حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها
| [نسخهٔ بررسی‌شده] | [نسخهٔ بررسی‌شده] |
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز ویرایش 5.126.4.12 (بحث) به آخرین تغییری که Behzad39 انجام داده بود واگردانده شد برچسب: واگردانی |
اصلاح |
||
خط ۴۷:
ترجمه:
در طوس دو قبر قرار دارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرت‌های روزگار نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری. (شعر [[دعبل خزاعی]] شاعر [[مردم عرب|عرب]] معاصر علی بن موسی الرضا)<ref name="isna.ir">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۱۴ دی ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/92101406673/حرم-امام-رضا-ع-چگونه-ساخته-شد|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟}}</ref>
|عرض=400px}}
خط ۵۴:
== پیشینه بنا ==
=== پیش از کشته شدن علی بن موسی ===
بنا بر گزارشی از [[محمد بن جریر طبری|طبری]] و [[یاقوت حموی|یاقوت]] به نقل از [[تقی بینش]] در نخستین [[کنگره تحقیقات ایرانی|کنگرهٔ ایران‌شناسی]]، در [[سناباد]] عمارتی ییلاقی وجود داشت و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند [[جنید بن عبدالرحمن]] و [[حُمَید بن ابی‌غانم طایی]] در آن اقامت داشتند.<ref name="ReferenceA">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۲۴}}</ref> در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دارِ [[حمید بن قحطبه|حُمَید بن قَحْطَبَه]] گفته‌اند و آن را مِلک شخصی وی دانسته‌اند.<ref
=== ایجاد حرم ===
;[[سامانیان]]
به‌روایت [[ابوالفضل بیهقی|بیهقی]]، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی|نام خانوادگی=حسینی‌کازرونی|نام=سیداحمد|ناشر=موسسه فرهنگی آیات|سال=۱۳۷۴|شابک=|مکان=تهران|صفحات=}}</ref> به‌گفتهٔ [[شیخ صدوق|ابن بابویه]]، [[ابومنصور محمد بن عبدالرزاق|محمد بن عبدالرزاق طوسی]] و [[امیر حمویه]] از امرای [[سامانیان|سامانی]] تزئیناتی در حرم به‌وجود آوردند.<ref name="article.tebyan.net">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۶ مهر ۱۳۹۱|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/222878/11-قرن-تاریخچه-از-حرم-امام-رضا-ع-|عنوان=11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا (ع)}}</ref>
;[[دیلمیان]]
خط ۶۵:
;[[غزنویان]]
در سده پنجم هجری، [[محمود غزنوی]] [[قبه]] را که به‌دست پدرش [[سبکتکین غزنوی]] تخریب شده‌بود، از نو ساخت و بنایی زیبا بر روی آن برپاکرد. در [[تاریخ بیهقی]] آمده‌است:<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی۱=پطروفشسکی|عنوان=اسلام در ایران|ناشر=شرکت کتاب|صفحه=۲۷۱|نشانی=https://books.google.com/books?id=M4WCAwAAQBAJ&pg=PT273&dq=غزنویان+و+حرم+امام+رضا+ع+سبکتکین&hl=fa&sa=X&ved=0ahUKEwjswcnGurbXAhUP_qQKHe-mAoYQ6AEIJDAA#v=onepage&q=غزنویان%20و%20حرم%20امام%20رضا%20ع%20سبکتکین&f=false|تاریخ بازبینی=16 مارس 2018}}</ref><blockquote> [[سلطان محمود غزنوی|سوری]] در آن (بقعه) زیادت‌های بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.<ref name="ReferenceB">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۰–۳۱}}</ref></blockquote>[[ابوالحسن عراقی]] معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار [[غزنویان|غزنوی]] بود در سال ۴۲۵ ه.ق ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به [[مسجد بالاسر]] معروف است.<ref
[[پرونده:ImamReza07.jpg|بندانگشتی|چپ|عکسی قدیمی از [[مسجد گوهرشاد مشهد|مسجد گوهرشاد]] و حرم امام رضا در دوردست]]
;[[سلجوقیان]]
سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در آنچه امروز [[#روضه منوره|روضه منوره]] نامیده می‌شود انجام دادند. از جمله امیر عمادالدوله — که مقرب پادشاهان [[سلجوقیان|سلجوقی]] بود — در سال ۵۱۵ ه. ق، حرم را تعمیر کرد و [[ترکان زمرد ملک]]، دختر خواهرزادهٔ [[سلطان سنجر]]، در سده ششم ه.ق [[ازاره|ازارهٔ]] گنبدخانهٔ حرم را با کاشی‌های ممتاز زرین‌فام — که به [[کاشی سنجری]] معروف است — مزین کرد که این کاشی‌ها تاکنون در حرم موجودند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۱–۳۲}}</ref> متن [[کتیبه]]{{کدام}} جابه‌جا شده و تاریخ دقیق ساختش روشن نیست؛ بااین‌حال برخی آن را مربوط به سال ۵۱۲ یا ۵۵۷ ه.ق دانسته‌اند.<ref name="ReferenceC">{{پک|موسوی روضاتی|۱۳۸۹|ک=گنجنامه|ج=۱۳|ص=۷۶}}</ref>
