تاریخ ایران: تفاوت میان نسخهها
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
اصلاح |
برچسب: واگردانی |
||
خط ۹:
گاه '''تاریخ ایران''' را از ورود [[آریاییها]] که نام [[ایران]] نیز از ایشان گرفته شدهاست، به [[فلات ایران]] آغاز میکنند؛ ولی این به این معنی نیست که [[فلات ایران]] تا پیش از ورود ایشان خالی از سکنه یا تمدن بودهاست. پیش از ورود آریاییان به فلات ایران تمدنهای بسیار کهنی در این محل شکفته و پژمرده شده بودند و تعدادی نیز هنوز شکوفا بودند. برای نمونه تمدن [[نوشیجان]] در [[ملایر]]<ref name="britannica.com">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372077/Mede Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran]</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده =|نشانی =http://www.irstm.ir/new/اخبار/دانستنیها/tabid/550/language/fa-IR/Default.aspx?topic=ملایر؛+شهر+مادها|عنوان = تنها اثر به جا مانده مادها | ناشر =[[موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران]] |تاریخ بازدید = ۲۳ ژانویهٔ ۲۰۱٥}}</ref> تمدن [[شهر سوخته]] در [[سیستان]]، [[تمدن عیلام]] در شمال [[خوزستان]]، [[تمدن جیرفت]] در [[کرمان]]، تمدن [[تپه سیلک]] در [[کاشان]]، تمدن [[پارسوا]] در [[پیرانشهر]]، تمدن [[اورارتو]] در [[آذربایجان]]، تمدن [[تپه گیان]] در [[نهاوند]] و تمدن [[مانناییان]] در [[کردستان]] و آذربایجان و و تمدن [[کاسیها]] در [[لرستان]] ذکر میشود.<!-- با این حال نظریاتی نیز وجود دارد که برخی از این تمدنها ریشهٔ آریایی (پیش از مهاجرت اصلی آریاییان به ایران) داشتهاند.{{مدرک}} -->
[[پرونده:Timeline of Iran map.gif|215x215px|بندانگشتی|چپ|نقشه قلمرو سلسلههای حاکم بر ایران و گستره حکومتی سلسلههای مختلف از دودمان هخامنشیان تا حکومت جمهوری اسلامی. در این نقشه سلسلههایی که بر غالب ایران مسلط بودهاند، متذکر شدهاند و حکومتهای ملوک طوایفی و محلی ذکر نشدهاند. همچنین هنگامی که سرزمین کنونی ایران بخشی از یک امپراتوری خارجی بوده در این نقشه ثبت نشدهاست به عنوان مثال وقتی ایران زیر حکومت سلوکیان، [[خلفای راشدین]]، [[امویان]]، [[عباسیان]] و [[مغول]] بودهاست.]]
[[پرونده:Izertu of bukan iran.jpg|240px|farme|بندانگشتی|چپ| آجر مونومنت ایزیرتو در موزه شرق توکیو مربوط به تمدن مانناییان،آجر شیشه ای از بوکان با نشان دادن یک بز کوهی از موزه شرق باستانی توکیو، ژاپن تانابه ۱۹۸۳.]]
