساخته شد.}}</ref> (پایتخت اصلی), [[پاسارگاد]]، [[هگمتانه]]، [[شوش]]، [[پارسه]]|common_languages={{plainlist|
* [[پارسی باستان]]{{anchor|infoa}}<sup>[[#inforefa|[a]]]</sup>
* [[آرامی سلطنتی|آرامی]]{{anchor|infob}}<sup>[[#inforefb|[b]]]</sup>
* [[زبان اکدی|بابلی]]<ref>{{cite book| author = Harald Kittel |author2=[[Juliane House]] |author3=Brigitte Schultze|author4=Juliane House|author5=Brigitte Schultze| title = Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction| url = https://books.google.com/?id=oD0dBqGDNscC| year = 2007| publisher = Walter de Gruyter| isbn = 978-3-11-017145-7| pages = 1194–5}}</ref>
* [[زبان مادی|مادی]]
* [[زبان یونانی باستان|یونانی]]<ref name="Iranian, E. Tucker 2001">''Greek and Iranian'', E. Tucker, ''A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity'', ed. Anastasios-Phoivos Christidēs, Maria Arapopoulou, Maria Chritē, (Cambridge University Press, 2001), 780.</ref>
* [[زبان عیلامی|عیلامی]]<ref>{{cite web|last1=Windfuhr|first1=Gernot|title=IRAN vii. NON-IRANIAN LANGUAGES (1) Overview – Encyclopaedia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vii1-non-iranian-languages-overview-|website=www.iranicaonline.org|publisher=Encyclopedia Iranica|accessdate=8 February 2017|language=en|quote=Elamite as one of the official languages of the Achaemenid court was still widely spoken in the southwest.}}</ref>
* [[زبان سومری|سومری]]{{anchor|infoc}}<sup>[[#inforefc|[c]]]</sup>
* [[زبان مصری|مصری]]
* و بسیاری دیگر}}|religion=[[زرتشتی]]، [[آیین بابلی]]<ref>{{cite book|last=Boiy|first=T.|title=Late Achaemenid and Hellenistic Babylon|year=2004|publisher=Peeters Publishers|isbn=978-90-429-1449-0|page=101}}</ref>|currency=[[داریک]]، [[سیگل]]|leader1=[[کوروش بزرگ]]|leader2=[[داریوش سوم]]|year_leader1=۵۵۹–۵۲۹ پ.م.|year_leader2=۳۳۶–۳۳۰ پ.م.|title_leader=شاه (xšāyaϑiya) '''یا''' [[شاه شاهان]] (xšāyaϑiya xšāyaϑiyānām)|stat_year1=۵۰۰ پ.م.|stat_pop1=۱۷ میلیون تا ۳۵ میلیون|ref_pop1=<ref name="Dynamics of Ancient Empires">{{Cite book|title=The Dynamics of Ancient Empires: State Power from Assyria to Byzantium|last=Morris|first=Ian|last2=Scheidel|first2=Walter|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-975834-0|location=|page=77}}</ref>|footnotes={{plainlist|
* {{anchor|inforefa}}a. '''[[#infoa|^]]''' زبان بومی.