;[[خوارزمشاهیان]]
در اوایل قرن هفتم ه.ق در دوران [[محمد خوارزمشاه]] بار دیگر ازاره‌های گنبدخانهٔ حرم با کاشی سنجری تزئین شد، و این کاشی‌ها نیز با تاریخ ۶۱۲ ه.ق در حرم موجودند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ایران زمین|نام خانوادگی=نغماچی کازرونی|نام=جمشید|ناشر=|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=۲۱۰}}</ref> این دو کتیبه{{کدام}} بر دیوار شمالی گنبدخانه به نام «صفهٔ شاه‌طهماسبی» جای دارند.<ref
=== حمله مغول ===
{{همچنین ببینید|حمله مغول به ایران}}
به‌گزارش [[ابن ابی الحدید]] در شرح [[نهج‌البلاغه]]، در سال ۶۱۸ ه.ق [[مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|مغول‌ها]] به [[طوس]] حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف{{کدام|چه کسی؟}} تاریخ آستان قدس رضوی{{کدام}} از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رساندند، به حرم رضوی خسارت‌هایی زدند و اموال و اثاثیه آن را غارت کردند، اما به بنای اصلی صدمه نزدند.<ref name="isna.ir">{{یادکرد
;[[تیموریان]]
از آثار مهم این دوره بنای [[مسجد گوهرشاد]]، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده، [[مدرسه پریزاد]]، [[مدرسه دودر]] و [[مدرسه بالاسر|مدرسهٔ سابق بالاسر]] — که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایه قرار دارد — هستند. این بناها مربوط به دوران حکومت [[شاهرخ تیموری]] است.<ref
=== [[صفویان]] ===
خط ۱۰۰:
همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در محدودهٔ حرم صورت گرفت ازجمله توسعهٔ صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله‌وردی‌خان. از آنجایی که شاه عباس به آستان امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هرکس به زیارت آنجا رفته باشد می‌تواند پیشوند «[[مشهدی (پیشوند نام)|مشهدی]]» را مانند [[حاجی]] و [[کربلایی]] بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.<ref name=":8">{{یادکرد وب|کد زبان=fa|نشانی=http://www.khabaronline.ir/detail/697431/weblog/hadiansari|عنوان=تاریخچه گنبد طلای حرم امام علی‌ابن‌موسی الرضا (ع)|تاریخ=۲۴ مرداد ۱۳۹۶|بازبینی=2017-12-09}}</ref>
در سال ۱۰۸۴ ه.ق و در زمان [[شاه سلیمان صفوی]]، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن کنده شد. به فرمان شاه سلیمان، گنبد بازسازی گردید و کتیبه‌ای بر آن افزوده شد که این رخداد را حکایت می‌نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار [[ترنج (هنر)|ترنج]] در اطراف گنبد دیده می‌شود.<ref name="article.tebyan.net"/><ref name=":8" /><ref name="ReferenceE">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴
=== [[افشاریه]] ===
در این دوره ایوان صحن تیموری که در دوره [[سلطان حسین بایقرا]] ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته‌بود به‌فرمان [[نادرشاه]] طلاکاری شد.<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=razavi.aqr.ir|نشانی=https://razavi.aqr.ir/portal/home/?news/91580/645111/381156/مناره-های-حرم|عنوان=حرم‌شناسی و برنامه‌های حرم-مناره‌های حرم|بازبینی=2018-01-12}}</ref><ref>{{یادکرد وب|وبگاه=aghigh.ir|نشانی=http://aghigh.ir/fa/news/19089/حرم-امام-رضا-ع-چگونه-ساخته-شد|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟|بازبینی=2018-01-12}}</ref> همچنین دیوار حرم رنگ‌آمیزی دوباره شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی — که توسط شاه عباس توسعه یافته بود — ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد.<ref
=== [[قاجاریه]] ===
[[پرونده:Main Gate of Imam Riza, Mashhad, Iran-1850s.jpg|بندانگشتی|چپ|حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشیدی]]
در عهد [[فتحعلی شاه قاجار]] رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) نیز در سال ۱۲۳۳ به فرمان [[ناصرالدین شاه]] ساخته، و ایوان غربی آن طلاکاری شد.<ref
=== [[دودمان پهلوی|پهلوی]] ===
