حافظ: تفاوت میان نسخه‌ها

مشهور است که در سال‌های نوجوانی و آغاز جوانی، شاگرد نانوا بوده و از نسخه‌های خطی نیز رونوشت برمی‌داشته است. آگاهی‌ها دربارهٔ تحصیل و تدریس حافظ، تنها در اشاره‌های حافظ در اشعار خویش و نیز مقدمه‌ای است که جامعمحمد دیوانگلندام در نهایت اختصار نگاشته، محدود می‌شود. به‌گفتهٔ فخرالزمانی، حافظ در اوقات فراغت به مکتب‌خانه‌ای که نزدیک دکان نانوایی بوده می‌رفته و خواندن و نوشتن را در همان‌جا فراگرفته است. بنابر آنچه از «مقدمهٔ جامع دیوان» به‌دست می‌آید، حافظ و جامعمحمد دیوانشگلندام هردو در مجلس درس [[قوام‌الدین عبدالله شیرازی|قوام‌الدین عبدالله بن نجم‌الدین محمود شیرازی]] شرکت داشته‌اند. حافظ در اشعار خویش به حضورش در مدرسه، چهل سال تحصیل علم و فضل، درس صبحگاهی، و حفظ قرآن برپایهٔ [[قراآت هفتگانه|قرائت‌های]] گوناگون نیز اشاره نموده است. تخلصش به «حافظ» و برخی عناوین داده‌شده به وی مانند «ملک القراء» مؤید این مطلب است. شهرت حافظ سبب دعوتش از سوی حاکمان سرزمین‌های دور و نزدیک شده بود. سفرش به یزد و اصفهان را می‌توان احتمال داد. در ''[[فارسنامه ناصری|فارس‌نامهٔ ناصری]]'' از سفر حافظ به [[جزیره هرمز|هرمز]] در اوایل دههٔ ۷۸۰ ه‍.ق سخن رفته است که برخی پژوهشگران آن را افسانه می‌دانند؛ اما درصورت پذیرش سفر حافظ به هند، باید سفر وی به هرمز را نیز پذیرفت. در برخی از منابع جدیدتر هم به سفر حافظ به مشهد اشاره شده که این داستان واقعیت ندارد.

