پادشاهی ماد: تفاوت میان نسخه‌ها

دوران پادشاهی [[شاهان ماد]] و مدت پادشاهی آن‌ها و نیز ترتیب‌شان مورد مناقشه است. به‌گفتهٔ [[هرودوت]]، سلسلهٔ مادها شامل چهار شاه بود که به یک خانواده تعلق داشتند و به مدت ۱۵۰ سال فرمانروایی کردند. به‌قضاوت هرودوت، شاهان ماد به ترتیبِ سال‌های زیر فرمانروایی کردند:<ref dir=ltr name=":0">{{پک|Dandamayev|Medvedskaya|۲۰۰۶|ک=MEDIA|زبان=en}}</ref>

[[دیاکو]] یا دیااُکو بنیان‌گذار و نخستین شاه مادها بود. نام او در منابع گوناگون، به صورت‌های مختلفی ذکر شده‌است؛ [[هرودوت]] تاریخ‌نگار [[یونان|یونانی]] نام وی را به صورت دِیوکِس (''Δηιόκης'') ضبط کرده‌است. در متون [[زبان آشوری|آشوری]] از وی به نام ''Da-a-a-uk-ku'' یاد شده و در [[زبان عیلامی|عیلامی]] به صورت ''Da-a-(hi-)(ú-)uk-ka'' آمده‌است.<ref dir=ltr name="ReferenceA">{{پک|Schmitt|۱۹۹۴|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> نام دیاکو برگرفته از واژهٔ [[زبان‌های ایرانی|ایرانی]] ''-Dahyu-ka'' {{کوچک}}(دَهیوکَ){{پایان کوچک}} است و اسم مصغر واژهٔ ''-dahyu'' {{کوچک}}(دَهیو){{پایان کوچک}} به‌معنی سرزمین است. [[فریدریش فون اشپیگل]] عقیده دارد که ''دهایوکو'' به معنی «ساکن و سرکردهٔ ده» و در واقع ریخت کهن همان واژهٔ «دهگان» (دهقان) است. همچنین [[فردیناند یوستی]] به پیروی از نظر اشپیگل، معتقد است که نام دیاکو، لقب اوست و شکل کوتاه‌شده‌ای از ''dahyaupati'' {{کوچک}}(دَهیااُپَتی){{پایان کوچک}} در [[فارسی باستان]] و ''danhupaiti'' {{کوچک}}(دَنهوپَیتی){{پایان کوچک}} در [[زبان اوستایی|اوستایی]] است که پایانهٔ ka {{کوچک}}(کَ){{پایان کوچک}} گرفته‌است.<ref name="ReferenceB">{{پک|خالقی مطلق|۱۳۷۵|ک=هوشنگ و دیاکو|ص=۴۷۴}}</ref>

دیاکو احتمالاً به تقلید از آشوریان مراسمی برای بار ترتیب داد؛ هرودوت می‌نویسد که دیاکو در کاخ خود می‌ماند و تماسش از طریق فرستادن و دریافت پیام به بیرون بود و هیچ‌کس نمی‌توانست با پادشاه تماس مستقیمی داشته باشد و دادخواست‌ها و پیام‌ها تنها از طریق پیامگزاران صورت می‌گرفت که این محدودیت برای ایجاد نوعی حس ترس و احترام در میان مردم بود.<ref>{{پک|هوار|۱۳۶۳|ک=ایران و تمدن ایرانی|ص=۳۰}}</ref> همچنین، خندیدن و [[آب دهان]] انداختن در حضور پادشاه ممنوع بود.<ref name="ReferenceB" /> از دیگر اقدامات وی، ایجاد گروهی به‌نام «چشم‌ها و گوش‌های شاه» بود که این افراد چشم‌ها و گوش‌های شاه بودند و وظیفهٔ جاسوسی برای شخص شاه را داشتند؛ چنین سازمان و گروهی تا [[دورهٔ هخامنشیان]] وجود داشت.<ref name="ReferenceA" /><ref dir=ltr>{{پک||۲۰۱۲|ک=Deioces|کد زبان=en}}</ref>