== تمدن در فلات ایران پیش از آریاییان ==
خط ۲۶:
{{اصلی|دوران دیرینهسنگی ایران}}
[[پرونده:Hunters Cave.JPG|بندانگشتی|180px|چپ|[[غار شکارچیان]] در ناحیه [[بیستون]] [[کرمانشاه]]]]
هرچند کاوشهای مربوط به دوره پارینهسنگی در ایران (تا ۱۲۰۰۰ سال پیش) ناچیز است، اما با توجه به موقعیت جغرافیایی فلات ایران، این سرزمین تنها پلی بودهاست که [[شکارچی-گردآورنده|انسان شکارچی-گردآورنده]] در [[مهاجرت انسانهای اولیه|مهاجرت]] از [[آفریقا]] به [[جنوب آسیا]] میتوانسته از آن عبور کند.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=14}}</ref> آثار یافت شده از این دوران در ایران، محدود به غارها و پناهگاههای صخرهای در [[زاگرس میانی]]، چند منطقه در ساحل [[دریای خزر]] و مناطق پراکندهای در کویرهای مرکزی میشود. یافت شدن سکونتگاهی با قدمت هشتصد هزار سال در [[آسیای میانه]] این گمان را طرح کرده که در ایران نیز در آن زمان انسانهایی میزیستهاند.<ref
* '''[[پارینهسنگی زیرین]]'''(۲٫۵ میلیون تا ۲۰۰۰۰۰ سال پیش):در این دوره دو سنت ساخت ابزار وجود دارد که یکی نوعی [[تبر]] ساخته شده از [[تراشه سنگی]] است و در شرق رودخانه [[فرات]] از جمله ایران اثری از آن یافت نشدهاست. دیگری [[:en:Chopper (archaeology)|ابزارهای خردکننده]] از تراشه سنگی است که در مناطق شرقی [[اوراسیا]] از جمله ایران یافته شدهاست.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age Paleolithic Age in Iran, Frank Hole, by
[[پرونده:Pointe Moustérienne MHNT PRE 2009.0.205.4 De Maret.jpg|بندانگشتی|180px|چپ|[[ابزار سنگی]] موسوم به موستری کشف شده در [[شرانت]]، [[فرانسه]]]]
* '''[[پارینهسنگی میانی]]''' (فرهنگ [[موستری]])(۲۰۰۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ سال پیش): سکونتگاههای انسان اولیه در این دوره اغلب در غارهای ناحیه [[زاگرس]] کشف شدهاست. این مکانها نزدیک منابع ساخت [[ابزار سنگی]] [[موستری]] میباشد و نوع ابزارها نشانه پیشرفت روش زندگی شکارگری است،<ref
غار شنیدار در [[کردستان عراق]] مهمترین سکونتگاه کاوش شدهاست که به [[نئارندرتال|انسانهای نئاندرتال]] تعلق داشته و یافتههای بسیار شبیه غار حاضرمرد در [[سلیمانیه]] و سکونتگاههای زاگرس در ایران است، با این حال هیچ نئاندرتالی در سکونتگاههای واقع در ایران یافته نشدهاست.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/paleolithic-age
* '''[[پارینهسنگی پسین]]'''(۴۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ سال پیش):در این دوره سکونتگاههای ناحیه زاگرس در فضای باز واقع شدهاست و ابعاد مختلف آنها نشان دهنده یک نظام سلسله مراتبی است، بهطوریکه گویا سکونتگاههای بزرگتر گنجایش پنجاه نفر را دارد. سکونتگاههایی نیز برای دستههای کوچک شکارچیان تعبیه شده که تا دو تا پنج نفر گنجایش دارد و مناسب اقامت کوتاه مدت است. این سکونت گاهها به دو فرهنگ [[برادوستی]](Baradostian) و [[زارزی]](Zarzian) تعلق دارد. در قیاس با فرهنگ موستری دوره میانی، فرهنگ برادوستی (۴۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش) توان ساخت انواع بیشتری از ابزارها را داشته و تکنیکهای پیشرفته تری برای ابزارسازی به کار گرفتهاست. ساخت ابزارهای تیغهای نشانه بهرهگیری بیشتر از گیاهان است.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The
