نیشابور: تفاوت میان نسخه‌ها

افزون بر محوطه‌های پیشاتاریخی یادشده؛ در جای‌های دیگری از ناحیهٔ نیشابور همچون کریم‌آباد، جنوب غربی شهر و یوسف‌آباد آثاری متعلق به عصر مفرغ و عصر آهن نیز کاوش شده؛ و گفتنی است که کاوش‌های باستان‌شناسی ناحیهٔ نیشابور، هنوز به سرانجام بایستهٔ خود نرسیده و عرصه‌های کاویده نشدهٔ بسیاری در پیش روی باستان‌شناسان است.<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۴۴–۴۵}}</ref>

 

==== هخامنشیان ====

رَئِوَنْت کهن‌ترین نام جغرافیایی در اطلاق به ناحیهٔ نیشابور که در [[اوستا|اَوِستا]] -کهن‌تری نبشتار ایرانی- از آن، یاد شده؛<ref>{{پک|محمدیوسف کیانی|۱۳۷۴|ک=پایتخت‌های ایران|ج=|ص=۳۲۷}}</ref> نام کوهی است که آتشکده نامدار ''آذر بُرزین‌مِهر'' بر آن، جای داشته<ref>{{پک | دوستخواه | ۱۳۷۵ | ک= اوستا، کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانیان | ج= ۲| ص=۹۹۰}}</ref>؛ [[مری بویس]] بر این باور است که آذران بُرزین‌مِهر، فرنبغ و گشنسپ، اگر نه پیش‌تر و در دوران هخامنشی، دست‌کم بایستی در اوایل دوران پارتیان نشانده شده باشند.<ref>{{پک|بویس|۱۳۸۹|ک=زردشتیان، باورها و آداب دینی آن‌ها|ص=١١٧}}</ref> همچنین [[ریچارد فرای]] نام ابرشهر (نام پیشین نیشابور<ref>{{پک|دهخدا|۱۳۷۷|ک=لغت‌نامه|ج=۱|ص=۳۰۸، ۹۷۸}}</ref>) را ریشه‌گرفته از نامی کهن، به مفهوم شهر بالای [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشیان]] یا شهربانی بالای [[سلوکیان]] دانسته‌است.<ref>{{پک|فرای|۱۳۶۸|ک=میراث باستانی ایران|ص=۲۹۰}}</ref> یافته‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی ''سه‌تپه'' در جنوب دشت نیشابور، نیز بیانگر حیات تاریخی این ناحیه در دوران هخامنشی و اندکی پیش از آن و ارتباط نیشابور با [[همدان]] (فلات ایران) و [[ترکمنستان]] (آسیای مرکزی) است.<ref>{{پک|خبرگزاری صدا و سیمای خراسان رضوی|۲۷ تیر ۱۳۹۷|ف= قدمت ۳هزار ساله سه‌تپه نیشابور |ک= وبگاه خبرگزاری صدا و سیما}}</ref><ref>{{پک|سلیمی|۲۶ تیر ۱۳۹۷ |ف= جای پای هخامنشیان در خشت‌های نیشابور؛ کشف نخستین آثار مربوط به دوره هخامنشیان در نیشابور |ک= وبگاه پایگاه خبری -تحلیلی قدس‌آنلاین}}</ref>

- '''اقتصاد و فرهنگ:''' شاپور -که از وی به عنوان بانی شهر در دوره ساسانی، نام برده شده- به امور تجارت و اقتصاد، توجهی ویژه داشت؛ او در راستای نیرومندسازی موقعیت اقتصادی ''ابرشهر''، نواحی شمال شرق ایران را -که در سیطرهٔ [[شاهنشاهی کوشان|کوشان]] بود- تصرف نموده و فرمانروایانی -از جمله شاهزاده پیروز- را که پیرو وی بودند، بر این ناحیه نهاد.<ref>{{پک|بهرامی|خرداد و تیر ۱۳۵۶|ف= شهرهای ساسانی|ک= مجله بررسی‌های تاریخی |ص= ۲۴۵}}</ref> به‌طور کلی؛ موقعیت ویژهٔ جغرافیایی نیشابور که در چهارراه ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب در بخش خاوری ایران قرار گرفته مورد توجه ساسانیان قرار گرفته و از آن به عنوان یکی از سنگرهای استوار در برابر یورش‌های بیگانگان شرق قلمرو امپراتوری و پایگاه برقراری امنیت در جبههٔ شرقی [[جاده ابریشم|راه ابریشم]] بهره بردند. قرارگیری در این مسیر که شاهراه شرق به غرب قلمرو ساسانی به‌شمار می‌رفت؛ رونق شهر را در جایگاه یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌ها و باراندازگاه‌های کاروان‌های تجاری فراهم نمود. به گونه‌ای که ساختارهای نظام توسعه‌یافتهٔ اقتصادی از جمله: ''نظام روشمند دریافت [[مالیات]]'' و ''نهاد رسمی ضرابخانه'' (در اندازهٔ یکی از ضرابخانه‌های عمدهٔ دوره ساسانی) در این شهر مستقر گردیدند.<ref>{{پک|لباف خانیکی|بهار و تابستان ۱۳۹۳|ف= تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورهٔ ساسانی|ک= مطالعات باستانشناسی |ص= ۹۰–۹۴}}</ref><ref>{{پک|---|بهار و تابستان ۱۳۸۸|ف= نیشابور|ک= پاژ |ص=۱۹۲}}</ref> آثار و میراث هنر و صنعت سفالگری برجای مانده در کهندژ نیشابور نیز نشانگر رونق اقتصادی و زیستگاهی این شهر به عنوان یکی از مراکز عمدهٔ سفالگری شمال شرق ایران در نیمهٔ سده ۴ تا نیمه سدهٔ ۷ میلادی (همزمان با ساسانیان) است.<ref>{{پک|لباف خانیکی|تابستان ۱۳۸۷|ف= سفال‌های ساسانی شمال شرق ایران|ک= مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران |ص=۱۴۶–۱۴۷}}</ref> در این دوران؛ ''آذر برزین‌مهر''، یکی از سه آتشکده بزرگ و زیارتگاه مشهور ایران ساسانی، در ناحیهٔ [[ربع ریوند|ریوند]] نیشابور شعله می‌کشید<ref>{{پک| اوشیدری |۱۳۸۶| ک= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |ص=۷۰}}</ref> و این بوم، به عنوان یکی از مراکز فرهنگی-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی نقش‌آفرینی می‌نمود<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۳–۵۵}}</ref> و برآمدن شخصیت‌هایی همچون [[برزویه پزشک|برزویه]]،<ref>{{پک|سجادی|۱۳۸۱ |ف= برزویه |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۱۱|ص=۷۰۶}}</ref> [[مزدک]]<ref>{{پک|سایکس|۱۳۶۲|ک=تاریخ ایران|ج=۱|ص=۶۰۵}}</ref> و آغاز دعوت [[مانی]] و حضور مسیحیان [[نسطوری]] نمودهایی از گونه‌گونی و پویایی فرهنگی و اجتماعی این ناحیه در دوران ساسانی است.<ref>{{پک|رئیس السادات|تابستان ۱۳۶۹|ف= تاریخ شهرهای خراسان؛ نیشابور|ک= مجله تحقیقات جغرافیائی |ص=۳۴۸}}</ref>

