|
[[پرونده:AbanbaraBerkeh Gerash.jpg|چپبندانگشتی|300px300x300پیکسل|بندانگشتی|یک آب‌انبارآب‌انباری در آرادان [[گرمسارگراش]]]]
'''آب‌انبار ''' یا '''برکه،''' [[حوض]] یا [[استخر]] سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره [[آب]] معمولاً در [[زیرزمین]] ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب‌انبار را از آب [[باران]] یا [[جویبار|جویبارهای]] فصلی پر می‌کنند.<ref name="cgie.org.ir">http://cgie.org.ir/fa/publication/entryview/17222 </ref> همان‌گونه که از نام آب‌انبار مشخص است، این سازه به منظور ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال ساخته می‌شود.<ref name="ToolAutoGenRef1">[http://www.academia.edu]</ref> ▼[[پرونده:Hashtpayeh Reservoir of Sabzevar 01.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|[[حوض هشت پایه]] یکی از آب‌انبارهای [[سبزوار]] که اکنون کاربری آن تغییر کرده‌است.]] ▼
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، از دیرباز تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده می‌شده است. احداث [[سد رودخانه‌ای|بند]]، [[قنات]] و آب‌انبار را می‌توان از این جمله‌اند.
▲'''آب‌انبار''' [[حوض]] یا [[استخر]] سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره [[آب]] معمولاً در [[زیرزمین]] ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب‌انبار را از آب [[باران]] یا [[جویبار|جویبارهای]] فصلی پر می‌کنند.<ref name="cgie.org.ir">http://cgie.org.ir/fa/publication/entryview/17222</ref>
آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاههای کویری از جمله مناطق [[یزد]]، [[کاشان]]، [[میناب]] و جنوب استان فارس و هرمزگان است. در شهرهای مختلف ایران همچون [[گراش]] در استان فارس در حال حاضر تعدادی از آب‌انبارها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
== مقدمه ==
[[پرونده:Ab anbar.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|آب‌انبار قدیمی [[لاورستان]] - معروف به برکهٔ زمان]] ▼در سراسر راه‌های کویری ایران، آب‌انبارها قابل مشاهده‌اند برخی از آن‌ها که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده، اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه است. آب‌انبارها در گذشته به منظور ذخیره‌ی آب شرب و غیرشرب در فصول خشک و کم‌باران مورد استفاده قرار می‌گرفته است.[[پرونده:Ab anbar.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|آب‌انبار قدیمی [[لاورستان]] - معروف به برکهٔ زمان]]
== نام‌ها ==
[[پرونده:Abanbar in kish island.JPG|چپ|300px|بندانگشتی|درون آب‌انبار قدیمی در [[جزیره کیش]]]]
ابآب انبار به نام‌های مختلفی همچون منبع،مصنع،دربرکه، برخیمنبع، نقاط چون بیرجندمصنع، بنام«انبار»،حوض،برکه،در ساوه(در مرغیبرخی ونقاط مرغک،درهم‌چون خندقبیرجند) . بیابانک بنامیا هود یا(به همانمعنی حوض) خوانده شده‌استمی‌شود. واژه '''برکه''' در درمنابعمنابع متاخر اسلامی به همان معنای ابن انبارآب‌انبار است. در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابهآبی، سردابه (در ترکمنستان،مصنع[[ترکمنستان]])، مصنع (در مصر،خزان[[مصر]])، خزان (در [[فلسطین]]) و حوض (در [[هرات]]) نام می نهندمی‌گویند.<ref name="cgie.org.ir"/> به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال شده‌است. احداث بند، قنات و آب‌انبار را می‌توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب‌انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال می‌باشد.<ref name=ToolAutoGenRef1>[http://www.academia.edu]</ref>
'''آب‌انبار''' یکی از عناصر شاخص در سکونتگاههای کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس که در حال حاضر تعدادی از آن‌ها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازآب‌انبارهای ایران می‌توان به آب‌انبار زیباو ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد.
'''آب‌انبار''' [[حوض]] یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و [[کویر|کویری]] آب‌انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند. در ایران قزوین را به نام شهر اب انبارها می‌شناسند که اب انبارهای زیادی مانند آب‌انبار سردار در ان وجود دارد
آب‌انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند.
