سلجوقیان کرمان: تفاوت میان نسخه‌ها

|date_event2 = ۴۹۵<ref name=ToolAutoGenRef21>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۶۳}}</ref>

|date_event3 = ۵۶۲–۵۷۲<ref name=ToolAutoGenRef20>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص= ص۸۴}}</ref>

|capital = [[کرمان]]{{سخ}}[[جیرفت]]{{سخ}}[[بم]]<ref name=ToolAutoGenRef36>{{پک|باستانی راد|۱۳۹۰|ف=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}</ref>

|religion = [[اسلام]] ([[سنی]])<ref name=ToolAutoGenRef41>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک= عقدالعلی للموقف الاعلی|ص= ص۱۳۲–۱۳۳}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef48>{{پک|بازورث|۱۳۸۰|ک=سلجوقیان|ص=۷۷}}</ref>

* ''[[اخبار الدوله السلجوقیه]]'' یا ''[[اخبار الدوله السلجوقیه|زبده التواریخ]]'' [[صدرالدین حسینی]]، که هم‌زمان با [[طغرل‌بیگ|طغرل بیک]] بوده، و از منابع اصلی تاریخ سلجوقیان است، که در ضبط رویدادهای برآمدن سلاجقه و طرز قدرت گرفتن طغرل و بردارانش می‌پردازد. این [[کتاب]] دقت نظر بالایی داشته و تاریخ سلجوقیان کرمان بخصوص به قدرت رسیدن قاورد، را شرح داده‌است.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۴}}<ToolAutoGenRef34/ref>

* ''[[تاریخ آل‌سلجوق]]'' نوشته [[عمادالدین اصفهانی|عمادالدین کاتب]] (۵۱۹ تا ۵۹۶ ق.)، گزیده‌ای است از کتاب «نصرة الفترة و عصرة الفطرة» است، که در بردارنده وقایع مهم سیاسی و اجتماعی دوره سلجوقی است و بیشتر به ذکر تاریخ [[سلجوقیان عراق عجم]] می‌پردازد؛ با این حال اطلاعاتی در باب سلجوقیان کرمان بخصوص دوران [[قاورد]] و [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] ارائه می‌کند.<ref name=ToolAutoGenRef34>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|ص=۵۴}}</ref>

* [[راحةالصدور|راحه‌الصدور]] نوشته [[نجم‌الدین راوندی]] (ف. ۵۹۰ ق.) که موضوع آن تاریخ سلجوقیان بخصوص تاریخ [[سلجوقیان عراق عجم]] است و اطلاعات و شرحی جامعی از تاریخ سلاجقه تا پایان حکومت [[سلطان سنجر]]،<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محسن محمدی فشارکی|نویسندگان دیگر=محمد اقبال|کد زبان=fa|تاریخ=۱۳۸۱|توسط=پژوهشگاه علوم انسانی|نشانی=http://www.ensani.ir/fa/content/38137/default.aspx|مجله=مجله تاریخ اسلام|شماره=۱۱|عنوان=تتبعى در راحة الصدور راوندى}}</ref> شامل سلجوقیان کرمان و روابط آن با سلاجقه عراق عجم بیان می‌کند.<ref name=ToolAutoGenRef24>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|ص=۵۳}}</ref>

* ''[[المسالک و الممالک|مسالک و ممالک]]'' [[اصطخری]] (ف. ۳۴۰ یا ۳۴۶ ق.) که کتابی مهم در باب جغرافیای تاریخی ایران است. این کتاب در مورد جغرافیای تاریخی [[کرمان]] در عهد سلجوقی، از منابع مهم و جامع محسوب می‌شود.<ref name=ToolAutoGenRef35>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|ص=۵۷}}</ref>

* ''[[فارسنامه (ابن بلخی)|فارسنامه]]'' [[ابن بلخی|ابن‌بلخی]] (فوت پس از ۵۱۱ ق.) که کتابی است پیرامون تاریخ و جغرافیای ایران که وی در این شرحی جامع و کلی از جغرافیای سیاسی ایالت کرمان در عهد قاوردیان ارائه می‌کند.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۷}}<ToolAutoGenRef35/ref>

* ''[[بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' نوشته [[ابوحامد کرمانی]] (فوت حدود ۶۱۵ ق.) از وزرا و طبیبان دوره سلاجقه است، که اطلاعات ارزشمند و جامعی در مورد تاریخ سیاسی و اجتماعی سلجوقیان کرمان ارائه می‌دهد.<ref name=ToolAutoGenRef63>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= صص ۱۵–۳۰}}</ref> ابوحامد که از ندیمان [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] بود و در زمان پسران وی و جنگ‌های داخلی، جانب [[ارسلان‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|ملک ارسلان]] را گرفت. روابط نزدیک وی با [[اتابک محمد برقش|اتابک برقش]]، سبب شد که اداره [[دیوان انشاء|دیوان انشا]] به وی واگذار شود، اما مدتی از کرمان مهاجرت کرد و ابتدا عازم [[خراسان]] و سپس [[یزد]] شد. اما سرانجام در عهد [[ملک دینار]] [[غزهای کرمان|غز]] به کرمان بازگشت.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|فname=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef62/ref> این کتاب که به ''تاریخ افضل'' نیز معروف است، طی دوران بعدی بارها بازنویسی شده‌است. نسخه‌ای که از کتاب برجا مانده‌است، به نگارش خبیصی، چهار سده بعد از تألیف کتاب، است. وی کتاب را لفظ به لفظ بازنویسی کرده، اما در مواردی مطالبی از کتاب را تغییر داده است. نسخه موجود فعلی با کوشش‌های هوتسما و بعد از او، [[محمدابراهیم باستانی پاریزی|باستانی پاریزی]]، با عنوان ''سلجوقیان و غز در کرمان'' بر اساس نسخه خبیصی تدوین شده شد.<ref name=ToolAutoGenRef62>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|ف=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>