* {{anchor|inforefb}}b. '''[[#infob|^]]''' [[زبان رسمی]] و ''[[زبان میانجی]]''.<ref>Josef Wiesehöfer, ''Ancient Persia'', (I.B. Tauris Ltd, 2007), 119.</ref>
* {{anchor|inforefc}}c. '''[[#infoc|^]]''' زبان ادبی در [[بابل]].}}|stat_area2=۵۵۰۰۰۰۰|stat_year2=۵۰۰ پ.م.<ref name="Turchin">{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=223 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|accessdate=12 September 2016 |issn= 1076-156X}}</ref><ref name="Taagepera">{{cite journal|last1=Taagepera|first1=Rein|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D|journal=Social Science History|date=1979|volume=3|issue=3/4|page=121|doi=10.2307/1170959|jstor=1170959}}</ref>}}'''شاهنشاهی هخامنشی''' یا '''هخامنشیان''' (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد، «۲۲۰ سال») شاهنشاهیای در دوران باستان بود که به دست [[کوروش بزرگ]] بنیاد نهاده شد. این نخستین دولتی بود که همه جهان متمدن آن روز را دربرمیگرفت و از این رو، شاهنشاهی هخامنشی نخستین و تنها دولتی است که همه جهان را برای بیش از سه سده یکپارچه کرد. پادشاهان این دودمان از پارسیان بودند و تبار خود را به «[[هخامنش]]» میرساندند که سرکردهٔ خاندان [[پاسارگاد]] از خاندانهای [[پارسیان]] بودهاست. [[هخامنش]] باید حوالی پایان سدهٔ هشتم یا ربع نخست سدهٔ هفتم پ. م بر مسند قدرت بوده باشد. چش پش، پسر هخامنش در فاصلهٔ تقریبی ۶۷۵ تا ۶۴۰ پ. م، رهبری طوایف پارسی را به دست گرفته بود.<ref>{{پک|داندامایف|1381|ک=تاریخ سیاسی هخامنشیان|ص=18}}</ref>
هخامنشیان، در آغاز پادشاهان بومی [[پارس]] و سپس [[انشان]] بودند ولی با شکستی که [[کوروش بزرگ]] بر [[ایشتوویگو]] واپسین پادشاه [[ماد]] وارد آورد و سپس گرفتن [[لیدیه]] و [[تمدن بابل|بابل]]، پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو [[کوروش بزرگ]] (از نوادگان شاه انشان، کوروش یکم، کمبوجیه یکم) را بنیانگذار [[شاهنشاهی]] هخامنشی میدانند.<ref>''La Parse avant Empire'', P.Briant,IA ,1984.P.71-118</ref>
به پادشاهی رسیدن پارسیها و دودمان هخامنشی یکی از رخدادهای برجستهٔ تاریخ باستان است. اینان دولتی ساختند که دنیای باستان را به استثنای دو سوم [[یونان]] زیر فرمان خود درآورد. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین [[فهرست بزرگترین امپراتوریهای جهان|امپراتوری]] تاریخ جهان میدانند. پذیرش و بردباری دینی از ویژگیهای شاهنشاهی هخامنشی بهشمار میرفت.<ref>{{یادکرد
|کتاب=هفت رخ فرخ ایران
|نویسنده = رضاییان، فرزین
|ترجمه=
|ناشر =انتشارات دایره سبز
|چاپ=ابیانه
|شهر=
|کوشش=
|ویرایش=
|صفحه=۵۳
|سال=۱۳۸۶
|شابک=
}}</ref>
شاهنشاهی هخامنشیان به عنوان بزرگترین امپراتوری جهان از نظر گستردگی و جمعیت نام برده شدهاست. بیش از ۴۹ میلیون نفر از ۱۱۲ میلیون جمعیت جهان آن زمان در این سرزمین زندگی میکردند.<ref>[http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/9000/largest-empire-by-percentage-of-world-population Largest empire, by percentage of world population, Guinness World] Records</ref> در دوران هخامنشیان سی قوم مختلف تحت لوای این امپراتوری بودند.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=11|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref>
خاویر آلوارز عیلامشناس معتقد است که آثار و نقشبرجستههای موجود نشان میدهد که هخامنشیان هنر خود را در بخش معماری و نقشبرجسته از عیلامیها آموختهاند.<ref>[http://khouzestan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=24502 ایسنای خوزستان]</ref>