'''آب‌انبار'''
یکی از ساختمان‌های آبی [[آب]][[انبار]] است. آب‌انبار یا امبار در سراسر راه‌ها ئ شهرهای این سرزمین دیده می‌شود. برخی از آن‌ها که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده، اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه است در بیشتر سرزمین‌های ایران در سه یا چهار ماه از سال آب آشامیدنی یافت نمی‌شود و اگر هم یافت شوند شوراند. در برخی جاها همان آب شور هم خشک شده‌اند. گاه در فصل تابستان آب آشامیدنی را از چاه‌ها با کوزه یا سبو می اورده‌اند.
▲[[پرونده:Hashtpayeh Reservoir of Sabzevar 01.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|[[حوض هشت پایه]] یکی از آب‌انبارهای [[سبزوار]] که اکنون کاربری آن تغییر کرده‌است.]]
<br />
[[آب]] مهم‌ترین عامل طبیعی برای [[حیات]] بشر بوده و هست و نقش بسزایی در ایجاد سکونتگاههای نخستین داشته‌است. ایجاد شهرنشینی در بین [[النهرین]]، [[نیل]]، [[سند (رود)|سند]] و... اهمیت این ماده حیاتی را مطرح می‌کند. در نتیجه منشاء اصلی و هسته اولیه تشکیل تجمع‌های انسانی، وجود آب در آن منطقه بوده‌است. در ایران به دلیل کمبود بارندگی در مناطق مختلف برای تأمین آب از روش‌های سنتی مانند [[قنات]]، [[چشمه]]، [[چاه آب|چاه]] و آب‌انبار استفاده می‌شده‌است. ”<ref name="faslnameh">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=خیر خواه آرانی |نام= رضا |کتاب=مقاله بررسی بنای بومی و فرهنگی آب‌انبار | ناشر= |سال=}}</ref>
== تأسیس و احداث آب‌انبارها ==
دلایل تأسیس و احداث آب‌انبارها:
# ذخیره آب برای زمان‌های خشکسالی و جنگ.
# خنک ماندن آب در تابستان
در ایران توزیع آب و آب‌انبار امری اعتقادی بوده و ریشه ارزش‌ها و باورهای اسلامی داشته. آب‌انبارها معمولاً در مراکز شهر و محل تجمع مردم و همچنین در کاروانسراها تأسیس می‌شده تا دسترسی به آب آسان باشد. ”<ref name="faslnameh" />
نحوه ساخت آب‌انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد.
== تاریخچه ==
▲[[پرونده: Ab anbarAbanbara.jpg|چپ|300px|بندانگشتی| یک آب‌انبار قدیمیدر آرادان [[ لاورستانگرمسار]] - معروف به برکهٔ زمان]]
از قدیمی‌ترین اب انبارها می‌توان به نمونه‌ای اشاره کرد که در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دوران شکوفایی تمدن ایلام ساخته شده‌است.<ref name="cgie.org.ir" /> از کهن‌ترین پدیده‌های معماری در مناطق [[کویر]] ی آب‌انبار بوده که می‌توان از آب‌انبار شهر [[اور]]
ure در نزدیکی [[بصره]] به عنوان قدیمی‌ترین آن اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۵۰ قبل از میلاد بر می‌گردد.
آب‌انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد در [[قسطنطنیه]] ساخته شد که از قبلی مجهزتر بوده و دارای ۲ مخزن و ۱۰۰۱ ستون بوده که به همین دلیل به آب‌انبار ۱۰۰۱ ستونی معروف است.