[[سارگون دوم]] شاه آشور در سال ۷۱۵ پیش از میلاد، متوجه شد که دیاکو با [[روسای اول]]، شاه اورارتو متحد شده‌است. او دیاکو را زیر نظر گرفت و در طی جنگ خود با [[منائیان]] — که از خویشاوندان نژاد مادی بودند و در آذربایجان و جنوب [[دریاچه ارومیه|دریاچهٔ ارومیه]] سکونت می‌کردند — بار دیگر وارد ماد شد تا چنان‌که مدعی بود، به «هرج‌ومرج» آن‌جا پایان دهد. وی در آن‌جا توانست دیاکو را اسیر کند ولی برخلاف عادت همیشگی آشوریان جانش را به او بخشید و در نبشته‌ای تشریفاتی در کاخ خود در خُرس‌آباد اعلام می‌کند: «دیاکو را به‌همراه قبیله‌اش به حمات تبعید کردم.»<ref>{{پک|هینتس|۱۳۸۷|ک=داریوش و ایرانیان|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|هوار|۱۳۶۳|ک=ایران و تمدن ایرانی|ص=۲۷}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Davis|۲۰۱۲|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> وی چندسالی در اسارت سارگون دوم بود و مادها به‌عنوان فرمان‌برداران و باج‌گذاران آشور، دچار فقر و از هم‌پاشیدگی شدند و آشوریان، دیاکو را به‌عنوان کسی که همیشه مطیع آشور باقی بماند و خراج خود را به‌طور مرتب به دربارهٔ آشور بپردازد و از جهات دیگر حتی از نظر تأمین [[نیروی نظامی]] برای آشوریان به‌هنگام درگیرشدن آشور در جنگ متعهد شود، وی را آزاد کردند و سپس او به‌عنوان رهبر قطعی و احتمالاً پادشاه مادها برگزیده شد.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۸۸}}</ref>

نام فرورتیش در زبان [[زبان اوستایی|اوستایی]] فْرَوَشی<ref group="پ">Fravaši</ref> و در زبان [[زبان فارسی باستان|فارسی باستان]] فْرَوَرتی ({{میخی هخ|FA}}{{میخی هخ|RA}}{{میخی هخ|VA}}{{میخی هخ|RA}}{{میخی هخ|TA}}{{میخی هخ|I}})<ref group="پ">Fravrti</ref> آمده‌است. در [[زبان پارسی میانه|پارسی میانه]] (زبان پهلوی) هم فْرَوَرد و فْرَوَهْر<ref group="پ">Fraward یا Frawahr</ref> خوانده می‌شده‌است.<ref dir=ltr name="ReferenceC">{{پک|Boyce|۲۰۰۰|ک=FRAVAŠI|کد زبان=en}}</ref>

فرورتیش فرزند [[دیاکو]] و دومین شاه ماد بود که همهٔ اطلاعات مربوط به او، از هرودوت به ما رسیده‌است.<ref>{{پک|پیرنیا|۱۳۶۹|ک=ایران باستان|ص=۱۷۹}}</ref> به گفتهٔ هرودوت، فرورتیش پسر دیاکو بود و همهٔ قبایل مادی را متّحد و به یک کشور تبدیل کرد. از شواهد چنین پیداست که پس از مرگ دیاکو، وی رهبری قبایل مادی را برعهده گرفت.<ref dir=ltr name="ToolAutoGenRef8">{{پک|Medvedskaya|۲۰۰۴|ک=Phraortes|کد زبان=en}}</ref> برخی منابع بر این باورند نام فرورتیش در خاندان دیاکو رایج نبوده و نام وی را همان خشثریتَه می‌دانند و ادعای هرودوت را در مورد نام فرورتیش و نیز نام پدر دیاکو و پدربزرگ فرورتیش رد می‌کنند.<ref dir=ltr>{{پک|Diakonoff|1993|ک=CYAXARES|کد زبان=en}}</ref> از میان فرزندان وی، تنها نام [[هووخشتره]] در منابع آمده‌است که پس از او جانشینش شد و توانست یک سلطنت سراسری را در ایران تشکیل دهد.<ref name="ToolAutoGenRef15" />

بسیاری از پژوهشگران، با توجه به تقویم‌ها و اسناد و محاسبات [[میان‌رودان]] و به‌ویژه [[آشور|آشوریان]]، زمان سلطنت فرورتیش را بین سال‌های ۶۷۵ تا ۶۵۳ پیش از میلاد می‌دانند<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۱۹}}</ref> ولی بعضی دیگر از پژوهشگران زمان حکومت او را بین سال‌های ۶۵۵ تا ۶۳۳ پیش از میلاد می‌دانند.<ref dir=ltr name="ToolAutoGenRef7">{{پک|Randa|1954|ک=Handbuch der Weltgeschichte|ص=278|زبان=en}}</ref> با اینحال برخی از دانشمندان به کلی این نظرات را رد می‌کنند و بر این باورند که فرورتیش از سال ۶۷۸ تا ۶۲۵ پیش از میلاد، یعنی به‌مدت پنجاه و سه سال حکومت کرده‌است.<ref name="ToolAutoGenRef8" />