[[فرهنگ زارزی]] که از ۲۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ قبل رواج داشتهاست، احتمالاً از فرهنگ برادوستی برآمده باشد، یا با فاصله زمانی از آن شکل گرفته باشد. در این دوره ابزارهای کوچکتری نظیر [[:en:Microlith|میکرولیت]] و [[:en:Microburin|میکروبرین]] ساخته شدهاست. در اواخر این دوره از سنگ برای آسیا کردن دانه گیاهان وحشی استفاده میشود.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The
در پایان دوره زارزی انقطاعی در نشانههای باستان شناختی پدید میآید، که احتمال دارد ناشی از آب و هوای نامناسب موسوم به [[یانگر درایاس]] در فاصله ۱۳۰۰۰ تا ۱۱۰۰۰ سال پیش باشد. در این دوره که سردتر یا خشکتر بودهاست، ناحیه زاگرس، با ارتفاع بین ۶۰۰ تا ۱۵۰۰ متر، تقریباً فاقد پوشش درختی بودهاست. در نتیجه، انسانها به مجبور شدند برای یافتن غذل به ارتفاعات پایینتر بیایند و با اجداد وحشی [[بزسانان]] مواجه شدند.<ref>{{پک|Daryaee|2012|ف=The Oxford Handbook of Iranian History|زبان=en|ص=15}}</ref>
خط ۹۱:
بنابر روایت هرودوت، [[دیاکو]] یا دیااُکو بنیانگذار و نخستین شاه مادها بود. دوران حکومت دیاکو مورد اختلاف مورخین است، اما میتوان گفت که احتمالاً اکثر نیمهٔ اول سدهٔ هفتم پیش از میلاد را در برمیگرفتهاست.<ref name="ReferenceA">{{پک|Schmitt|۱۹۹۴|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> [[دیاکونوف]] معتقد است دیاکو نمیتوانست پادشاه سراسر ماد باشد و حتی حاکم یک منطقهٔ بزرگ نیز نبود و تنها یکی از فرمانروایان کوچک و متعدد مادی بود ولی درخشش تاریخ اخلاف بر سیمای او پرتو افکنده و سبب شهرت او در تاریخ شد. دیاکو در آغاز کار دولت ضعیف و کوچک و تازهٔ خود را تحت حمایت [[منائیان|ماننا]] قرار داد، ولی بعد کوشید کاملاً مستقل گردد و بدین منظور با [[اورارتو]] عقد اتحاد بست.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۱۷۰}}</ref> [[سارگون دوم]] شاه آشور در سال ۷۱۵ پیش از میلاد، وارد ماد شد تا چنانکه مدعی بود، به «هرجومرج» آنجا پایان دهد. وی در آنجا توانست دیاکو را اسیر کند.<ref>{{پک|هینتس|۱۳۸۷|ک=داریوش و ایرانیان|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|هوار|۱۳۶۳|ک=ایران و تمدن ایرانی|ص=۲۷}}</ref><ref>{{پک|Davis|۲۰۱۲|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> وی چندسالی در اسارت سارگون دوم بود و مادها بهعنوان فرمانبرداران و باجگذاران آشور، دچار فقر و از همپاشیدگی شدند و آشوریان، دیاکو را بهعنوان کسی که همیشه مطیع آشور باقی بماند و خراج خود را بهطور مرتب به دربارهٔ آشور بپردازد و از جهات دیگر حتی از نظر تأمین [[نیروی نظامی]] برای آشوریان بههنگام درگیرشدن آشور در جنگ متعهد شود، وی را آزاد کردند و سپس او بهعنوان رهبر قطعی و احتمالاً پادشاه مادها برگزیده شد.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۸۸}}</ref>