آب‌انبار در بین ایرانیان نیز کاربرد بسیار داشته به خصوص در مناطق گرم و خشک، حاشیه [[خلیج فارس]]، جزایر جنوبی و حتی برخی شهرهای شمالی مانند [[ساری]] و [[گرگان]].<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= معماریا|نام=غلام حسین |کتاب=سیری در معماری آب‌انبارهای یزد | ناشر=دانشگاه علم وصنعت ایران-تهران |سال=}}</ref>
می‌توان گفت ایرانیان از مبتکران احداث آب‌انبار بودند و به این روش به ذخیره‌سازی آب می‌پرداختند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=عربی نژاد |نام=غلام رضا |کتاب=نقش ایرانیا در حفاظت از آب | ناشر=سازمان میراث فرهنگی کشور |سال=}}</ref>
قدیمی‌ترین آب‌انبار ایران در یکی از سه قلعه [[اصطخر]] [[استان فارس|فارس]] در قرن ۴ هجری به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شده. آب آن از سدی که بر روی دره‌های عمیق بسته شده بود، تأمین می‌شده و برای مصرف ۱۰۰۰ نفر در یکسال کافی بوده. آب‌انبار سید اسماعیل تهران نیز در نیمه اول قرن ۵ هجری ساخته شد و در زمان شاه طهماسب وزیر، تعمیر و مرمت گشت. ”<ref name="faslnameh" />
== انواع آب‌انبارها ==
== آبگیری و بهداشت آب در آب‌انبارها ==
برای آبگیری معمولاً آب راجاری ازدر کوهستان می‌آوردند و دشت‌ها را به آب‌انبارها هدایت می‌کردند. این آب‌ها با حوضچه‌های شنی ساکن و تصفیه کردهشده و سپس آنوارد رامخزن راهیمی‌شدند. مخزناین می‌کردندترتیب البته در تمامی آب‌انبارها صادق نیست. مانندبرای مثال در آب‌انبارهای کاشان که از آب [[چشمه‌های فین]] بهرهاستفاده می‌گرفتندمی‌شده است. مخزن<ref پاکname="faslnameh"/> بودهاسترابون وجفرافیدان یکیونانی زیرمی‌نویسد: «ایرانیان در آب جهتجاری تخلیهاستحمام لجن‌هانمی‌کنند، وجوددر داشته.آن ”لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آنچه ناپاک است در آن نمی‌ریزند.»<ref>{{یادکرد nameکتاب |نام خانوادگی="faslnameh" عسگری |نام= نصرالله |کتاب= فصلنامه فرهنگ و مردم | ناشر= |سال= سال هشتم پاییز و زمستان 1388}}</ref>
استرابون جفرافیدان یونانی می‌نویسد:ایرانیان در آب جاری استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آنچه ناپاک است در آن نمی‌ریزند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عسگری |نام= نصرالله |کتاب= فصلنامه فرهنگ و مردم | ناشر= |سال= سال هشتم پاییز و زمستان 1388}}</ref>
اگرچه آب‌انبارها بهداشتی بوده‌اند ولی عمل انبار کردنانبارکردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده است. بنابراین جهت گوارایی آب، در سقف، [[بادگیر]]هایی تعبیه می‌گشتهمی‌شده که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی اضافه می‌شده تا آب نگندد. مانند:
# [[آهک]] و نمک برای داشتن [[کلر]].
# ماهی برای رفع باکتری‌های آب.
# [[خشت]] برای [[رسوب زدایی]] املاح آب.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=بهفروز |نام=فاطمه |کتاب=”<پژوهشی در مساکن روستایی منطقه بیابانی شرق کاشان/> | ناشر= |سال=1356 صفه 90}}</ref>
== آب‌انبارهای معروفمشهور ==
