زبان ترکی آذربایجانی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{درباره|زبان ترکی ادربایجانیآذربایجانی|زبان آذری|زبان آذری}}

|ethnicity=[[مردمان آذربایجانی|آذربایجانی]]
|speakers = ۵۳۲۳ میلیون نفر (۲۰۱۸) شامل آذربایجانآذری شمالی و آذربایجانآذری جنوبی <ref>https://web.archive.org/web/20180824205619/https://www.ethnologue.com/language/aze</ref><ref name="ethnologue.com">https://www.ethnologue.com/language/aze</ref><ref name="ReferenceB">https://www.ethnologue.com/language/azj</ref><ref name="ReferenceC">https://www.ethnologue.com/language/azb</ref><ref name="ReferenceD">https://www.ethnologue.com/language/qxq</ref><ref name="ReferenceE">https://www.ethnologue.com/language/slq</ref>

|script=[[خط لاتین|لاتین]] و [[خط سریلیک|سریلیک]] در جمهوری آذربایجان و روسیه، [[خط عربی|فارسی-عربی]] در ایران.

'''زبان ترکی آذربایجانی''' (به ترکی آذربایجانی: ''آذربایجان تورکجه‌سی'' و با خط لاتین شده ''Azərbaycan Türkcəsi'') زبانی از خانواده [[زبان‌های ترکی]] است که بر زبان [[مردمان آذربایجانی|مردمان آذری]] در [[قفقاز]] و [[خاورمیانه]] با دو گویش در [[آذربایجان]] و سایر مناطق [[ایرانیان آذربایجانی|آذربایجانی نشین]] [[ایران]] و [[جمهوری آذربایجان]] تکلم جاری است. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی واژگان، پاره‌ای وام‌واژگانوام‌واژگان، و تفاوت‌هایی مختصر در چند مورد دستوری است.<ref name="J. Minahan 1998">J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.</ref> این زبان در جمهوری آذربایجان [[زبان رسمی]] و در داغستان یکی از زبان‌های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه [[زبان‌های اغوز]] زبان‌های ترکی است و به [[ترکی استانبولی]] و [[ترکمنی]] بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان [[زبان گفتاری]] همچنین در نواحی شرقی [[ترکیه]] و جنوب [[گرجستان]]<ref>[http://www.statistics.ge/main.php?pform=145&plang=1 سایت رسمی آمار دولت گرجستان]</ref> و [[داغستان]]<ref>Wixman, Ronald. ''The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook''. (Armonk, New York: M. E. Sharpe, Inc, 1984) p. 11</ref> رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان‌های [[فارسی]] و [[عربی]] در واژگان، سامانه آوایی و دستوری اثر پذیرفته است. در ایران، شهرهای [[تهران ]]، [[تبریز]]، [[کرج ]]، [[ارومیه]]، [[اردبیل]]، [[زنجان]]، و [[قزوین زنجان]] به ترتیب بزرگترین شهرهایی اند که ترکی آذربایجانی در آن‌ها تکلم می‌شود.<ref>[http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=57&menu=004Project UCLA Language Materials]</ref><ref>L. Johanson, "AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish" in Encyclopædia Iranica</ref>

این زبان در زبان‌ها و موقعیت‌های مختلف به نام‌های مختلفی نامیده می‌شود، ازجمله: '''''عجمی'''''، '''''ترکی'''،<ref name="rferl azeri">[http://www.rferl.org/content/Irans_Ethnic_Azeris_And_The_Language_Question/2103609.html Iran's ethnic Azeris and the language question]</ref>'''تورکجهتورکی'''،<ref name="rferl azeri"/>'''تورکو'''<ref>شعر از شهریار:تورکو دئدیم اوخوسون‌لار اؤزلری</ref>، '''آذربایجانی'''، و '''ترکی آذربایجانی''' و '''آذری'''.''

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها ناهمسانند. بنیاد این تفاوت، ارائه نشدن آمار رسمی از سوی ایران و ترکیه و عراق است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر پایه برآوردها است. [[اتنولوگ]] یکی از معتبرترین مراجع آمارهای زبانی، جمعیت گویشوران تمام لهجه‌ها و گروه‌های این زبان (شامل دو زیرگروه اصلی آذربایجانیآذری شمالی و آذربایجانیآذری جنوبی و گویش سلجوقی) در سال ۲۰۱۸ میلادی را در مجموع اندکی بیش از ۵۳۲۳ میلیون نفر برآورد کرده است. تمامی اهالیآذری‌های جمهوری آذربایجان، آذربایجانیایرانیان ایران،آذری، ترکمن‌های عراق و سوریه، آذربایجانی هایآذری‌های روسیه و ترکیه و آمریکا و سایر اقلیت‌های آذربایجانیآذری زبان در تمام دنیا در این برآورد منظور شده‌اند. سایت اتنولوگ، گویش سلجوقی این زبان را در حال حاضر منقرض اعلام کرده است.<ref name="ethnologue.com">https://www.ethnologue.com/language/aze</ref><ref name="ReferenceB">https://www.ethnologue.com/language/azj</ref><ref name="ReferenceC">https://www.ethnologue.com/language/azb</ref><ref name="ReferenceD">https://www.ethnologue.com/language/qxq</ref><ref name="ReferenceE">https://www.ethnologue.com/language/slq</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وب‌گاه=Ethnologue|نشانی=https://www.ethnologue.com/subgroups/southern|عنوان=Southern|بازبینی=2019-01-26}}</ref>