* ''[[تاریخ عقدالعلی|عقدالعلی للموقف الاعلی]]'' نوشته [[ابوحامد کرمانی]] از وزرا و طبیبان دوره سلاجقه است که اطلاعات ارزشمند و جامعی در مورد تاریخ سیاسی سلجوقیان کرمان و جغرافیای کرمان ارائه می‌دهد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= صص ۱۵–۳۰}}<ToolAutoGenRef63/ref> این کتاب علاوه بر گزارشی از اوضاع زمانه نویسنده، رساله‌ای در پند و اندرز و آداب سیاست و ملک‌داری است، که آن را به نام ملک دینار غز نوشته‌است و در سال ۵۸۴ هجری نوشتن آن را به پایان رساند.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|فname=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef62/ref>

* ''[[المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' نوشته [[ابوحامد کرمانی]] از وزرا و طبیبان دوره سلاجقه است که در واقع ضمیمه و تکمیل‌کننده دیگر کتاب ابوحامد، [[بدایع الازمان فی وقایع کرمان]] است که در سال ۷۶۳ هجری نوشته شده‌است. این ضمیمه نیز در باب تاریخ عمومی کرمان و به خصوص سلجوقیان کرمان کتابت شده‌است.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|فname=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef62/ref>

* ''[[الکامل]]'' [[عزالدین بن اثیر|ابن‌اثیر]] (۵۵۵ - ۶۳۰ق) که تاریخی عمومی است، از تاریخ آفرینش تا عهد [[مغولان]] که همانند حبیب‌السیر اطلاعات کلی از سلجوقیان کرمان ارائه می‌کند.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۷}}<ToolAutoGenRef35/ref>

* ''[[جامع‌التواریخ]]'' نوشته [[رشیدالدین فضل‌الله همدانی]] (۶۴۸ - ۷۱۷ ق.) که کتابی ارزشمند در باب تاریخ و فرهنگ قبایل ترک و مغول است، که در باب هجرت ترکان سلجوقی و استقرار آن‌ها در ایران و حکومت آن‌ها در مناطق مختلف ایران از جمله کرمان توسط قاورد، اطلاعات ارزشمندی را ارائه می‌کند.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۷}}<ToolAutoGenRef35/ref>

* ''[[تاریخ گزیده]]'' [[حمدلله مستوفی]] (۶۸۰ - ۷۵۰ ق.)، از دیگر منابع عمومی تاریخ ایران است که به ذکر حوادث ایران از زمان آفرینش تا عهد نویسنده می‌پردازد. در این کتاب نیز همانند [[جامع التواریخ]] صرفاً به ذکر شرحی کلی از تاریخ سلجوقیان کرمان می‌پردازد.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۴}}<ToolAutoGenRef34/ref>

* ''[[تاریخ وصاف]]'' نوشته [[شرف‌الدین عبدالله شیرازی]] (۶۶۳ - ۷۲۸ ق.) که کتابی است عمومی در مورد تاریخ ایران که شرحی کلی از تاریخ آل‌قاورد در کرمان ارائه می‌کند.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۴}}<ToolAutoGenRef34/ref>

* ''[[سمط العلی]]'' نوشته [[ناصرالدین منشی کرمانی]] (۶۷۵ تا بعد از ۷۲۰ ق.) که کتابی در باب تاریخ کرمان از پیدایش شهر تا عهد نویسنده است که با توجه به دربر گرفتن تاریخ سلجوقیان کرمان، اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ سیاسی و اجتماعی ارائه می‌کند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= صص ۱۵–۳۰}}<ToolAutoGenRef63/ref><ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|فname=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef62/ref>

* [[حبیب‌السیر]] [[خواندمیر]](۸۸۰–۹۴۲ یا ۹۴۳ ه‍. ق) که تاریخ عمومی ایران از عهد [[پیشدادیان]] تا عهد [[شاه اسماعیل]] [[صفویان|صفوی]] است و با توجه به جامعیت آن، صرفاً به ذکر حوادث کلی آل‌قاورد می‌پردازد.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۳}}<ToolAutoGenRef24/ref>

* ''[[روضه‌الصفا]]'' [[خواندمیر]] نیز همانند دیگر کتاب خواندمیر، [[حبیب‌السیر]]، صرفاً به بیان کلی تاریخ سلاجقه کرمان می‌پردازد.<ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|صname=۵۳}}<ToolAutoGenRef24/ref>

ایالت کرمان از شرق به [[سیستان]] و [[مکران]]، و از شمال به [[خراسان بزرگ]]، و از غرب به [[فارس (سرزمین)|فارس]]، و از جنوب به [[خلیج فارس|دریای فارس]] محدود بوده‌است. کرمان در روزگار سلجوقیان از بهترین و آبادترین بلاد ایران به‌شمار می‌آمد. این سرزمین دارای دو نوع آب و هوای گرمسیری و سردسیر می‌باشد. البته مناطق سردسیر کرمان در مقایسه با مناطق سردسیر فارس، گرمتر است.<ref name=ToolAutoGenRef2>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|ک=پژوهشکده تاریخ اسلام}}</ref> به‌طور کلی، مناطق گرمسیری پهنه بزرگتری از سرزمین کرمان را فراگرفته‌است و مناطق سردسیری که به‌طور عمده در ارتفاعات قرار دارد، در حدود یک چهارمِ کرمان است. از آنجا که ایالت کرمان غالباً مشتمل بر مناطق گرمسیری است، اهالی آن مردمانی سبز چرده و نازک اندام‌اند.<ref name=ToolAutoGenRef1>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|ک=Encyclopædia Iranica}}</ref>

[[شمس‌الدین مقدسی]] در قرن چهارم، کرمان را بر پنج خوره و ناحیه تقسیم کرده‌است: نخستین آن‌ها از سوی فارس، [[بردسیر|بَرْدَسیر]] (کرمان امروزی)، سپس [[نرماشیر]]، سپس [[سیرجان]]، سپس [[بم]]، سپس [[جیرفت]] می‌باشد.<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef2/ref><ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef1/ref><ref>{{پک| مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۹۲۶}}</ref><ref>{{پک| مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۱۷۸۴}}</ref><ref>{{پک| مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۵۳۱۱}}</ref>

