حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها

با [[رسمی‌شدن مذهب شیعه در ایران|رسمیت‌یافتن مذهب تشیع]] در این دوران بناها و آثار زیادی به حرم افزوده شد. [[شاه طهماسب]] علاوه بر اهدای اولین [[ضریح]]، به بازسازی و [[تذهیب]] [[گنبد]] و طلاکاری [[گلدسته (معماری)|گلدستهٔ]] کنار گنبد فرمان داد.<ref name=":5" />^:۵۷ در عهد [[شاه عباس بزرگ|شاه عباس صفوی]] بنای [[صحن انقلاب]] کامل شد. در این دوره رواق‌های دارالفیض و توحیدخانه و رواق گنبد حاتم‌خانی و گنبد الله‌وردی‌خان و رواق شیخ بهاءالدین به حوزهٔ حرم افزوده شد.<ref name=":5" />^:۵۸ شاه عباس صفوی ضمن بازسازی مدارس یادشده اقدام به بهسازی رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد کرد.<ref name=":5" />^:۵۸

در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق و در زمان [[شاه سلیمان صفوی]]، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن کنده شد. به فرمان شاه سلیمان، گنبد بازسازی گردید و کتیبه‌ای بر آن افزوده شد که این رخداد را حکایت می‌نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار [[ترنج (هنر)|ترنج]] در اطراف گنبد دیده می‌شود.<ref name=":8" /><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۶ مهر ۱۳۹۱|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/222878/11-قرن-تاریخچه-از-حرم-امام-رضا-ع-|عنوان=11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا (ع)}}</ref>

از اوایل قرن ششم ه‍.ق صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشت. این صندوق از جنس چوب اعلا بود و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده‌شده بود. این صندوق در سال ۵۰۰ ه‍.ق توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان به حرم امام رضا هدیه شد. ابن بطوطه در سال ۷۳۴ ه‍.ق در سفری به مشهد این صندوق را مشاهده کرده که با روکش نقره پوشیده شده و آن را در کتاب [[سفرنامه ابن بطوطه|تحفه‌النظار]] وصف نموده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۳–۸۵}}</ref>

اولین ضریح حرم در دورهٔ صفویه نصب شد و از آن زمان تاکنون جمعاً پنج ضریح برای مدفن علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شده‌است.<ref name=":6" />

در سال ۱۳۶۰ به‌علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست‌شدن ارکان آن تعویض ضریح در دستور کار قرار داشت که این موضوع با [[بمب‌گذاری در حرم امام رضا|انفجار در حرم]] و کهنگی بیش‌تر، تسریع شد<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ناگفته‌های تعویض ضریح|نشانی=https://www.farsnews.com/news/13920627001187|وبگاه=خبرگزاری فارس|تاریخ بازبینی=۵ نوامبر ۲۰۱۸}}</ref>. پس از برگزاری یک مسابقهٔ هنری، طرح [[محمود فرشچیان]] برگزیده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ ضریح پنجم به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد. از تاریخ ۲۱ دی ۱۳۷۹ تا ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ به‌مدت ۵۵ روز، عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقهٔ همکف حرم به‌طول انجامید که مراحل آن توسط [[امیرحسین صفرلی]] مستندنگاری شد<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفت‌وگوگفتگو با امیرحسین صفرلی|نشانی=http://qudsonline.ir/news/359016|وبگاه=روزنامه قدس|تاریخ بازبینی=۴ نوامبر ۲۰۱۸}}</ref>.

این مسجد غرب بقعهٔ منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارالسّیاده جای دارد<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۵–۹۶}}</ref> و بعد از خود حرم از کهن‌ترین بناها در کنار روضهٔ منوره و نزدیک‌ترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است و توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ه‍.ق ساخته شده‌است؛ عراقی خود در همین مکان دفن شده‌است.<ref name=":5">{{یادکرد کتاب|عنوان=دایرة المعارفدائرةالمعارف تشیع|نام خانوادگی=حاج سیدجوادی|نام=صدر|ناشر=موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref>^:۶۰<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=راهنمای خراسان|نام خانوادگی=شریعتی|نام=علی|ناشر=|سال=۶۳|شابک=|مکان=|صفحات=۵۸}}</ref> این مسجد دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ ه‍. ق) در یک سمت و نام کاشی‌ساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شده‌است. این مسجد دارای سه صفهٔ شرقی و غربی و شمالی است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۵–۹۶}}</ref> به‌گزارش [[اعتمادالسلطنه]] کتیبه‌ای به‌تاریخ ۱۱۱۹ ه‍.ق در مسجد بوده که اکنون موجود نیست. تاریخ کتیبه‌های باقی‌مانده در مسجد، ۱۲۶۲، ۱۲۷۵، ۱۲۸۷، ۱۳۰۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ ه‍.ق است.<ref>{{پک|موسوی روضاتی|۱۳۸۹|ک=گنجنامه|ج=۱۳|ص=۷۶}}</ref>