به گفتهٔ هرودوت، [[فرورتیش]] پسر دیاکو بود و همهٔ قبایل مادی را متّحد و به یک کشور تبدیل کرد. در روایتی دیگر نام این شاه [[خشتریته]] است. از شواهد چنین پیداست که پس از مرگ دیاکو، وی رهبری قبایل مادی را برعهده گرفت.<ref
پس از مرگ فرورتیش، پسرش [[هووخشتره]] جانشین او شد که مورخان زمان حکومت او را بین سالهای ۶۳۳ تا ۵۸۴ پیش از میلاد میدانند. او تواناترین شاه ماد و اولین پادشاهی است که یک سلطنت سراسری را در ایران تشکیل داد و ایران را بهعنوان یک قدرت مهم در جهان آن زمان مطرح کرد. هووخشتره را باید بنیانگذار واقعی دولت ماد و معمار حقیقی امپراتوری ایرانیان باستان دانست.<ref>{{پک|زرینکوب|۱۳۶۸|ک=تاریخ مردم ایران|ص=۹۴}}</ref> وی با [[الیاتس]] شاه [[لیدیه]] جنگید و توانست سرزمینهای فوقانی [[قزلایرماق|رود هالیس]] را تصرف کند. هووخشتره با [[بابل (دولتشهر)|دولت بابل]] متحد شد و توانست با حمله به نینوا، به عمر امپراتوری آشور خاتمه دهد.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۲۴}}</ref><ref>{{پک|علیف|۱۳۸۸|ک=پادشاهی ماد|ص=۳۹۵}}</ref> پس از هووخشتره پسرش [[ایشتوویگو]] به پادشاهی رسید و ۳۵ سال (در بین سالهای ۵۸۴ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) حکومت کرد.<ref>{{پک|Schmitt|۱۹۸۷|ک=ASTYAGES|زبان=en}}</ref>
خط ۱۴۴:
* Brown (2003), pp. 72–73</ref> بنابر زندگینامهٔ [[ابن اسحاق]]، محمد تا سه سال [[دین]] تازهٔ خود را پنهانی تبلیغ میکرد.<ref name="Y3">* شهیدی (۱۳۷۹)، صص ۴۱–۴۲
* Brown (2009), p. 56
* Guillaume (1955), p. 117 [ارجاع دست دوم]</ref> بعد از آن محمد دینش را به صورت علنی تبلیغ کرد.<ref name="Cambridge_1977_36">''The Cambridge History of Islam'' (1977), p. 36</ref><ref>شهیدی (۱۳۷۹)، ص ۴۹</ref> طی ۱۳ سال دعوت در مکه، تعداد اندکی به اسلام گرویدند که با مخالفت برخی قبیلههای [[قریش]] روبهرو شدند و با آنان با خشونت رفتار میشد. محمد برای رهایی از آزار و اذیتها به همراه پیروان خویش، در سالی که بعدها مبدأ تقویم [[هجری خورشیدی|هجری شمسی]] و [[هجری قمری|قمری]] شد، به شهر [[یثرب]] (که بعدها [[مدینةالنبی]] نامیده شد)، [[هجرت محمد|هجرت]] کرد. او در مدینه توانست قبایل در حال جنگ [[اوس]] و [[خزرج]] را متحد کند.{{مدرک}} وی بر پایه مسلمانان [[مهاجر]] مکه و [[یهودی]]ان مدینه با عقد [[میثاق مدینه]] جامعه و دولتی نوین با نام [[امت]] تأسیس کرد.<ref
طبق روایات تاریخی مسلمانان، محمد از سال ۶ و ۷ هجری نامههایی را برای سران حکومتهای همسایه شامل [[هراکلیتوس]]، امپراتور بیزانس، [[نجاشی]] شاه [[حبشه]]، [[خسرو پرویز]] شاه ساسانی و چند تن دیگر فرستاد و آنها را دعوت به دین اسلام کرد. اما همگی این دعوت را رد کردند. بیشترین تاریخ پژوهان مدرن این اقدامات را منشأ [[فتوحات مسلمانان|فتوحات بعدی مسلمانان]] میدانند، که در زمان خلافت راشدین رخ داد.<ref