در زمان [[محمدرضا پهلوی]] طرح توسعهٔ حرم با نظارت [[عبدالعظیم ولیان]] استاندار استان [[خراسان]] (بزرگ) و نایب‌التولیه [[آستان قدس رضوی]] به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد را — که شفافیت خود را از دست داده‌بود — برداشتند و پس از رنگ‌آمیزی مجدد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.<ref name="ReferenceF">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref>
در این دوره کاربری بناهای اطراف مجموعه — که مربوط به سده‌های اخیر بودند — تغییر یافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک‌خانه خدام، و همچنین برخی مدرسه‌ها، [[تیمچه]]ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده درآمدند و ساخت صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۵}}</ref>
=== [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] ===
پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]]، طرح توسعه حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیادی بود. در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یافت.<ref
== بنای حرم ==
خط ۱۲۱:
=== روضه منوره ===
روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد معین|کد زبان=fa|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.vajehyab.com/moein/روضه|عنوان=معنی روضه فرهنگ فارسی معین}}</ref> و منوره به معنای نورانی است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد معین|کد زبان=fa|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.vajehyab.com/amid/منور|عنوان=معنی منور فرهنگ فارسی عمید}}</ref> بخشی از حرم امام رضا که دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی است را ''روضه منوره'' می‌خوانند.{{مدرک|از کی، توسط چه کسانی؟}} این مکان شامل فضایی مربع شکل به مساحت ۱۸۹٫۰۳ مترمربع است که ۱۷٫۱۵ مترمربع آن را ضریح تشکیل می‌دهد. روضهٔ منوره از طریق چهار [[صفه|صفهٔ]] بزرگ در چهار طرف به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.<ref name="حرم علی بن موسی‌الرضا">[http://arthut.co/tomb-and-shrine/item/654-imam-reza-holy-shrine پلان و تصاویر حرم]</ref>{{پیوند مرده}} در قسمت بالای درگاه ورودی جنوب (پیش‌رو)، شرق (پایین پا) و شمال (پشت سر) روضه، تاریخ‌های ۱۱۵۵، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۷ دیده می‌شود. تاریخ کتیبهٔ منظوم دور گنبدخانه نیز، در مصراع دوم بیتی آمده که سال ۱۲۸۷ را به‌دست می‌دهد.<ref group="یادداشت">{{ب|نوشت کلک دبیر از برای تاریخش|که نصب شد گویی در حریم کعبه حجر}} ببینید: {{پک|موسوی روضاتی|۱۳۸۹|ک=گنجنامه|ج=۱۳|ص=۷۶}}</ref> دو در طلاکاری‌شده در سمت جنوبی و شرقی قرار دارد. در جنوبی تاریخ ۱۲۷۳ ه.ق را بر خود دارد، اما [[ماده تاریخ]] روی آن، تاریخ ۱۲۷۵ ه.ق را به‌دست می‌دهد. درِ شرقی نیز به‌تاریخ ۱۲۸۴ ه.ق است. رواق دارالحُفّاظ در سمت جنوب روضه قرار دارد که با سه درِ نقره‌ای با دیگر فضاها در ارتباط است. تاریخ درها ۱۲۷۹، ۱۲۸۹ و ۱۳۷۱ ه.ق است. ماده تاریخ کتیبه‌ای بر بالای ازارهٔ رواق تاریخ ۱۲۶۹ را به‌دست می‌دهد.<ref
=== مدفن ===
خط ۱۳۰:
=== سنگ مدفن ===
;اولین سنگ مدفن
نخستین سنگ مدفن مربوط به ۵۱۶ ه.ق است.<ref
<blockquote>أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ</blockquote>
در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم می‌خورد. حاشیه اول سنگ این متن را بر خود دارد:
خط ۱۷۴:
;صندوق دوم
پس از پوسیده‌شدن صندوق اول، صندوقی از چوب [[فوفل (سرده)|فوفل]] با روکش و میخ‌های طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ ه.ق بر روی مرقد نصب شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مطلع الشمس|نام خانوادگی=صنیع الدوله|نام=|ناشر=پیشگام|سال=۱۳۶۲|شابک=|جلد=دوم|مکان=تهران|صفحات=۸۹}}</ref> بر لبهٔ فوقانی آن صفحه‌ای از طلا به خط [[علیرضا عباسی]] نوشته شد:<blockquote>کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ ه. ق</blockquote> این صندوق قرن‌ها در سرداب مانده و پوسیده شده‌بود تااین‌که در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آورده و بست‌های سیاه‌شده‌اش را جلا دادند. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت، صرف خرید املاکی برای وقف به حرم امام رضا نمودند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۵}}</ref> این صندوق اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.<ref