در نخستین سال‌های سلطنت فرورتیش، [[سکاها]] که در ناحیهٔ بین [[دریای خزر|دریای مازندران]] و [[قفقاز]] زندگی می‌کردند از طریق گذر [[دربند قفقاز]]، به [[سرزمین ماد]] وارد شدند و بخش‌هایی از خطهٔ ماد را به اشغال خود درآوردند.<ref name="ToolAutoGenRef13">{{پک|بیات|۲۵۳۶|ک=کلیات تاریخ ایران|ص=۳۳|کد زبان=en}}</ref>

هووخشتره، نخست [[سکاها]] را که پس از مرگ پدرش [[فرورتیش]] بر ماد سلطه یافته‌بودند، شکست داد. پس از آن برای مقابله با آشوریان، نیروی نظامی مجهزی تشکیل داد؛ زیرا سربازان طوایفی که به‌همراه سرکردگان خود در هنگام جنگ به اردو می‌پیوستند، هرگز از عهدهٔ یک سپاه منظم برنمی‌آمدند. به همین خاطر ابتدا ارتش ماد را تجدید سازمان و نوسازی کرد و به جای تقسیمات سابق عشیرتی، آن‌ها را بر حسب نوع سلاح تقسیم‌بندی کرد و این خود استعداد جنگی آن‌ها را بسیار بالا برد. هووخشتره سپس با [[بابل (دولت‌شهر)|دولت بابل]] متحد شد و با نیروی نظامی خود به سوی [[آشور (سرزمین)|سرزمین آشور]] حرکت کرد. در سال ۶۱۴ پیش از میلاد از کوه‌های [[زاگرس]] گذشت و ضمن تسخیر آبادی‌های آشوری سر راه، [[آشور (شهر)|شهر آشور]]، پایتخت باستانی دولت آشور را در محاصره گرفت.<ref name="ToolAutoGenRef4">{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۳۸۸}}</ref> پس از سقوط شهر آشور، [[نبوپلسر|نبوپَلَّسَر]] (پادشاه بابل) در شهر آشور به دیدار هووخشتره آمد و در آنجا پیمان دوستی ماد و بابل تجدید شد. در سال ۶۱۲ پیش از میلاد هووخشتره و نبوپلسر توانستند با حمله به [[نینوا]] (پایتخت آشوریان) و فتح آن، به عمر [[آشوریه|امپراتوری آشور]] خاتمه دهند.<ref name="ToolAutoGenRef5">{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۸۰}}</ref><ref dir=ltr name="ToolAutoGenRef1">{{پک|Diakonoff|۱۹۹۳|ک=CYAXARES|زبان=en}}</ref>

پس از فتوحات و پیروزی‌های فراوان، هووخشتره این بار متوجه غرب و [[لیدیه]] و شهرهای تجاری [[یونان باستان]] در [[آسیای صغیر]] شد. وی با [[الیاتس|آلیات]] شاه لیدیه جنگید و توانست سرزمین‌های بالای [[رود هالیس]] را تصرف کند. جنگ بین مادها و لیدی‌ها سرانجام در سال ۵۸۵ پیش از میلاد مسیح به‌دلیل خورشیدگرفتگی ناگهانی پایان یافت و هووخشتره هم در همان سال یا سال بعد از آن درگذشت<ref name="ToolAutoGenRef11">{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۳۹۵}}</ref> و پس از وی، پسرش [[ایشتوویگو]] به پادشاهی رسید و ۳۵ سال سلطنت کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Schmitt|۱۹۸۷|ک=ASTYAGES|زبان=en}}</ref> بنا بر گفتهٔ [[ایگور دیاکونوف]]، آرامگاه هووخشتره در [[قزقاپان]]، مقبره‌ای صخره‌ای در [[استان سلیمانیه]] در [[کردستان عراق]] است.