از معروفترینمشهورترین آب‌انبارها،[[آب‌انبارآب‌انبارهای دهانایران شیرمی‌توان لار]]به ،[[آب‌انباربرکه رستمکل|برکه‌ی گیوکل]]، [[آب‌انبار شش‌بادگیری]] ودر [[آب‌انبار تکیه امیرچقماقگراش]] در(استان شهرفارس)، [[یزد]] وآب‌انبار [[آب‌انبار سردار بزرگ|سردار بزرگسرداربزرگ]]، بزرگترین آب‌انبار تک گنبدی ایران در [[قزوین]] و، [[برکه کلدریا دولت (کنگ)|آب‌انبارکلآب‌انبار دریادولت کُنگ]](برکه کل(هرمزگان)، درشهرستانآب‌انبار گراشصفی‌آباد فارس(خراسان است.شمالی) ،[[قزوین]]آب‌انبار وگراشدهان فارس از جمله شهرهایی در ایران هستند که دارای ده‌هاشیر لار|آب‌انبار بودهدهان و امروزه تعداد زیادی از آن‌ها هنوز باقی‌مانده‌اند. از آب‌انبارهای [[قزوینشیر]] که مورد بازدید گردشگران نیز قرار می‌گیرند می‌توان آب‌انبارهای [[آب‌انبارشهرستان سردار بزرگلارستان|سردار بزرگلارستان]] (فارس) ، [[آب‌انبار حاج‌کاظم|حاجرستم کاظمگیو]]، [[آب‌انبار سردار کوچکشش‌بادگیری]]، مولاوردیخانی،و [[آب‌انبار زنانهتکیه بازار|زنانه بازارامیرچقماق]] ودر شهر [[آب‌انبار مسجد جامع|مسجد جامعیزد]] رااشاره نام بردکرد.<ref>[http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=99814 آب‌انبارها، جاذبه گردشگری قزوین]</ref>[[پرونده:Berke ازKaal,Gerash,Fars,Iran- دیگرPhoto آب‌انبارهایby ایرانAbolhassan می‌توانHosseini.jpg|بندانگشتی|[[برکه بهکل]] بزرگترین آب‌انبار زیباوبدون ۳۰۰سقف ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد.ایران|جایگزین=|300x300پیکسل]]
=== برکهٔ کل ===
{{اصلی|برکه کل}}
[[پرونده:Berke Kaal,Gerash,Fars,Iran- Photo by Abolhassan Hosseini.jpg|بندانگشتی|برکه کل بزرگترین آب‌انبار ایران]]
این بنای تاریخی و با شکوه یکی[[برکه‌ی ازکل]]، عجیب‌ترینواقع ودر بهمحله‌ی احتمالبیدله زیاد،شهر گراش، بزرگترین [[آب‌انبار]] تاریخی بدون سقف ساخته شده در ایران است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گریشنا {{!}} خبر و فرهنگ در گراش » بزرگترین آب‌انبار ایران «گنج‌البحر» نام دارد|نشانی=http://www.gerishna.com/archives/86570|بازبینی=2019-04-04}}</ref> قدمت این آب‌انبار به [[دورهٔ قاجار]] و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و [[آب آشامیدنی]] مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش،[[گراش]]، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از [[ساروج]] است. این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی [[تاریخ گراش]] شناخته می‌شود.
=== آب‌انبار دهانسردار شیربزرگ لار===
آب‌انبار سردار بزرگ، بزرگترین آب‌انبار تک گنبدی (مسقف) در [[ایران]] و جهان است که در سال ۱۱۹۱ هجری شمسی در محله راه ری شهر [[قزوین]] ساخته شد. این بنای گنبددار که نمونه‌ای شاخص و منحصر به فرد در [[ایران]] به‌شمار می‌رود، دارای [[گنبد|گنبدی]] رفیع و آجری است که نورگیرهایی بر بدنه آجری آن تعبیه شده‌است.
قدمت آب‌انبار دهن شیر لار به دوران صفویه باز می‌گردد و به دلیل این که در زبان لاری به لوله‌کشی آب وشیر آب نصب شده برآن به اختصار شیر می‌گویند به دهن شیر معروف شده‌است.
دهن شیر به جایی اطلاق می‌شود که درزمان‌های گذشته در کنار بعضی از برکه‌های بزرگ به صورت زیر زمینی با پله‌های زیاد به ته برکه نزدیک میشد و معمولاً آب قسمت پایین برکه خنکتر بود و مردم در تابستان از این آب استفاده می‌کردند.
=== برکه دریادولت ===
آب‌انبار دهان شیر از بناهای قدیمی و زیبای لار است که در شرق ورودی <بازار تاریخی قیصریه> قرار دارد.
برکه دریادولت، آب انباری تاریخی در کنارهٔ شهر [[کنگ]] از توابع [[بخش مرکزی شهرستان بندر لنگه]] و از [[نقاط دیدنی استان هرمزگان]] در جنوب [[ایران]] است. این سازه آب‌انباری مدور به قطر ۲۸ متر و عمق ۱۴ متر و فاقد سقف است. ضخامت دیوار پیرامونی آن ۱ متر و ارتفاع آن ۳ متر است. این بنا در بیرون از شهر [[کنگ]] از سمت شمال شهر واقع شده‌است. به خاطر بزرگی غیرقابل تصور این برکه «دریا دولت» نامیده شده‌است.