;صندوق سوم
خط ۲۱۳:
=== مسجد بالاسر ===
[[پرونده:Masjaed balasar.jpg|بندانگشتی|قدیمی‌ترین نگاره از مسجد بالاسر{{مدرک}}]]
این مسجد غرب بقعهٔ منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارالسّیاده جای دارد<ref name="ReferenceG">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۵–۹۶}}</ref> و بعد از خود حرم از کهن‌ترین بناها در کنار روضهٔ منوره و نزدیک‌ترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است و توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ه.ق ساخته شده‌است؛ عراقی خود در همین مکان دفن شده‌است.<ref name=":5">{{یادکرد کتاب|عنوان=دایرة المعارف تشیع|نام خانوادگی=حاج سیدجوادی|نام=صدر|ناشر=موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref><sup>:۶۰</sup><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=راهنمای خراسان|نام خانوادگی=شریعتی|نام=علی|ناشر=|سال=۶۳|شابک=|مکان=|صفحات=۵۸}}</ref> این مسجد دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ ه. ق) در یک سمت و نام کاشی‌ساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شده‌است. این مسجد دارای سه صفهٔ شرقی و غربی و شمالی است.<ref
صفهٔ شرقی مسجد متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. در گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته، و این مسجد به حرم متصل شد.<ref name="ReferenceH">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۶}}</ref> صفه غربی به طول ۳٫۳ و عرض ۱٫۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده است. در گذشته پنجرهٔ نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا می‌کرد اما در تابستان ۱۳۷۵ شمسی که مسجد بالاسر توسعه یافت پنجره نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند.<ref
=== سرداب ===
خط ۲۲۷:
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، [[گنبدخانه|گنبدخانهٔ]] حرم است که از [[طاق تاژ|طاقی تاژ]] و [[مقرنس‌کاری]] شده تشکیل شده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱٫۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲٫۱۰ متر و ارتفاع آن تا نیزه گنبد برابر ۱۶٫۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳٫۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴٫۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت. در سال ۹۳۲ ه.ق شاه طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشت‌های طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۱–۷۳}}</ref>
در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ [[هارون الرشید|هارون]] و دفن وی در بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به‌اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین در اواخر قرن چهارم ه.ق با آسیب به حرم تخریب و پس از آن [[سلطان محمود غزنوی]] در سال ۴۰۰ ه.ق به بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز مدفن اقدام کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۳}}</ref> وزیر [[سلطان سنجر سلجوقی]] فردی به نام [[شرف‌الدین قمی|شرف‌الدین ابوطاهر قمی]] بود که ضمن تغییر در روضهٔ منوره و کاشی‌کاری آن اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود که بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌است که نشان می‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشی‌کار گنبد و [[علیرضا عباسی]] خطاط کتیبهٔ دور گنبد بوده‌اند. در سال ۹۹۷ ه.ق در زمان فتنهٔ ازبک‌ها، [[عبدالمؤمن شیبانی|عبدالمومن خان]] ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را به‌غارت برد. پس از این حادثه، شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده از اصفهان به مشهد سفر کرد{{مدرک|پیاده سفر کردن شاه ادعایی عجیب است و منبع قوی لازم دارد}} و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ ه.ق پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشت‌های طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان [[شاه سلیمان|شاه سلیمان صفوی]] گنبد تعمیر و دوباره طلاکاری شد. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط [[محمدرضا امامی]] خوشنویس آن زمان نوشته شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۴–۷۵}}</ref> تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه.ق را نشان می‌دهد.<ref