بعد از [[فتح ایران|فتح ایران و کرمان به دست اعراب]]، این شهر تا مدت‌ها توسط والیان دستگاه خلافت کنترل می‌شد تا زمان [[طاهر بن حسین]] که توانست حکومت نیمه‌مستقل [[طاهریان]] را در شرق ایران تشکیل دهد؛ اما تا زمان یعقوب لیث بود که برای اولین بار بخش مهمی از حکومت تحت سلطه [[صفاریان]] از خلافت مستقل شد. در سال ۲۵۲ هجری [[یعقوب لیث صفار]] به سوی کرمان و آنجا را متصرف شد و مشغول آبادکردن آن سرزمین گردید. وقتی که یعقوب به کرمان آمد، اهل جیرفت عصیان نمودند. یعقوب به آنجا حمله کرد و شورشیان جیرفت را سرکوب نمود. تا سال ۲۸۷، حکام صفاری بر کرمان تسلط داشتند. در این سال [[عمرو لیث|عمرو لیث صفار]] به وسیله امیر [[اسماعیل سامانی]] اسیر شد و کم‌کم حوزه حکومتی [[سامانیان]] به کرمان گسترش یافت. در سال ۳۱۰، [[ابو علی محمد بن الیاس]] بعد از آشفتگی حکومت سامانی کرمان را تسخیر نمود. او [[بم]] را نیز تصرف کرد و به سوی فارس تاخت. در سال ۳۲۰، [[ابراهیم سیم‌جور]] از جانب سلطان آل سامان مأمور تسخیر کرمان شد. از سوی دیگر نیز [[معزالدوله دیلمی]] از طرف [[عمادالدوله]] به سوی کرمان حرکت کرده بود. معزالدوله [[سیرجان]] و [[بردسیر]] را تصرف نمود و [[گواشیر]] را محاصره نمود. ابراهیم سیم جور نیز به خراسان بازگشت. پس از دو ماه محاصره، مصالحه‌ای بین ابوعلی و معزالدوله صورت گرفت و ابوعلی سلطنت عمادالدوله را پذیرفت. دوران حکومت [[آل بویه]] در کرمان از سال ۳۵۷ هجری تحت حکومت [[عضدالدوله]] و [[معزالدوله]] آغاز شد و تا مرگ [[ابوکالیجار]] در ۴۴۰ هجری طول کشید. در این مدت ۸ حاکم بر این دیار حکمرانی نمودند، تا سرانجام سلاجقه ترک به رهبری قاورد به کرمان حمله بردند و آن شهر را فتح کردند. از مهم‌ترین اتفاقات دوران آل بویه می‌توان به: سرکوبی [[کوفج|قبیلهٔ کوفج]] به دست معزالدوله، لعن [[معاویه بن ابی سفیان]] در منابر کرمان در زمان حکمرانی [[عضدالدوله]] اشاره نمود.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= صص ۳۲۹–۳۴۹}}</ref><ref dir=ltr name=ToolAutoGenRef22>{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=153|زبان=en}}</ref>

[[سلجوقیان]]، دودمانی از قبایل [[مردم ترک|ترک]] به نام [[اوغوز]] (اغز یا اقوز) بودند که در پی فروپاشی امپراتوری [[گوک‌ترک‌ها]]<ref dir=ltr>{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=73|زبان=en}}</ref> ([[۵۵۲ (میلادی)|۵۵۲]]-[[۷۷۴ (میلادی)|۷۷۴]] میلادی) به سمت غرب مهاجرت کردند و ابتدا در استپ‌های [[سیبری]] و سپس در حوالی [[دریاچه آرال]] و مرزهای [[ماوراءالنهر]] مستقر شدند. به گزارش ابن اثیر، مهاجرت ترکان به مرزهای [[ماوراءالنهر]] مقارن با خلافت [[مهدی عباسی]] (۱۵۸–۱۶۸ هجری) بود.<ref name=ToolAutoGenRef28>[https://books.google.com/books?id=hAndCQAAQBAJ&pg=PT30&dq=Seljuk&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q=Seljuk&f=false The Great Seljuk Empire]</ref><ref>{{پک|بازورث|۱۳۸۰|ک=سلجوقیان|ص=۷۶}}</ref> ایل حاکم بر قوم اغز، [[ایل قنیق]] بود و [[سلجوقیان|خاندان سلجوق]]، که بعدها به قدرت و شکوت رسید، گروه کوچکی از ایل قنیق بودند. اسلام آوردن سلجوقیان و تبعیت آن‌ها از [[اهل سنت|سنی مذهبان]]، سبب نزدیک شدن آنان به حاکمان محلی شد؛ به‌گونه‌ای که در جنگ‌ها و منازعات میان امیران سامانی و [[ایلک خانیان|ایلک‌خانی]]، به نفع حکام سامانی وارد عمل می‌شدند. علاوه بر منصب [[یبغو]]، اجازهٔ عبور از قلمرو سامانیان به منزله نقطه آغاز دوستی با آن‌ها شد. [[سلجوق بن دقاق]] که رهبر سلاجقه بود، از این موقعیت استفاده کرد و خود و پیروانش را در نزدیکی ساحل رود [[سیحون]] مستقر کرد و شهر جند را مرکز قلمرو خود قرار داد. در واقع، فراوانی چراگاه‌ها در منطقه ماوراءالنهر سبب رفتن آن‌ها به منطقه شد.<ref>{{پک|بازورث|۱۳۸۰|ک name=سلجوقیان|ص=۷۷}}<ToolAutoGenRef48/ref><ref>{{پک|حلمی|۱۳۸۴|ک=دولت سلجوقیان|ص=۱۶}}</ref>