بنای آب‌انبار به صورت اتاقکی است که پله‌هایی با شیب تند با عرض 3.20 متر آن را به سمت پایین هدایت می‌کند. طول راه پله 12.80 متر است .
در لارستان ۴ دهن شیر بزرگ وجود داشته که در حال حاضر دو تای آن، یکی دهن شیر بازار ودیگری دهن شیر حاج غلامرضا معتمد پا برجاست. بزرگترین دهنشیر لارستان مربوط به دهن شیر قنبربیگی بود.
دهن شیر دیگر در کنار برکه مسجد شاهزاده واقع در کوی نو بود که این دهن شیر نیز ویران گردید.
آب‌انبار دهن شیر 19 مرداد84 به شماره 12703 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
===آب‌انبارهای اوز (لارستان)===
آب‌انبارهای [[اوز]] از آثار دوران صفویه هستند که در دوران اخیر مرمت شده‌اند. اِوَز از دیرباز با مشکل آب شرب روبرو بوده‌است و خشکسالی و زمین‌های شور نیز به این امر دامن زده‌است. در گذشته و حال منبع اصلی آب شرب مردم شهر اوز، از آب‌انبارهای زیادی که در شهر و خارج از شهر وجود دارد تهیه می‌شود که در زبان محلی به آن برکه می‌گویند. برکه‌هایی که در منطقه اوز ساخته شده، معماری چشم‌نوازی دارند و یکی از آن‌ها یعنی برکه سلفی در خود شهر واقع شده که احتمالا ۷۵۰ سال عمر دارد.
آب‌انبارهای اوز در 30 کیلومتری غرب شهرستان لار واقع شده‌اند و ظاهراً از آثار دوران صفویه هستند که در دوران اخیر مرمت شده‌اند.
اِوَز از دیرباز با مشکل آب شرب روبرو بوده‌است و خشکسالی و زمین‌های شور نیز به این امر دامن زده‌است. آب لوله‌کشی این شهر در گذشته شور بود و برای شستشو و آبیاری گیاهان مورد استفاده قرارمی‌گرفت.
<br />
هر چند اوز هنوز هم با مشکل آب روبروست و از آب آب‌انبارها نیز بی نیاز نگشته‌است، زیرا وفور آب شیرین منوط به بارندگی کافی است.
گفتنی است در گذشته و حال منبع اصلی آب شرب مردم شهر اوز، از آب‌انبارهای زیادی که در شهر و خارج از شهر وجود دارد تهیه می‌شود که در زبان محلی به آن برکه می‌گویند.
از سال‌ها پیش منطقه لارستان که رودخانه یا چشمه‌های آب شیرین ندارد یا کم دارد، برای شرب روزانه و تهیه آب مصرفی سالیان شان دست به ابتکار جالبی زده‌اند و آن انبار کردن آب باران در برکه است.
در جای جای مناطق گرمسیری ایران چنین انباری به چشم می خورد که بعضی گرد یا استوانه‌ای با پوشش گنبدی شکل و گاهی دراز یعنی شکل مکعب مستطیل با پوشش طاق مانند می‌باشند.
این برکه‌ها را در گذشته فقط با سنگ و ساروج می ساختند، ولی در سال‌های اخیر به جای ساروج از سیمان هم استفاده می‌کنند.
به نظر می‌رسد که برکه‌های ساخته شده قبل از اسلام همه به شکل مکعب مستطیل بوده‌اند.
برکه هائی که در منطقه اوز ساخته شده بسیار زیبا و فراوان اند و یکی از آن‌ها یعنی برکه سلفی در خود شهر واقع شده که با رویت و قرائت سنگ نوشته اش حدود 750 سال عمر دارد.
آب‌انبار ملا محمد اوز :
آب‌انبار ملا محمد اوز یا به قولی برکه مل محمد، مربوط به دوره افشار است و در اوز، خیابان شهید رجائی، جنب سالن غذاخوری واقع شده‌است.
این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
== نگارخانه ==
| 