[[اتنولوگ]]، جمعیت [[آذربایجانیآذری]]<nowiki/>‌‌زبانان [[ایرانی]] را در سال ۲۰۱۶ میلادی را ۳۸٬۹۰۰٬۰۰۰۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ برآورد کرده، و گسترش آن را در شمال غربی،(غربی) شمال شرقی،و مرکز و جنوب ایران می‌داند.<ref name="ReferenceC">https://www.ethnologue.com/language/azb</ref><ref>https://www.ethnologue.com/country/IR/languages</ref>

منابع پژوهشی دیگری جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۴۵۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.<ref>Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.</ref><ref>Riaux, G. «[http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/ccas/2008/00000027/00000001/art00004 The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." CENTRAL ASIAN SURVEY]. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p۴۶. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲.</ref> کتابچهٔ [[سازمان سیا]]، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۵۶٪۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌ است <ref name="CIA">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|عنوان=Iran|تاریخ بازدید=بهمن ۱۳۸۷|تاریخ=۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹|ناشر=Official Website of Central Intelligence Agency (CIA)|زبان=انگلیسی}}</ref>. برآورد دانش‌نامهٔ زبان کمبریج<ref>[http://www.amazon.com/gp/product/0521559677/qid=1147191217/sr=1-1/ref=sr_1_1/103-2642601-5415820?s=books&v=glance&n=283155 Amazon.com: The Cambridge Encyclopedia of Language (9780521559676): David Crystal: Books<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> برای سال ۱۹۸۶، ۳۲۱۲ میلیون در کل و ۲۷۷ میلیون در ایران (۴۵٪۱۵٪) بوده‌ است (با احتساب قشقایی‌ها). دانش‌نامهٔ بین‌المللی زبان‌شناسی<ref>[http://www.amazon.com/gp/product/0195139771/qid=1147191760/sr=1-1/ref=sr_1_1/103-2642601-5415820?s=books&v=glance&n=283155 Amazon.com: International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set (Vol. 1) (9780195139778): William J. Frawley: Books<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> نیز در برآورد سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان این زبان را در ایران ۲۷٬۷۶۰٬۰۰۰۷٬۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۴۶٪۱۶٪ درصد) برآورد می‌کند که به تخمین دانش‌نامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین‌های دیگری مانند سایت [[اتنولوگ]] جمعیت [[ایرانیان آذربایجانیآذری]] ۴۵٬۵۰۰٬۰۰۰۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده‌ است.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR Ethnologue report for Iran<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> هم‌چنین، سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html داده‌نامه سیا]</ref>

* از آنجا که در ترکی استانبولی زمان حال کامل(ماضی نقلی) وجود ندارد<ref name=ToolAutoGenRef2>http://www.ijhssnet.com/journals/Vol_1_No_15_Special_Issue_October_2011/28.pdf</ref> و برای این منظور واژگانی به همان گذشته ساده افزوده می‌شود تا معنی ماضی نقلی از آن برداشت بشود<ref>نمونه:

Bu filmi (daha önce) hiç izledin mi? (تاکنون این فیلم را دیده اید؟ ) "hiç" همان هیچ فارسی که در این جمله معنی تاکنون می‌دهد.</ref> برخی<ref name=ToolAutoGenRef1>L. Johanson, Aspect im Türkischen, Mainz, 1971, pp. 289f.</ref> امااحتمال درمی‌دهند ترکیکه آذربایجانیصرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده ام، آمده ای) وجودکه دارد.در کهترکی برایترکیه نمونهموجود درنیست، زباننتیجهٔ ترکیتأثیر ازبکیفعل نیزماضی یافتنقلی در زبان میفارسی شوداست.