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه به بالاترآمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شده و باعث شده که یک سرداب (زیرزمین) شکل گیرد. مدفن علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم فعلی است. زمان دقیق به‌وجودآمدن سرداب مشخص نیست، ولی بر اساس شواهد موجود سرداب پس از محوشدن سنگ قبر هارون در سده هشتم ه‍.ق به‌وجود آمده‌است. [[عباس فیض‌فیض قمی]]، نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند: «اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم ه‍.ق نبوده‌است.»<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۶–۸۷}}</ref>

قدیمی‌ترین سند دربارهٔ این مکان مربوط به اوایل قرن دهم هجری است که توسط [[فضل بن روزبهان خنجی]] در کتاب [[مهمان‌نامه بخارا]] آورده شده‌است.<ref name=":4">{{یادکرد وب|وبگاه=news.aqr.ir|نشانی=https://news.aqr.ir/portal/home/?news/34052/662887/56403/نقاره-زنی...|عنوان=سرویس فرهنگ و هنر - نقاره زنی میراث معنوی کشور|بازبینی=2018-03-15}}</ref> در زمان صفویه، اسکندر بیگ ترکمان در کتاب ''عالم‌آرای عباسی'' در مورد نقاره‌خانه صحبت کرده‌است. در دوره افشاریه در هنگام تدوین [[طومار علیشاهی]] به تشکیلات این مکان توجه خاصی شده‌است.<ref name=":4" />

بنای اولیه این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بوده‌است که توسط [[شاه محمد خدابنده]] پدر شاه عباس صفوی در سال ۹۵۸ ه‍.ق بنا نهاده‌شد. در ابتدا مدفن [[ابونصر سراج|ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی]]، عارف مشهور قرن چهارم هجری بوده‌است،<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=razavi.aqr.ir|نشانی=https://razavi.aqr.ir/portal/home/?news/272708/301692/706081/همت-پیر-(نگاهی-کوتاه-به-زندگی-پیر-پالان-دوز)|عنوان=همت پیر (نگاهی کوتاه به زندگی پیر پالان‌دوز)|بازبینی=2018-02-10}}</ref> اما به دلیل مدفون بودن شیخ محمدعارف عباسی معروف به [[پیر پالان‌دوز]] در این مکان به وی منسوب است؛ پیر پالان‌دوز از عرفا و پیران سلسلهٔ [[سلسله ذهبیه|ذهبیه]] بود.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> این مقبره در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار داشت که پس از انقلاب اسلامی ایران به مناسبت توسعه حریم حرم تخریب و مجدد بازسازی گردید.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=بهمن ۱۳۹۶|وبگاه=دخترونه (زیرمجموعه آستان قدس رضوی)|نشانی=https://www.aqr.ir/portal/home/showpage.aspx?object=relatedtopics&categoryid=efb326b8-ac86-4e17-9105-350b06e80357&webpartid=1183d2a8-1958-402f-9f0c-b139b641b3d3&id=ab18583f-5e4e-4f50-b6d2-b56d2586e95b|عنوان=پیر پالان‌دوز}}</ref> این مکان هم‌اکنون در شمال شرقی حرم واقع شده‌است.<ref name=":2">{{یادکرد وب|وبگاه=iqna.ir|نشانی=http://iqna.ir/fa/news/3304015/مروری-بر-زندگی‌نامه-شیخ-محمدعارف-عباسی-عکس|عنوان=مروری بر زندگی‌نامه شیخ محمدعارف عباسی + عکس|بازبینی=2018-01-12}}</ref><ref name=":3">{{یادکرد وب|وبگاه=www.emamzadegan.ir|نشانی=http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-11670.aspx|عنوان=معرفی زیارتگاه پیر پالان‌دوز (رحمة الله علیه) ـ مشهد|بازبینی=2018-01-12}}</ref>

در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد. پارکینگ شماره یک در جنوب غربی اماکن متبرکه و غرب صحن جامع واقع شده‌است و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد.<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/237788/پارکینگ-های-حرم-مطهر-رضوی|عنوان=پارکینگ‌های حرم امام رضا}}</ref> مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.<ref name=":1">{{یادکرد ژورنال|عنوان=هر آنچه در مورد حرم رضوی نمی‌دانید، اینجا بخوانید|ژورنال=هما|ناشر=هواپیمایی ملی ایران|تاریخ=شهریور ۱۳۹۳|زبان=فارسی|شاپا=|doi=|پیوند=http://www.iranair.com/portal/File/ShowFile.aspx?ID=4fd4eded-017b-42fd-894d-e013ac5de492|تاریخ دسترسی=}}</ref> پارکینگ شماره دو (موسوم به پارکینگ کوثر) زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌است. پارکینگ کوثر در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه در زیرگذر جای دارد.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژهٔ خادمین حرم است.<ref name=":1" /> پارکینگ شماره سه زیر صحن هدایت واقع شده‌است و دسترسی به سطح صحن از این پارکینگ از طریق راه‌پله و آسانسور امکان‌پذیر است.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.<ref name=":1" /> پارکینگ شماره چهار کنار سر در شیرازی است.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.<ref name=":1" />