=== خلافت راشدین ===
'''خلافت راشدین''' {{به عربی|الخلافة الراشدة}} یا '''خلافت اولیه'''<ref>{{پک|Madelung|1997|ک=Succession to Muhammad|زبان=en}}</ref> نخستین [[حکومت اسلامی]] تحت نام [[خلافت]] است که در روز درگذشت [[محمد]] پیامبر [[اسلام]]، در دوشنبه [[۲۸ صفر]] سال [[۱۱ (قمری)|۱۱ ه. ق]]<ref group="ه. ق">۱۷ خرداد سال ۱۱ خورشیدی</ref> برابر با [[۱۰ ژوئن]] سال [[۶۳۲ (میلادی)|۶۳۲میلادی]] پدید آمد.<ref>[http://www.elib.hbi.ir/persian/CLINICAL-EPIDEMIOLOGY/calendar%20converter4.htm تبدیل تاریخ]</ref> و تا سال ۴۰ هجری به طول انجامید. فرمانروایان از [[صحابه]] محمد و از طایفه [[قریش]]<ref name="دانشنامه جهان اسلام" /> به ترتیب [[ابوبکر]] (حاکم ۶۳۲–۶۳۴)، [[عمر بن خطاب]] (حاکم ۶۳۴–۶۴۴)، [[عثمان بن عفان]] (حاکم ۶۴۴–۶۵۶) و [[علی بن ابیطالب]] (حاکم ۶۵۶–۶۶۱) بودند.<ref>{{پک|Robinson|2011|ک= The New Cambridge History of Islam|زبان=en|ص= xxiii}}</ref> [[اهل سنت]] که منزلت دینی ویژهای برای حاکمان این حکومت قائلند حکومتشان را '''خلافت راشدین'''<ref group="پانویس">(نامهای عربی: الخِلافةُ الرَّاشِدَة، الخِلافةُ الراشِدِیَّة، دولةُ الخُلَفاءُ الرَّاشِدین)</ref> به معنای «خلافت هدایت شده» مینامند، اما آنان که مشروعیت برخی از این خلفا را قبول ندارند، بخصوص شیعیان، از این عنوان استفاده نمیکنند.<ref>{{پک|Böwering|2013|ک=The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought|زبان=en|ص= 81-82}}</ref>
[[محمد]]، پیامبر اسلام، با عقد [[میثاق مدینه]] [[امت]]ی را ایجاد کرد<ref>{{پک|Robinson|2011|ک=
خلافت [[ابوبکر]] با دو بحران سرپیچی گروهی از مسلمانان از پرداخت زکات و پیامبران نو ظهور همراه بود که ابوبکر با این دو گروه وارد جنگهایی به نام [[جنگهای ارتداد]] گشت. پس از تسلط بر شبه جزیره عربستان، مسلمانان وارد جنگ با [[ساسانیان]] و [[بیزانس]] شدند و توانستند در جبههٔ [[عراق]] بر سرزمینهای غربی فرات از جمله [[حیره]]، الانبار دومه جندل در جبههٔ [[شام]] بر بخش جنوبی [[سوریه]] و [[فلسطین]] چیره شوند. پس از مرگ ابوبکر [[عمر]] جانشینش میشود که بیشترین مساحت [[فتوحات مسلمانان|کشورگشاییهای مسلمانان]] در زمان وی روی داد و [[شام]]، [[عراق]]، [[مصر]] و بخش عمدهای از [[ایران]] تسخیر شد. گسترش قلمرو در زمان عمر، چالشی بود که مسلمانان را مجبور کرد که برای نخستینبار از ساماندهیهای دیگر کشورها نظیر امپراتوری [[بیزانس|روم شرقی]] و [[ساسانیان]] برداشت کنند؛ لذا مسلمانان از تقسیمات کشوری، دفتر محاسبه (دیوان)، تاریخنگاری و نظام پولی آنان تقلید کردند.
خط ۳۸۱:
{{امپراتوریها}}
{{گاهشمارهای تاریخ ایران}}
<references group="ه. ق" />▼
[[رده:تاریخ ایران]]
[[رده:تاریخ غرب آسیا]]
▲<references group="ه. ق" />
|