اولین شکل شناخته شده در [[ادبیات آذربایجانی]] مربوط به [[شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی]] که یک دیوان شامل [[غزل]] [[فارسی]] و [[ترکی آذربایجانی|ترکی آذری]] سروده‌بود.<ref name="beale">{{cite book |title=An Oriental Biographical Dictionary |last=Beale |first=Thomas William |authorlink= |coauthors=Keene Henry George |year=۱۸۹۴ |publisher=W.H.Allen |location= |isbn= |pages=۳۱۱ |chapterurl=http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311}}</ref><ref name="caferoglu">A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in ''Encyclopedia of Islam'', (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)</ref> غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.<ref name="beale"/>

در قرن چهاردهم میلادی [[آذربایجان]]، [[قفقاز]] و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های [[قره قویونلو]] و [[آق قویونلو]] بود.<ref name="tyrrell1">{{cite book |title=Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, ۱۹۲۰-۱۹۹۰ |last=Tyrrell |first=Maliheh S. |authorlink= |coauthors= |year=۲۰۰۱ |publisher=Lexington Books |location= |isbn=۰-۷۳۹۱-۰۱۶۹-۲ |pages=۱۲ |chapterurl=http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12}}</ref> در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند [[قاضی برهان‌الدین]]، [[حبیبی (شاعر ترکی)|حبیبی]] و [[جهانشاه قراقویونلو]] با تخلص ''حقیقی'' زندگی می‌کردند؛ که نخستین آثار [[ترکی آذربایجانی|ترکی آذری]] را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای [[مردمان آذربایجانی|آذربایجانی]]، [[عمادالدین نسیمی]] بود؛<ref>{{cite book |last=Průšek |first=Jaroslav |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=Dictionary of Oriental Literatures |url= |edition= |series= |date= |year=۱۹۷۴ |month= |publisher=Basic Books |location= |isbn= |oclc= |doi= |pages=۱۳۸ |chapter= |chapterurl=}}</ref> [[دیوان اشعار]] وی از بزرگترین دیوان شعرهای [[زبان‌های ترکی]] به‌شمار می‌رود.<ref name="baldick">{{cite book |last=Baldick |first=Julian |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=Mystical Islam: An Introduction to Sufism |url= |edition= |series= |date= |year=۲۰۰۰ |month= |publisher=I. B. Tauris |location= |isbn=۱-۸۶۰۶۴-۶۳۱-X |oclc= |doi= |pages=۱۰۳ |chapter= |chapterurl=}}</ref><ref name="burrill">{{cite book |last=Burrill |first=Kathleen R.F. |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi |url= |edition= |series= |date= |year=۱۹۷۲ |month= |publisher=Walter de Gruyter GmbH & Co. KG |location= |isbn=۹۰-۲۷۹-۲۳۲۸-۰ |oclc= |doi= |pages= |chapter= |chapterurl=}}</ref><ref name="cambridge">{{cite book |last=Lambton |first=Ann K. S. |authorlink= |coauthors=Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard |editor= |others= |title=The Cambridge History of Islam |url= |edition= |series= |date= |year=۱۹۷۰ |month= |publisher=Cambridge University Press |location= |isbn=۰-۵۲۱-۲۹۱۳۸-۰ |oclc= |doi= |pages=۶۸۹ |chapter= |chapterurl=}}</ref> آموزه‌های صوفی و عرفانی [[:en:Hurufism|حروفیه]] از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت<ref name="nesimibritannica">{{cite web

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، [[محمد فضولی]] [[غزل|غزل‌های]] فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های [[ترکی آذربایجانی|ترکی آی]]، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت [[عاشیق|عاشیق‌ها]] رفت و [[قرن شانزدهم]] پس از تثبیت سیطره [[صفویان|سلسله صفوی]] بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و [[شاه اسماعیل یکم]] با تخلص [[شاه اسماعیل خطایی|خطایی]]<ref name="minorsky1">{{cite journal |last=Minorsky |first=Vladimir |authorlink= |coauthors= |year=۱۹۴۲ |month= |title=The Poetry of Shah Ismail |journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London |volume=۱۰ |issue=۴ |pages=۱۰۵۳ |url=}}</ref> و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، [[شاه تهماسب یکم|شاه تهماسب]] و بعدتر [[شاه عباس دوم]] نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x</ref>[[قوسی تبریزی]]<ref>http://azerbaijans.com/content_1204_es.html</ref> از شاعران مشهور [[ترکی ادربایجانیآذربایجانی|آذری زبان]]<ref>http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print Qövsi Təbrizi</ref> دو نسخه از دیوان [[ترکی آذربایجانی]] از وی به جا مانده‌است<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.eastview.com/list_simple_book_old.asp?f_string1=Tabrizi,+Qovsi&groupID=&CategoryID=&RegionID=&f_start_value=1&f_ml=20&browse_order=title&browse_order_asc=desc&f_locale=&f_today=|عنوان=Tabrizi, Qovsi| ناشر =eastview|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲ ژوئن ۲۰۱۳}}</ref> و [[صائب تبریزی]] شاعر [ترک ادربایجانی[تبریز|تبریزی‌تبار]] اهل [[اصفهان]] نیز از معروف‌ترین شاعران [[عصر کلاسیک]] می‌باشند که هفده [[غزل]] به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x Azeri Literature in Iran]</ref>