[[طغرل‌بیگ|طغرل بن میکائیل]]، رهبری اتحادیه سلجوقیان، پس از غلبه بر [[غزنویان]] در سال ۴۲۹، امپراتوری سلجوقیان را بنیان‌گذارد. سلجوقیان به تصرف سرزمین‌های داخلی و غربی ایران ادامه دادند و باقی‌مانده [[آل بویه]] در ایران مرکزی و غربی و [[عراق]] را شکست دادند. در سال ۴۴۷ طغرل وارد [[بغداد]] مرکز [[خلافت عباسی]] شد.<ref name=ToolAutoGenRef3>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|ص=صص ۲۶۶–۲۷۴}}</ref> [[طغرل‌بیگ|طغرل]]، که در رأس سلجوقیان قرار داشت، تصمیم گرفت با تقسیم نقاط فتح شده و واگذاری فتح نقاط جدید به برادران و برادرزادگان، اولاً تسلط خود بر نقاط فتح شده را تثبیت کند و ثانیاً نواحی دیگر را به سرعت فتح نماید و تحت فرمان درآورد. از همین رو بود که ولایت‌ها را قسمت کرد و هر یک از خویشانش را مأمور فتح یک ناحیه کرد. [[چغری‌بیگ|چغری بیک]]، که برادر بزرگتر بود [[مرو]] و [[خراسان]] را دارالملک<ref>{{پک|باستانی راد|۱۳۹۰|فname=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}<ToolAutoGenRef36/ref> خود ساخت و موسی بر [[ولایت بست]] و [[هرات]] و [[سیستان]] و نواحی آن گمارده شد و [[قاوورد|قاورد]] پسر بزرگ چغری بیک به ولایت [[نهبندان|طبسین]] و نواحی کرمان برگزیده شد. قاورد توانست حاکم [[آل بویه|بویهی]] [[کرمان]] و [[مکران]] را شکست دهد و دارالملک کرمان را بدست بگیرد.<ref>{{پک|باستانی راد|۱۳۹۰|فname=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}<ToolAutoGenRef36/ref><ref dir=ltr>{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=67|زبان=en}}</ref>

دوران سلطنت دو جانشین طغرل، یعنی [[آلب ارسلان]] و [[ملکشاه]] (۴۵۵ تا ۴۸۵ هجری)، دوران اوج قدرت سلجوقیان و پیشرفت اقتصادی و آبادانی قلمروی آنان بود. قلمرو سلجوقیان در زمان آلب ارسلان دومین سلطان سلجوقی در شرق تا [[رود سیحون]] و در غرب تا [[دریای مدیترانه]] گسترش یافت. آلب ارسلان در سال ۴۶۳ هجری در [[نبرد ملازگرد]] [[رومانوس چهارم|امپراتور روم شرقی]] را شکست داد و اسیر کرد.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef3/ref>

همزمان با تثبیت و اقتدار حکومت سلجوقیان در ایران ([[طغرل‌بیگ|طغرل]]، [[آلب‌ارسلان]] و [[ملکشاه]])، دوباره [[خلافت عباسی]] در [[بغداد]] با کمک طغرل و عقب راندن [[بساسیری]]، جان گرفت؛ با این حال، در این زمان علاوه بر خلافت عباسی، [[خلافت فاطمی]] در [[مصر]] و [[شام]] تحت حکومت [[معاذ مستنصر|مستنصر]] دوران قدرت خود را طی می‌کرد، که حتی توانسته بود بر خلافت عباسی نیز سایه افکند. اما این دوره، آغاز افتراق [[مستعلیه|اسماعیلیان مستعلوی]] و [[نزاری]] است.<ref name=ToolAutoGenRef66>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامه علوم انسانی}}</ref> این نهضت دینی و فکری هم‌زمان با قدرت یافتن سلاجقه بود و تهدیدی برای این امپراتوری قدرتمند محسوب می‌شد. [[خواجه نظام‌الملک توسی]]، وزیر دیوان‌سالار مشهور سلاجقه، یکی از دلایل قدرت‌گیری روزافزون سلاجقه محسوب می‌شد و تأثیرات وی در همه جای دولت سلجوقی مشهود و نمایان بود. او توانسته بود روابط قدرتمندی با خلافت عباسی ایجاد کند و با [[قراخانیان]] ساکن شرق سلاجقه روابط حسنه‌ای ایجاد کند. اما تنها دغدغه مشترک سلطنت سلجوقی و خلافت عباسی متوجه غرب قلمرو آنان یعنی خلافت فاطمی که در زمان خلیفه مستنصر اوج قدرت خود را می‌گذراندند.<ref>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|کname=پژوهشنامه علوم انسانی}}<ToolAutoGenRef66/ref><ref dir=ltr>{{پک|ِDaftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=318-324|زبان=en}}</ref>

بعد از نفوذ اسماعیلیان در سایر مناطق جهان اسلام و فرستادن داعی به مناطق مختلف سبب شد تا پیروان و طرفداران آن‌ها در ایران و شام رو به زیادی رود. یکی از این افراد، شخصی به نام [[حسن صباح]] بود که بعد از مدتی متأثر از داعیان معروف اسماعیلیان، [[امیره ضراب]]، [[ابونصر سراج]] و در آخر [[عبدالملک بن عطاش]]، تحولی مذهبی در او به وجود آمد. وی در سال ۴۶۹ تا ۴۷۳ هجری عازم سفر حج و سپس [[مصر]] و [[قاهره]] شد، تا به دیدار مستنصر فاطمی رود. وی که سودای مخالفت با سلاجقه و خلافت عباسی را در سر داشت، در مصر مقام داعی [[دیلمان]]، [[قهستان]] و دیگر سرزمین‌های اسماعیلی‌نشین را از خلیفه فاطمی دریافت کرد. وی در بازگشت از مصر، سفرهای سیاسی مذهبی خود را برای کسب آگاهی بیشتر آغاز کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Daftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=310-311|زبان=en}}</ref> با این زمینه‌سازی‌های مذهبی و سیاسی، روابط خود را با داعیان اسماعیلی گسترش داد و چنان پیش رفت که در ۶ رجب ۴۸۳ قمری (۱۰ سپتامبر ۱۰۹۰ میلادی) در اندک مدتی توانست نهضتی اسماعیلی در قلاع ایران و از آن میان، [[الموت]]، [[لمسر]] و … پایه‌گذاری کند که بعدها پس از قتل [[نزار]]، ولیعهد و جانشین مستنصر، تحت نام نزاریه فعالیت‌های سیاسی و مذهبی خود را ادامه داد. او طی زمان اندکی توانست بر تمامی قلاع مرتفع مسلط شود و فرمانروایی خود را در میان اسماعیلیان ایران در شمال، شمال غرب، شرق و مرکز ایران نافذ گرداند.<ref>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|کname=پژوهشنامه علوم انسانی}}<ToolAutoGenRef66/ref>