قلمرو هخامنشیان بسیار گسترده بود بهطوریکه از [[دره سند]] در [[هند]] تا [[رود نیل]] در [[مصر]] و ناحیه [[بنغازی]] در [[لیبی]] امروز و از [[رود دانوب]] در [[اروپا]] تا [[آسیای مرکزی]] را در بر میگرفت. در این کشور پهناور اقوام بسیاری با آداب و رسوم خاص خود زندگی میکردند و فرهنگ ایالتی و قومی خود را پاس میداشتند. در حقیقت مشخصه مهم این دولت احترام به آزادی فردی و قومی و بزرگداشت نظم و قانون و تشویق هنرها و فرهنگ بومی و همچنین ترویج بازرگانی و هنر بود.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=19|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref> کارل شفُلد مینویسد: «تمدن بزرگی مانند تمدن هخامنشی را نمیتوان از روی تأثیراتی که پذیرفته درک کرد. واقع آن است که اهمیت این چنین تمدنی دقیقاً در توانی است که او را به حل و جمع همهٔ این اجزای مختلف در کلیتی واحد قادر ساختهاست.»<ref>''Archailogische Mittelungen aus Iran'', Vol.1, Karl Shefold,(Berlin 1968), P.54.</ref>
شاهان هخامنشی در خلال سال و با تغییر [[فصل]] کوچ میکردند و معمولاً تمام سال را در یک جا به سر نمیبردند بلکه بر حسب اقتضای [[آب و هوا]] هر فصلی را در یکی از پایتختهای خود سر میکردند در [[فصل زمستان]] در [[بابل (تمدن)|بابل]]، [[دشتستان]] و [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] اقامت داشتند و در [[فصل تابستان]] به [[هگمتانه|همدان]] میرفتند که در دامنه [[کوه الوند]] بود و هوایی خنک داشت. این سه شهر پایتخت سیاسی و اداری و اقتصادی بودند ولی دو شهر دیگر هم بودند که پایتخت آیینی هخامنشیان بهشمار میرفتند یکی [[پاسارگاد]] که در آنجا آیین و تشریفات تاجگذاری شاهان هخامنشی برگزار میشد و دیگری [[پارسه]] که برای دیگر تشریفات به کار میآمد. این دو شهر زادگاه و پرورشگاه و به اصطلاح گهواره پارسیان بهشمار میرفت البته تخت جمشید از این دو بیشتر اهمیت داشت به همین دلیل اسکند ر مقدونی آن را عمداً آتش زد تا گهواره و تکیهگاه دولت هخامنشی را از میان ببرد و به ایرانیان بفهماند که دیگر دوره فرمانروایی آنان به سر آمدهاست.<ref>{{یادکرد |فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده = علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر =انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|چاپ=۱۳۸۴|شهر=تهران |کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد |ویرایش= |صفحه=22|سال=۱۳۸۴|شابک=۴-۶-۹۱۹۶۰-۹۶۴}}</ref>
== سالشمار ==
{{اصلی|گاهشمار هخامنشیان}}
* در سال ۵۵۸ پیش از میلاد پادشاهی [[کوروش بزرگ]] (کوروش دوم) در [[انشان]] ([[فارس (سرزمین)|پارس]]) و [[خوزستان]] آغاز شد و پایتخت هخامنشیان به [[شوش (شهر باستانی)|شوش]] منتقل شد.<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>
* در سال ۵۲۵ پیش از میلاد سپاه ایران تحت فرماندهی [[کمبوجیه دوم]] دومین شاه هخامنشی، سرزمین [[مصر باستان|مصر]] را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی این دودمان کرد.<ref name="iranicaonline.org" />
* در سال ۴۹۰ پیش از میلاد جنگی به نام ماراتن بین [[ایران باستان|ایران]] و [[یونان باستان|یونان]] در محلی به نام ماراتن در یونان کنونی رخ میدهد و ارتش هخامنشی از یونان شکست میخورد. این نبرد نخستین پیروزی یونان بر ایران در خشکی بود.<ref name="iranicaonline.org" />
* در سال ۳۳۴ پیش از میلاد [[اسکندر مقدونی]] به [[آسیا]] حمله میکند و سپاه هخامنشیان در [[تنگه داردانل]] شکست میخورد.<ref name="iranicaonline.org" />
* در سال ۳۳۰ پیش از میلاد [[داریوش سوم]] کشته شده و [[هگمتانه]] فتح میشود، همچنین [[تخت جمشید]] به وسیله [[اسکندر مقدونی]] ویران شده و حکمرانی هخامنشیان بر ایران پایان میپذیرد.<ref name="iranicaonline.org" />
== کشور و سرزمین ==
[[پارسها]] مردمانی از اقوام [[آریایی]] هستند که نزدیک به سه هزار سال پیش از میلاد [[عیسی|مسیح]] به [[فلات ایران]] آمدهاند. پارسیان باستان از قوم آریایی پارس یا [[پارسواش]] بودند که در [[سنگنوشته]]های [[آشور]]ی از سده نهم پیش از زادروز مسیح، نام آنان دیده میشود. پارسها همزمان با مادها به بخشهای باختری ایران سرازیر شدند و پیرامون [[دریاچه ارومیه]] و [[کرمانشاهان]] جای گرفتند. با ناتوانی دولت [[ایلام]]، نفوذ خاندان پارس به [[خوزستان]] و بخشهای مرکزی فلات ایران گسترش یافت.