=== مناره‌ها ===
خط ۲۳۹:
طراح و معمار مسجد [[قوام‌الدین شیرازی (معمار)|قوام‌الدین شیرازی]] بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسنقر چنین آمده‌است:<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۰}}</ref>
<blockquote>من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان</blockquote>
صحن مسجد تقریباً به‌شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت [[شبستان]] وسیع و شش در ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶٫۱۳ متر و عرض آن ۵۸٫۱۸ متر است و جمعاً حدود ۲٬۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.<ref name="ReferenceI">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۱}}</ref>
=== ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده ===
این ایوان متصل به اماکن متبرکه، و ابعاد آن ۱۲ در ۱۲٫۷ متر است. در ضلع شمالی این ایوان بالای در ورودی به رواق دارالسیاده، سردری به پنجرهٔ نقرهٔ منبت‌کاری وجود دارد و در وسط آن عبارت «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها» دیده می‌شود.<ref
=== ایوان جنوبی ===
این ایوان به ایوان مقصوره معروف است. سردر ایوان دارای طاقی عظیم و کاشی‌کاری‌شده‌است. ایوان حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن تا زیر سقف ۲۹ متر است. سقف گنبدی‌شکل ایوان حاوی سورهٔ یس و به خط محمدرضا امامی نوشته شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۲–۱۰۳}}</ref> در ضلع جنوبی این ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق، حاشیهٔ محراب را آراسته‌اند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۳–۱۰۴}}</ref> در زاویهٔ جنوبی ایوان مقصوره در نزدیکی محراب، منبر بلندی معروف به منبر صاحب‌الزمان جای دارد. براساس تحقیقات به‌دست‌آمده این منبر در زمان [[فتحعلی‌شاه قاجار|فتحعلی شاه]] در سال ۱۲۴۳ه.ق به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی به‌شیوهٔ منبت‌کاری و قلم‌زنی ساخته شده‌است. در این اثر از آهن و میخ استفاده نشده‌است. ارتفاع این منبر از زمین ۷٫۵ متر، و دارای ۱۴ پله است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۴–۱۰۵}}</ref> بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی به رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱٫۸۵ متر است. به‌علت خللی که در گنبد ایجاد شده‌بود در سال ۱۳۴۱ هجری شمسی گنبد قدیمی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای در ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شده‌است:<ref name="ReferenceJ">{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۶}}</ref>
<blockquote>در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریان تجدید شد. ۱۳۴۱ شمسی</blockquote>
دو گلدسته در طرفین ایوان مقصوره قرار دارد که پایه‌های آن برخلاف سایر گلدسته‌ها روی زمین قرار دارد و ارتفاع آن ۴۳ متر است.<ref
=== ایوان شرقی و غربی ===
خط ۳۱۶:
# در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت. [[شاه سلیمان صفوی]] گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد. جریان این طلاکاری توسط [[محمدرضا امامی]] خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
# در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنهٔ گنبد سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل‌مشاهده است. در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
# در [[بمب‌گذاری در حرم امام رضا|خرداد ۱۳۷۳ خورشیدی]] در [[روز عاشورا]] در یک حملهٔ تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند.<ref>http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=75726</ref> که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائران، خدمت می‌کنند.<ref
== افراد صاحب‌نام مدفون در حرم ==
| |||