هراس سلجوقیان زمانی شدت گرفت، که حسن صباح توانست در اندک مدتی با دریافت مقام داعی از خلیفه فاطمی، از سوریه تا دورن سلسله کوه‌های [[البرز]]، کرانه‌های [[دریای خزر]]، پیرامون [[اصفهان]]، [[ایالت فارس|فارس]]، کرمان، [[طخارستان]]، [[قهستان]] و [[قومس]] نهضت خود را پایه‌ریزی کند و بر این مناطق و حتی دربار سلجوقی اعمال نفوذ کند.<ref>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|کname=پژوهشنامه علوم انسانی}}<ToolAutoGenRef66/ref><ref dir=ltr>{{پک|ِDaftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=318-324|زبان=en}}</ref>

اولین هدف آن‌ها خواجه نظام الملک بود که در معرض دشنه فداییان اسماعیلی، موسوم به [[حشاشین]]، قرار گرفت و از پای درآمد؛ و خواجه نیز از مهم‌ترین افرادی بود که می‌توانست راه برچیدن نهضت نزاریان را برای سلطنت و خلافت ترسیم کند؛ بنابراین زمینه درگیری و رویارویی سلجوقیان و نزاریان اجتناب ناپذیر شد.<ref>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|کname=پژوهشنامه علوم انسانی}}<ToolAutoGenRef66/ref> هرچند نخستین درگیری‌ها مدتی پیشتر در زمان الب ارسلان رخ داده بود، که امیری به نام [[ارسلانتاش]] توانسته بود نزاریان را دفع کند؛ اما نخستین حملات جدی علیه [[اسماعیلیان الموت (حکومت)|اسماعیلیان الموت]] در زمان ملکشاه و در پاسخ به مرگ خواجه صورت گرفت، که هیچ‌کدام نتیجه مثبتی نداشت. بعد از مرگ ملکشاه تا اواخر قرن پنجم هجری، اوضاع نابسامان سلطنت سلجوقی (درگیری‌های درون خاندانی، شکست‌های خارجی و …) سبب شد تا شالوده سیاست‌های سلجوقیان در قبال اسماعیلیان از هم بپاشد. با این حال نزاریان در این اوضاع آشفته نیز دخالتی غیرمستقیم داشتند؛ اما از هرگونه اقدام مستقیم خودداری می‌کردند؛ که دلیل آن متحد شدن رقبای سیاسی سلجوقیان با یکدیگر علیه نزاریان الموت بود. بنابراین، حسن صباح از این موقعیت حداکثر استفاده را برد و به تحکیم حاکمیت خود پرداخت. با این حال وی در نبردهایی که در البرز و قهستان با سلاجقه داشتند، به پیروزی‌هایی رسید و حوزه تحت امر خود را گسترش داد. با به قدرت رسیدن سنجر در خراسان، حسن صباح درصدد ایجاد روابط صلح‌آمیز برآمد و طی نامه آمادگی خود را برای صلح به سلطان سلجوقی فرستاد، که با موافقت سلطان سنجر همراه بود. با این حال سلجوقیان به شدت از سمت اسماعیلیان احساس خطر می‌کردند و با تصرف [[قلعه شاهدژ (نهبندان)|شاهدژ]] اصفهان، پایتخت سلجوقیان، اصفهان، از طرف نزاریان تهدید می‌شد.<ref>{{پک|هاجسن|۱۳۸۳|ک=فرقه اسماعیلیه|ص= ص۱۱۱}}</ref>

بی‌گمان چنین پیروزی‌هایی باعث شد تا دست کم جانشینان ملکشاه سلجوقی درصدد دفع قدرت نزاریان با یکدیگر همدل شوند؛ اما روابط آشفته درون خاندانی، مانع از اقدام جدی در برابر نزاریان می‌شد. نزاریان نیز با استفاده از این موقعیت‌ها، به تقویت خود و قلعه‌هایشان پرداختند.<ref>{{پک|باستانی‌راد|۱۳۸۵|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|کname=پژوهشنامه علوم انسانی}}<ToolAutoGenRef66/ref>

چنان‌که گفته شد، [[قاوورد|قاورد]] پسر بزرگ چغری بیک از سوی طغرل به ولایت [[نهبندان|طبسین]] و نواحی کرمان برگزیده شد.<ref>{{پک|الراوندی|ک=راحه الصدوروایه السرور|ص= ص۱۰۴}}</ref> به این ترتیب، فتح ایالت کرمان و نواحی اطراف آن به وی واگذار گردید؛ اما راجع به زمان ورود به کرمان و تشکیل دولت سلاجقه کرمان توسط وی نظرات متفاوتی وجود دارد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۲۳–۳۲۴}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef61>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref>

در آن زمان [[بهرام بن لشکرستان]] از طرف [[ابوکالیجار|ابوکالیجار دیلمی]]، حاکم کرمان بود و درصدد حفظ آن در برابر آل سلجوق برآمد؛ ولی چون توانایی مقاومت و مقابله نداشت، شهر را بدون جنگ و خون‌ریزی تسلیم قاورد کرد. در این زمان ابوکالیجار که در [[خوزستان]] بود، متوجه کرمان شد و به سمت کرمان حرکت کرد؛ ولی با حیله قاورد در میانه راه مسموم و کشته شد؛ بنابراین قاورد حکومت کرمان را در سال ۴۴۰ ه‍.ق بدست آورد و در نخستین روز حکمرانی خود، به نام طغرل خطبه خواند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef23>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۲۶}}</ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۴۵–۳۴۶}}</ref><ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۳۵}}</ref>