 

{{multiple image

| header = نیشابورِ اموی

به‌هنگام امارت [[زیاد بن ابیه|زیاد بن ابی‌سفیان]]، خراسان چهاربخش (رَبع) شد و نیشابور مرکز یکی از چهاربخش‌های خراسان برگزیده شد.<ref>{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = ابن اثیر | عنوان = الکامل فی التاریخ| جلد =۳| صفحه =۳۷}}</ref>

 

''[[۷۵۰ (میلادی)|۷۵۰م]]-[[۱۰۷۷ (میلادی)|۱۰۷۷]]''

{{multiple image

| width2 = ۱۹۰

}}

در [[اوت]] [[۸۷۲ (میلادی)|۸۷۲]] [[یعقوب لیث|یعقوب لیث صفاری]] بر نیشابور چیره شد. هنگامی که بزرگان نیشابور به مشروعیت او از سوی خلیفه خرده گرفتند، درباری باشکوه آماده ساخت، در حضور بزرگان شمشیرش را درآورد و گفت «امیرالمؤمنین را به [[بغداد]] نه این تیغ نشاندست؟ گفتند: بلی. گفت مرا بدین جایگاه نیز همین تیغ نشاند و عهد من و آنِ [[امیرالمؤمنین]] یکی است»<ref>تاریخ سیستان، 1381: 225</ref>{{سخ}}

جغرافی‌دانان‌ها در این دوره، نیشابور را به عنوان شهری پرجمعیت توصیف می‌کنند که به ۴۲ بخش با یک فرسخ طول و عرض بخش شده بود و ارگ، مرکز شهر و یک حومهٔ شهری بیرونی را دربرمی‌گرفت که مسجد جامع نیشابور در این بخش جای داشت. در کنار این مسجد بازار همگانی و پادگانی به‌نام المعسکر، کاخ حاکم (ارگ)، فضای باز دوم با عنوان ''میدان الحسین'' و زندان جای داشتند. ارگ دو دروازه داشت و مرکز شهر چهار دروازه: دروازهٔ پل، دروازهٔ راهی که از مقیل می‌آمد، دروازهٔ قلعه (باب‌الکهندز) و دروازهٔ پل تکین. حومه‌های شهری دیوارهایی با شمار بسیاری دروازه داشته‌است. شناخته‌شده‌ترین بازارها المربع الکبیرة (نزدیک به مسجد جامع) و المربع الصغیرة بودند. مهم‌ترین خیابان‌های بازاری در حدود پنجاه تا بودند و در خط‌های یکراست متقاطع در زوایای سمت راست، سراسر شهر را می‌پیمودند؛ همه نوع کالایی در این خیابان‌ها فروخته می‌شد. نهرهای بسیاری که از وادی سقاورسرچشمه می‌گرفتند از روستای باشتنکار یا باشتقان به سوی پایین حرکت کرده و ۷۰ مایل را طی می‌کردند، از اینجا به بعد از نزدیک شهر عبور کرده و خانه‌هایی با ذخایر آبی وسیع را ایجاد می‌کردند. باغ‌های پایین‌شهر نیز بدین شیوه آبیاری می‌شدند. منطقهٔ نیشابور همچو حاصلخیزترین ناحیه در خراسان برجسته بود.{{سخ}}

|جا=Kohandezh Panorama.jpg}}

 

''[[۱۰۷۷ (میلادی)|۱۰۷۷م]]-[[۱۲۲۱ (میلادی)|۱۲۲۱م]]''{{سخ}}

{{multiple image