قلمکاری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قلمکاری''' (یا '''چیت سازی''') هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. قلمکاری واژه‌ای فارسی است که در زبان هندی به عاریت گرفته شده و به‌طور لغوی از دو واژه قلم و کاری تشکیل شده و معنی آن، کار هنری است که با قلم انجام می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاهوبگاه=|نشانی=http://www.downloadarticle.ir/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AFدانلود-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87مقاله-%D9%87%D9%86%D8%B1هنر-%D9%82%D9%84%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8Cقلمکاری-%D8%AF%D8%B1در-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86ایران/|عنوان=دانلود مقاله هنر قلمکاری در ایران}}</ref> این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می‌شد که از معروفترین آن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده‌است.

مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه‌ای گچبری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که می‌رساند طراحان نقش‌های قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده کاری چوب و منبت‌کاری و گچبری با استفاده از طرح‌ها و نقش‌هایی که در این چند صنعت بکار می‌رفته و از تلفیق آن‌ها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم می‌ساخته اند،می‌ساخته‌اند، به‌علاوه اینکه نقش‌های کاشی ایران بخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقش‌های قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت می‌باشد اینست که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمی‌تر از قالیبافی بوده‌است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقش‌های قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقش‌های مربوط به قالی با استفاده از آن‌ها فراهم گردیده و نیز در گچبری‌ها و کنده کاری‌های روی چوب تأثیر بسیار بجا گذاردهگذارده‌است است(احسانی، ۱۳۵۰).

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه‌های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالب‌های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می‌شود (چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی) را قالب‌سازی تشکیل می‌دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب‌های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می‌شود (نوری زاده،۱۳۷۷زاده، ۱۳۷۷).

در حال حاضر بیشتر محصولات قلمکاری اصفهان در کارگاه‌های شهر [[خورزوق]] تولید می‌شود. بعد از زمان [[صفویه]] و مشکلات حکومت [[شاه سلطان حسین]] و [[حمله افغان‌ها به ایران|حمله افغانها]]<nowiki/>و . . .  در اصفهان شاگردان و استادکاران سفره قلمکار که عمدتاً اهل شهرهای اطراف و به ویژه دلیگان شهر خورزوق بودند کارگاههایکارگاه‌های خود را به زادگاه شان که در آن فراوانی آب [[قنات]] و زمین‌های مسطح برای کار و پهن کردن سفره قلمکارهای پرداخت شده بود منتقل کردند و تولید سفره قلمکار در همین شهر رونق گرفت و هنوز هم تولید و برای عرضه به گردشگران به اصفهان برده می‌شود . در حال حاضر با وجود بیش از 100۱۰۰ کارگاه سفره قلمکار در دلیگانِ خورزوق به جرأت می‌توان گفت که بیش از  %70۷۰ تولید سفره قلمکار استان و کشور در این شهر و به شیوه سنتی با وسابل و پارچه‌های کتان خالص و رنگهای طبیعی تولید می‌شود و به تمام نقاط کشور و حتی جهان صادر می گرددمی‌گردد. از دیگر صنایع دستی این منطقه و شهرستان می‌توان مُنبت کاری، مُعرق کاری روی چوب ،چوب، چرم دوزی ،دوزی، مُشبک کاری ،کاری، قلم زنی و . . . را نام برد. شما می توانیدمی‌توانید صنایع دستی اصفهان را با قیمتی مناسب و ارزانتر از اصفهان در این شهر خریداری کنید<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=مدیرفنی|کد زبان=fa-ir|وب‌گاهوبگاه=khorzoogh.ir|نشانی=http://khorzoogh.ir/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87درباره-%D8%B4%D9%87%D8%B1شهر|عنوان=شهرداری خورزوق - دربارهدربارهٔ شهر|بازبینی=2018-11-06}}</ref> و یا برای خرید اینترنتی به سایت سپاهان مینا تنها ارائه دهنده محصولات این شهر مراجعه کنید.

اخیرااخیراً نیز این شهر به عنوان نامزد شهر جهانی [[قلمکاری]] از سوی [[سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری]] به [[شورای جهانی صنایع دستی]] معرفی شد. <ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=YJC|نام=خبرگزاری باشگاه خبرنگاران {{!}} آخرین اخبار ایران و جهان {{!}}|کد زبان=fa-IR|وب‌گاهوبگاه=خبرگزاری باشگاه خبرنگاران {{!}} آخرین اخبار ایران و جهان {{!}} YJC|نشانی=https://www.yjc.ir/fa/news/5469343/%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B2%D9%88%D9%82خورزوق-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86اصفهان-%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%AFنامزد-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86عنوان-%D8%B4%D9%87%D8%B1شهر-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8Cجهانی-%D9%82%D9%84%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8Cقلمکاری-%D8%B4%D8%AFشد|عنوان=خورزوق اصفهان نامزد عنوان 'شهر جهانی قلمکاری' شد|بازبینی=2018-11-06}}</ref>

به‌طور عمده پارچه‌های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بمراتب زیادتر از پشم می‌باشد مع‌الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده می‌شود: پارچه‌های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. (قره نژاد، ۱۳۵۶). آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می‌نویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی منقوش تولید می‌گردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می گرددمی‌گردد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه ها،ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.

رنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، رنگ‌های حیوانی و رنگ‌های معدنی بوده‌است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگهای طبیعی از رنگهای شیمیایی استفاده می‌شود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند"(نوری زاده، 1377۱۳۷۷). رنگ‌های اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگها به نسبت‌های معین رنگهای فرعی بدست می‌آید برای تهیه هر یک از رنگهای اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار می‌برند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت ۱۰ تا ۱۲ ساعت درآب می‌خیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه می‌نمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد در تمام رنگها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالبها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار میگ‌یرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک می‌سازند چون نسبت به سایر چوب‌ها محکمتر و قابلیت انعطاف‌پذیری بیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می‌آورددرمی‌آورد می‌توان طرح‌ریزی و اسکله کاری را نام برد که تماماً با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام می‌گیرد. قالب را بعد از آماده شدن با پیه چرب می‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک برندارد. برای چاپ یک شکل چهار رنگ چهار قالب بطور مجزا تهیه و مورد استفاده قرار می‌گیرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قلمکارسازان بعد از تهیه رنگ‌های لازم که به‌طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه‌ای است ابتدا پارچه‌هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آن‌ها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا هم آهار آن‌ها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به‌طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام می‌دهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی می‌شود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و صنعتگر با کمک قالب‌های چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه می‌پردازد. بعد از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2۲ تا 3۳ ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آمادهٔ تثبیت رنگ می‌کنند شیوهٔ تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقداری حدود 12۱۲ کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال می‌شود و سپس آمادهٔ ارائه به بازار می‌شود. (هلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

هم اکنونهم‌اکنون تنها تولیدکنندهٔ پارچه‌های قلمکاری که به روش سنتی کار با قلم‌مو به تولید محصولات متنوع قلمکاری پرداخته، مجموعهٔ هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال ۱۳۹۴ در اصفهان مشغول به فعالیت شد.

مجموعهٔ بی سان (Be sun) با چشم‌انداز «ترفیع جایگاه هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران» به احیاء روش سنتی تولید قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته استپرداخته‌است.