قاورد، طرح و اهدافی برای گسترش و افزایش قدرت خود داشت، که یکی از آن‌ها سرکوب قبیله [[کوفج]] (قفص) بود، که مناطقی از [[جیرفت]] تا سواحل [[مکران]]، [[فارس (سرزمین)|فارس]] و اطراف خراسان را با توجه​ به ضعف آل‌بویه، اشغال و فتح کرده و از طریق دزدی و غارت کردن، اموال بسیاری را بدست آورده بودند؛ پس سرکوب آن‌ها توسط قاورد علاوه بر تحکیم پایه‌های قدرت سلاجقه، ثروت عظیمی را برای قاورد به همراه می‌آورد؛ اما ملک قاورد که قدرت کافی برای مقابله با آن‌ها را نداشت؛ بنابراین، با فریب سران قبایل قفص به مهمانی و کشتن آنها، موفق به سرکوب آن‌ها در سال ۴۴۵ شد.<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef22/ref><ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef10>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۴۷}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef45>{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تاریخ|ص= ص۱۳۰}}</ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۳۰}}</ref>

طرح دیگر وی برای گسترش قلمرو، تجارت دریایی و دستیابی به ثروت و غنائم مشهور،<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۳۸}}</ref> لشکرکشی به [[عمان]] بود. وی توانست با کمک حاکم [[هرمز (شهر)|هرمز]]، [[شهریار بن تافیل]]، فرمانروای عمان، را شکست دهد و آنجا را در سال ۴۴۷ فتح کند و کنترل تجارت دریایی [[خلیج فارس]] را بدست بگیرد.<ref name=ToolAutoGenRef33>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۳۹}}</ref> وی همچنین توانست با کمک پسرش، [[امیرشاه]]، [[سجزیان]] را شکست و [[سیستان]] و سواحل [[دریای عمان]] را فتح کند و بندر [[تیس]] یا تیز را بازسازی کند، تا با استفاده از این بندر بتواند تسلط بیشتری بر دریای عمان داشته باشد و تجارت آن منطقه را تحت کنترل خود درآورد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef10/ref><ref name=ToolAutoGenRef39>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۴۱}}</ref>

در سال ۴۵۵ ه‍.ق طغرل‌بیک درگذشت و برادر زاده‌اش، [[آلب‌ارسلان]]، به تخت سلطنت سلجوقیان رسید. هم‌زمان با این جریانات، قاورد با آگاهی از اوضاع آشفته فارس، عازم آنجا شد و توانست [[فضلویه|فضلویه شبانکاره]] را شکست و فراری دهد و فارس را تحت کنترل خود درآورد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۴۵}}</ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۴۸}}</ref> این اقدام وی، آن هم بی اذن آلب‌ارسلان، و نیز انتشار خبر خطبه خواندن و ضرب سکه به نام قاورد در کرمان و [[فارس (سرزمین)|فارس]] موجب نگرانی الب ارسلان شد؛ بنابراین سلطان با لشکری گران عازم کرمان و در نزدیکی [[گواشیر]] مستقر شد و مذاکرات بین طرفین آغاز گردید. سرانجام قاورد به نزد آلب‌ارسلان آمد و دست وی را بوسید و به طاعت از برادر خود ناچار شد و در عوض آلب ارسلان نیز فرمانروایی وی را در کرمان به رسمیت شناخت<ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۳۶–۳۷}}</ref>؛ ولی بعد از مدتی، قاورد راه عصیان در پیش گرفت که موجب خشم و عصبانیت سلطان و فرستادن سپاه به دستور سلطان به کرمان شد و چون ملک قاورد یارای مقابله با آن‌ها را نداشت، به جیرفت فرار کرد و بعد از مدتی اظهار اطاعت از آلب ارسلان کرد؛ بنابراین بین دو طرف پیمان صلحی منعقد شد، که بر مبنای آن مقرر گردید فارس و نواحی آن به کارگزاران آلب‌ارسلان واگذار شود و در عوض [[فرک]] و [[دهستان طارم|طارم]] به حکومت کرمان اضافه شود و هم‌چنین توافق شد که قاورد از اختیارات تام فرمانروایی در کرمان برخودار باشد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef50>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۴۹}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef47>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۱۰۹–۱۱۰}}</ref>

در سال [[۴۶۵]] ه‍.ق با کشته شدن آلب‌ارسلان و به حکومت رسیدن پسرش، [[ملکشاه]]، قاورد که خود را برتر و شایسته‌تر از ملکشاه می‌دید، دعوی حکومت کرد و در نامه‌ای به ملکشاه، خود را میراث‌دار حکومت برادرش، آلب‌ارسلان، معرفی کرد. بعد از نامه نگاری‌ها و مکاتبات فراوان بین دو طرف، که هر کدام سعی بر منصرف‌کردن دیگری داشتند، تنش‌ها شدت گرفت<ref name=ToolAutoGenRef15>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۵۱–۳۵۲}}</ref><ref>{{پک|ستار زاده|۱۳۸۶|ک=سلجوقیان|ص= ص۶۷}}</ref> و قاورد با لشکر خود عازم [[اصفهان]] شد و توانست آنجا را فتح کند.<ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۱۲۶}}</ref> سپس به سمت [[بغداد]] حرکت کرد و سرانجام، دو سپاه در حوالی [[همدان]] در منطقه [[کرج ابی دلف]] به یکدیگر رسیدند و بعد از ۳ روز جنگ، لشکر قاوردیان شکست خورد و قاورد اسیر سپاهیان ملکشاه شد و بعد از مدتی با توصیه [[خواجه نظام‌الملک]]، سلطان ملکشاه دستور قتل وی را صادر کرد؛ ولی در مقابل حکومت کرمان را به خاندان قاورد واگذار کرد، که هدف وی از این اقدام علاوه بر رعایت حال خاندان قاورد، جلب‌کردن رضایت مردم کرمان بود، که به قاورد و خاندانش علاقه فراوانی داشتند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef15/ref><ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۱۲۷}}</ref>

در باب خانواده قاورد می‌توان گفت که فرزندان زیادی داشت از جمله آنها، [[کرمان‌شاه]]، امیران‌شاه، سلطان‌شاه، [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]]، شاهنشاه، مردان‌شاه، عمر و حسین. وی همچنین ۴۰ دختر داشت که آن‌ها را به عقد امرای علویان و آل‌بویه از جمله بهرام بن لشکرستان درآورد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef13>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۱۶}}</ref>