برای نخستین بار در سالنامههای آشوری [[سلمانسر سوم]] در سال ۸۳۷ پ. م، نام خاندان «[[پارسوا]]» در جنوب و جنوب باختری دریاچه ارومیه برده شدهاست. برخی از پژوهشگران مانند راولینسن بر این ایده هستند که مردم پارسواش همان پارسیها بودهاند. تصور میشود خاندانهای پارسی پیش از این که از میان درههای کوههای [[زاگرس]] به سوی جنوب و جنوب خاوری ایران بروند، در این سرزمین، ایست کوتاهی نمودند و در حدود ۷۰۰ سال پیش از زادروز در بخش [[پارسوماش]]، روی دامنههای [[کوههای بختیاری]] در جنوب خاوری [[شوش]] در سرزمینی که بخشی از کشور ایلام بود، جای گرفتند. از سنگنوشتههای آشوری چنین بر میآید که در زمان [[شلمنسر]] (۷۱۳–۷۲۱ پ. م) تا زمان [[پادشاه]]ی [[آسارهادون]] (۶۶۳ پ. م)، پادشاهان یا فرمانروایان [[پارسوا]]، پیرو آشور بودهاند. پس از آن در زمان [[فرورتیش]] (۶۳۲–۶۵۵ پ. م) پادشاهی [[ماد]] به [[پارس]] چیرگی یافت و این دولت را پیرو دولت ماد نمود.
== سبک و روش حکومتشتر خوردن ==
* [[تورج دریایی]] مورخ و ایرانشناس در [[دانشگاه کالیفرنیا]]، [[علی موسوی (باستانشناس)|علی موسوی]] مدرس تاریخ در [[دانشگاه کالیفرنیا]] و [[خداداد رضاخانی]] محقق تاریخ از [[دانشگاه برلین]] در کتاب «واکاوی یک شاهنشاهی» با عنوان فرعی «گذر زمان در تاریخنگاری هخامنشیان»، سبک حکومت هخامنشیان را اینگونه ذکر میکنند:
== سالشمار استقلال و تابعیت مصر در دوران هخامنشیان ==
* در سال ۵۲۵ پیش از میلاد سپاه ایران تحت فرماندهی [[کمبوجیه دوم]] دومین شاه هخامنشی، سرزمین مصر را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی این دودمان کرد.<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>
* در سال ۴۸۵ پیش از میلاد [[خشایارشا]] [[شورش]] مصر را سرکوب کرد و برادرش [[هخامنش (ساتراپ)|هخامنش]] را به عنوان فرماندار ساتراپی مصر منصوب کرد.<ref name="iranicaonline.org" />
* در سال ۴۰۵ پیش از میلاد در دوران [[داریوش دوم]] مصر از خاک ایران جدا شد.<ref name="iranicaonline.org" />
|