{{اصلی|نبرد نینوا (۶۱۲ پیش از میلاد)}}در سال ۶۱۲ پیش از میلاد، نیروهای ماد و بابل به هم ملحق شدند تا به نینوا حمله کنند. شهر به مدت سه ماه محاصره شد و در این فاصله، بین محاصره‌کنندگان و محاصره‌شوندگان سه نبرد عمده صورت گرفت. سرانجام در ماه اوت سال ۶۱۲ پیش از میلاد متحدان از طریق ایجاد سیل مصنوعی و خراب کردن حصار گلین شهر وارد نینوا شدند. در همان روز ورود متحدان به نینوا، [[سینشاریشکون]]، پادشاه آشور، خود را در میان شعله‌های آتش کاخ خود انداخت و به زندگی خود پایان داد. متحدان شهر نینوا را تصرف و تا بیخ و بن ویران کردند.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۸۱ و ۲۸۲}}</ref><ref>{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۳۹۰}}</ref> سهم عمدهٔ این پیروزی و سقوط شهر را مادی‌ها بر عهده داشتند.<ref dir=ltr name=":02">{{پک|Dandamayev|Medvedskaya|۲۰۰۶|ک=MEDIA|زبان=en}}</ref>

[[ایشتوویگو]] (به اکدی:Iš-tu-me-gu، در ''[[تاریخ هرودوت]]'': آستیاگ (Astuágēs)، در گزارش [[کتزیاس|کتسیاس]]: Astuígas و Astuigâs)<ref dir=ltr name="ReferenceA2">{{پک|Schmitt|1987|ک=ASTYAGES|زبان=en}}</ref> آخرین پادشاه [[ماد]] بود که از سال ۵۸۵ تا ۵۵۰ پیش از میلاد حکومت کرد. او شوهرِ خواهر [[کرزوس]]، فرمانروای [[لیدیه]] بود. او ۳۵ سال حکومت کرد، که اطلاعات زیادی در مورد آن در دست نیست. از اقدام‌های ایشتوویگو، لشکرکشی به [[قفقاز]] و جنگ با لیدیه بود که در نهایت، موجب پیمان صلح او با پادشاه لیدیه و ازدواج او با [[آرینیس]]، خواهر کرزوس شد. منابع بابلی می‌گویند که ایشتوویگو به [[کوروش بزرگ|کوروش]] حمله کرد، ولی سپاهش بر او شورید و او را دستگیر کرده، به کوروش تحویل داد. بدین ترتیب حکومت ۱۲۸ ساله [[شاهنشاهی ماد|ماد]] پایان یافت و [[امپراتوری هخامنشی]] بنیان نهاده شد. کوروش مادها را مغلوب کرد، اما به آن لباس پارسی پوشاند. به‌طوری‌که خیلی از مقامات مادی، در حکومت هخامنشیان دارای جایگاه والایی بودند و استان ماد هم، دومین استان هخامنشی پس از استان پارس بود. روایات مختلفی در مورد تبار کوروش و چگونگی جنگ او با ایشتوویگو توسط یونانی‌ها گفته شده که تماماً رنگ و بوی [[فولکلور]] می‌دهند از جمله این که او پدربزرگ [[کوروش بزرگ]] بود. از نظر پژوهشگران امروزی، هیچ رابطهٔ خویشاوندی بین کوروش و ایشتوویگو وجود ندارد.

* {{یادکرد کتاب|عنوان=داریوش و ایرانیان|نام خانوادگی=هینتس|نام=والتر|ناشر=نشر ماهی|سال=۱۳۸۷|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۹۹۷۱-۲۰-۳|مکان=تهران|پیوند نویسنده=والتر هینتس|ترجمه=[[پرویز رجبی]]}}
{{چپ‌چین}}

* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=DavisMedvedskaya|نام=AndrewInna JacksonNikolaevna|پیوند نویسنده=اینا مدودسکایا|مقاله=DEIOCESPHRAORTES|دانشنامه=The[[دانشنامه Projectایرانیکا|Encyclopædia Gutenberg EBook of Encyclopaedia BritannicaIranica]]|سال=۲۰۱۲۲۰۰۴|نشانی=http://www.gutenbergiranicaonline.org/filesarticles/38892/38892-h/38892-h.htm#ar138phraortes|تاریخ=1520 FebJul 20122004|تاریخ بازبینی=22 Oct 2012|زبان=en|پیوند بایگانی=http://www.webcitation.org/6CyVLD8n1|تاریخ بایگانی=18 December 2012}}