آگاهی‌ها در این‌باره تنها در اشاره‌های حافظ در اشعار خویش و نیز مقدمه‌ای است که جامعمحمد دیوانگلندام در نهایت اختصار نگاشته، محدود می‌شود.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۸۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> به گفتهٔ فخرالزمانی، حافظ در اوقات فراغت به مکتب‌خانه‌ای که نزدیک دکان نانوایی بوده می‌رفته و خواندن و نوشتن را در همان‌جا فراگرفته است.<ref>{{پک|مجتبائی|۱۳۹۳|ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|رف=جهان‌اسلام}}</ref> از این معلوم می‌شود که حافظ در تمام علوم شرعی و رسمی آن زمان صاحب‌نظر و دارای تحصیلات بوده است. حتی خودش نیز اشاره کرده است که هر صبح مجلس درس قرآن داشته است.<ref>{{پک|مجتبائی|۱۳۹۳|ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|رف=جهان‌اسلام}}</ref> بنابر آنچه از «مقدمهٔ جامع دیوان» به‌دست می‌آید، حافظ و جامعمحمد دیوانشگلندام هردو در مجلس درس [[قوام‌الدین عبدالله شیرازی|قوام‌الدین عبدالله بن نجم‌الدین محمود شیرازی]] شرکت داشته‌اند. در نسخه‌ای از «مقدمهٔ جامع دیوان» علت نپرداختن حافظ به جمع‌آوری اشعار خویش، «محافظت درس قرآن و ملازمت بر تقوا و احسان و بحث کشاف و مفتاح و مطالعهٔ مطالع و مصباح» آمده است.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۸۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref><ref group="یادداشت">منظور از کشاف، ''[[الکشاف عن حقیقة التنزیل]]'' اثر [[زمخشری]] است. ببینید: {{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۸۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> با توجه به این عبارت، حافظ بر ''کشاف'' حاشیه‌ای نوشته، اما از بیت «به خواه دفتر اشعار و راه صحرا گیر/ چه وقت مدرسه و بحث کشف کشاف است» چنین تعبیر می‌شود که حافظ، کشاف و یکی از حواشی‌اش به‌نام ''[[کشف الکشاف]]'' اثر [[سراج‌الدین فارسی قزوینی]] را مطالعه و بحث می‌کرده است.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۸۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> بنابر مقدمهٔ مذکور، حواشی سراج‌الدین بر ''کشف الکشاف'' برپایهٔ آموخته‌ها از مجلس درس قوام‌الدین بوده و ظاهراً حافظ یک دوره بعد از سراج‌الدین، شاگردی قوام‌الدین شیرازی را نموده است. دیگر کتاب‌هایی که بنابر آن مقدمه خوانده، روشن نیست، اما برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند منظور از ''مطالع''، ''[[مطالع الانوار من مطالع الانظار]]'' [[قاضی بیضاوی]] یا ''[[شرح مطالع]]'' [[قطب‌الدین رازی]] در [[منطق]] و نیز مقصود از ''مفتاح''، ''[[مفتاح العلوم]]'' [[سکاکی]] در موضوع [[معانی و بیان]] و مراد از ''مصباح'' کتاب [[ناصر بن عبدالسید مطرزی]] بوده باشد. افزون بر این‌ها، حافظ در اشعار خویش به حضورش در مدرسه، چهل سال تحصیل علم و فضل، درس صبحگاهی، و حفظ قرآن برپایهٔ [[قراآت هفتگانه|قرائت‌های]] گوناگون نیز اشاره نموده است. تخلصش به «حافظ» و برخی عناوین داده‌شده به وی مانند «ملک القراء» مؤید این مطلب است. توصیف وی از زبان جامعمحمد دیوانشگلندام نیز به القابی مانند «مفخر العلماء، استاد نحاریر الادباء» و نیز برخی اصطلاحات و تعابیر در اشعار حافظ نشان‌دهندهٔ تسلط وی بر قرآن، [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، فنون ادبی و [[نحو|نحو عربی]]، آشنایی با علوم [[حکمت|حکمی]] و [[موسیقی سنتی ایرانی|موسیقی]] و شناخت [[دستگاه‌های موسیقی ایرانی|دستگاه‌ها]] و [[پرده‌های موسیقی]] است.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۸۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

به‌گزارش جامعمحمد دیوان،گلندام، حافظ چنان به «تجسس دواوین عرب» مشغول بوده که به گردآوری اشعار خویش توجهی نداشته است. افزون بر تسلط حافظ بر ادب فارسی، شواهدی نیز نشان‌دهندهٔ آگاهی قابل توجه وی از [[ادبیات عرب|زبان و ادب عربی]] است. او با اینکه شاعری عربی‌سرا نیست و سروده‌های عربی‌اش از سر تفنن است، اما ۲۴ غزل و قطعهٔ [[ملمع|مُلَمَّع]] دارد که نشان‌دهندهٔ آشنایی وی با دیوان‌های شاعران نامدار عرب مانند [[امرؤالقیس]]، [[عمرو بن کلثوم]]، [[کعب بن زهیر]]، [[حسان بن ثابت|حسّان بن ثابت]]، [[ابونواس]]، [[ابوتمام]]، [[بحتری]]، [[متنبی]] و بسیاری دیگر است. نیز یادگیری و آموزش ''کشاف'' [[زمخشری]] نیز این آشنایی را تأیید می‌کند. نیز ظاهراً این بهره‌گیری از دیوان‌های عربی بیشتر در حوزهٔ لفظ و مضمون بوده است.<ref>{{پک|دادبه|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۰۴|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>