ملک قاورد قبل از حرکت به سمت [[اصفهان]] و نبرد با ملکشاه، یکی از فرزندانش به نام [[کرمان‌شاه]] را مأمور اداره قلمرو در غیاب خود کرد. با کشته شدن او در جنگ، کرمان‌شاه حکومت کرمان را در اختیار گرفت؛ اما دوران حکومتش بسیار کوتاه بود و بعد از یک سال درگذشت و برادرش به حکومت رسید. برخی از مورخان، کرمان‌شاه را به عنوان فرمانروا یاد نکرده و در نسب‌نامهٔ این سلسله، پس از قاورد، سلطان شاه پسر دیگر او را آورده‌اند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۴۸}}</ref>

او یکی از پسران قاورد بود، که وی را در نبرد با ملکشاه همراهی می‌کرد و بعد از شکست، به همراه پدر خود اسیر شد و بعد از مرگ پدر بر چشمانش میل کشیدند، ولی این اتفاق باعث کوری وی نشد. وی سرانجام توانست با کمک یکی از خدمت‌گزاران به سمت کرمان فرار کند و در صفر سال ۴۶۷ تخت حکومت را بدست بگیرد. [[سلطان‌شاه]] احتمالاً درصدد مخالفت با [[ملکشاه]] بوده‌است؛ چون یک سال بعد از حکومتش، ملکشاه عازم کرمان شد و در بردسیر مستقر شد و سرانجام بعد از مذاکرات فراوان، در سال ۴۷۲ بین دو طرف پیمان صلحی امضا شد، که به موجب آن حکومت کرمان و عمان برای سلطان‌شاه حفظ و مقرر شد نام ملکشاه مقدم بر نام سلطان شاه باشد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۵۸}}</ref><ref>{{پک|قدیانی|۱۳۸۷|ک=تاریخ ایران زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران پهلوی|ص= ص۱۴۸۱}}</ref><ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۴۱}}</ref>

به نوشته ابوحامد کرمانی، سلطان‌شاه، شاهی خوش‌گذران بود، که در مدت ۱۰ سال کاری جز خوش‌گذرانی نکرد و همچنین به علت اینکه در میان زنان بزرگ شده بود، رفتار و لحنی به مانند آن‌ها داشت.<ref name=ToolAutoGenRef5>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}</ref> وی در اواخر حکومت خود نیز بردارش، توران‌شاه را بخاطر وحشتی که از او داشت، به بم تبعید کرد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef5/ref>

سلطان‌شاه بعد از ۱۰ سال حکومت به دلیل بیماری [[استسقا]] درگذشت.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۵۹}}</ref>

بعد از مرگ سلطان‌شاه، امرای دولت برادرش [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] را که در [[بم]] بود، به کرمان آوردند و در رمضان ۴۷۷ بر تخت حکومت نشاندند. وی منصب وزارت را به [[ابن‌العلاء]]، که بعداً وزیر [[ایران‌شاه]] هم شد، واگذار کرد. در این زمان ابتدا عمانیان شوریدند و حاکم کرمان را از آن دیار بیرون کردند، اما توران شاه سپاهی را فرستاد و عمان دوباره تسخیر و تابع شد. سپس تورانشاه طی دو مرحله به [[فارس (سرزمین)|فارس]] حمله برد. گرچه منابع، زمان دقیق حملات وی را مشخص نکرده‌اند، هر دو لشکرکشی باید پس از سال ۴۸۵هجری باشد. چراکه بعید است تا زمانی که [[ملکشاه]]، امپراتور سلاجقه بزرگ، در اوج قدرت بوده، تورانشاه به خود جرأت چنین اقدامی داده باشد. وی دو نوبت به [[فارس (سرزمین)|فارس]] لشکر کشید؛ در نوبت اول، مغلوب شد و در نوبت دوم آن دیار را تصرف کرد.<ref name=ToolAutoGenRef12>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۶۰}}</ref> در این زمان روابط سلاجقه کرمان با سلاجقه بزرگ همچنان تاریک و خصمانه بود، چون بعد از مرگ ملکشاه، همسرش، [[ترکان خاتون (همسر ملکشاه سلجوقی)|ترکان خاتون]]، قصد کرمان کرد و امیری به نام [[انر]] را با لشکری عازم آنجا کرد، که در جنگ بین دو سپاه، با وجود زخمی شدن توران‌شاه، سپاه کرمان پیروز شد؛ اما پس از ۱ ماه، توران‌شاه بر اثر زخمی که در جنگ بر او وارد شده بود، درگذشت.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef6>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|ص= ص۶۵}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef64>{{پک| مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۴۰۱۹}}</ref>

وی توانست ۱۳ سال حکومت بکند، که طی این مدت بناهای زیادی ساخت و اقدامات عمرانی فراوانی انجام داد. از جمله، تورانشاه مسجد ملک را که در زمان پدرش طراحی شده بود را به اتمام رساند و بازارهایی در اطراف مسجد بنا کرد و در طرف غربی مسجد، مدرسه و کتابخانه ساخت و [[مکرم بن علاء]] را مدرس مدرسه نمود.<ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef6/ref> دستور ساخت مدرسه توسط تورانشاه را می‌توان در راستای پیوند دین و دولت تلقی نمود. با توجه به اینکه علمای مذهبی در این دوره در حال رشد و ترقی بودند، احداث مدرسه را می‌توان به جهت رضایت خاطر آن‌ها دانست. تورانشاه به ساخت [[خانقاه]] و [[رباط (ساختمان)|رباط]] هم توجه داشت، که نشان دهنده توجه وی به [[صوفیه]] بود.<ref name=ToolAutoGenRef16>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص= ص۱۲۰}}</ref> بدون شک در اقدامات فرهنگی، مذهبی، عمرانی و خدماتی تورانشاه، مشوق اصلی او وزیرش [[مکرم بن علاء]] بوده‌است؛ و طبق کتاب ''[[تاریخ کرمان وزیری|تاریخ وزیری]]''، به خاطر این اقدامات، وی در بین مردم به ملک عادل مشهور گردید.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef12/ref><ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef64/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۶۷}}</ref> به‌طوری‌که در مورد وی گفته‌اند که:

{{نقل قول|''بنیاد عدلی و انصافی نهاد که اهل کرمان را حیات تازه آمد… و چندان خیر و صدقات فرمود که درویش در کرمان نماند…<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref>''}}

بعد از توران‌شاه، فرزندش [[ایران‌شاه]] در ذی‌العقده ۴۹۰ به حکومت رسید، که همان ابتدای کار در مقابل تحرکات [[احمد سنجر|سنجر]]، حاکم سلجوقی خراسان، که قصد گسترش فتوحات و مناطق تحت سلطه خود در شرق را داشت، ایستادگی کرد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref dir=ltr name=ToolAutoGenRef11>{{پک|Rahimi Sadegh|2012|ف=Reviewing the Sociopolitical Situation of Ismaili Community of Kerman just before the Qajar Government|ک=Journal of Basic and Applied Scientific Research|زبان=en}}</ref>

وی که در منابع (همانند ''[[تاریخ کرمان وزیری|تاریخ وزیری]]'')، به فردی بیدادگر و خوش‌گذران معروف بود که به مذهب [[اسماعیلیه]] گرایش داشت، که این نیز به خاطر همزمانی با دوران اوج اسماعیلیان و [[فاطمیان]] و همچنین نزدیکی وی با فردی به نام [[کاکابلیمان]] در دوره شاهزادگی بود<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef11/ref> که اتابک او، [[نصیرالدوله]]، سعی بر اصلاح و نصیحت وی کرد؛ اما ایران‌شاه قصد کشتن اتابک را کرد و اتابک گریخت. سرانجام گرایش‌های اعتقادی ایران‌شاه موجب شد که پس از سه سال، در سال ۴۹۵ [[شیخ الاسلام قاضی جمال‌الدین ابوالمعالی]] و [[امام تاج­الدین القراء]]، که بزرگان مذهب تسنن بودند، [[فتوا]]ی قتل وی را صادر کنند. اطرافیان شاه دستگیر و قتل‌عام شدند، اما ایرانشاه شبانه فرار کرد و به [[جیرفت]] و سپس به بم رفت. او با دو سوار به [[قلعه سموران]] روی آورد که در بین راه دستگیر شد و توسط فرج نامی به قتل رسید.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|صname= ص۳۶۳}}<ToolAutoGenRef21/ref><ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef58>{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تاریخ|ص= ص۱۳۴}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef60>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۴۲}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef56>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۸۰}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef59>{{پک|Sykes|2006|ک=A History Of Persia|ص=47}}</ref>

بعد از قتل ایران‌شاه، بزرگان حکومت کرمان، عموزاده ایران‌شاه، [[ارسلان‌شاه یکم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]]، را در محرم سال ۴۹۵ به قدرت رساندند و لقب ''محی‌الاسلام و المسلمین'' به‌این دلیل به وی داده شد، که بعد از گرایش ایرانشاه به اسماعیلیه، با دستور وی مجدداً تسنن به عنوان مذهب رسمی در دستگاه حکومتی انتخاب و ترویج شد. لقب دیگر او معزالدین و کنیه‌اش ابوالحارث بوده‌است. در دوران وی، برخلاف حکام قبلی، روابط​ با سلاجقه بهبود یافت، که دلیل آن ازدواج ارسلان‌شاه با دختر سلطان [[محمد بن ملکشاه]]، امپراتور سلاجقه بزرگ، بود.<ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۵۱}}</ref> ارسلان‌شاه توانست در دوران حکومت خود، با شکست [[چاولی سقابو]] در سال ۵۰۸، سرزمین‌های عمان و کیش را مجدداً تصرف کند و زد و خوردهایی که بین سلاجقه کرمان و [[اتابکان یزد]] رخ داده بود، را با وصلت خانوادگی به پایان برساند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef19>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۴۴}}</ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۸۴–۳۸۵}}</ref>

ارسلان‌شاه توانست ۴۲ سال حکومت کرده و سلاجقه کرمان را به اوج قدرت و شکوت برسانند. از او پسران و دختران زیادی به دنیا آمد، که تعدادی از آن‌ها در زمان حیات وی مردند. به‌طوری‌که در هنگام مرگش، هفت با هشت پسر داشت که از این میان پسر کوچکش، کرمان‌شاه، والی شهر و دارالملک [[کرمان]] بود. دیگر پسر وی، [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمد]] بود که به حسن اخلاق و درایت مشهور بود، که قبل از مرگ پدرش با قتل برادران اوضاع را کنترل کرد، تا خود بدون هیچ مشکلی به حکومت برسد. سرانجام ارسلان‌شاه در سن ۷۲ سالگی درگذشت.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۵۲}}</ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۶۵–۳۶۶}}</ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= صص ۳۸۸–۳۸۹}}</ref>

بعد از ارسلان‌شاه، پسرش [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاه]]، در صفر ۵۳۷ به مسند حکومت رسید. وی بعد از تکیه بر تخت پادشاهی، تمام همتش صرف این شد که امرا را راضی نگه دارد، تا به برادرش [[سلجوق‌شاه]] نپیوندند. سپس محمدشاه برای از بین بردن رقیبان حکومت خود، دستور کور کردن، محبوس‌کردن و قتل آن‌ها را صادر کرد، تا این‌چنین رقیبان خود را از سر راه بدارد.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef19/ref><ref name=ToolAutoGenRef38>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۶۸}}</ref> با توجه به روایات، وی علاوه بر مهارت در تدابیر سیاسی، مردی به شدت خونریز بود و از کشتن کسی، از جمله برادران و بزرگان کشور که مخالف به سلطنت رسیدن او بودند، دریغ نمی‌کرد.<ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۷۷–۷۸}}</ref> اما به نوشته ابوحامد کرمانی، زاهدی عمانی که در خدمت او بود می‌گوید:

در عین حال، وی حاکمی علم‌دوست و هنرپرور بود و کتابخانه‌ای عظیم در کرمان ساخت و ۵۰۰۰ کتاب در آنجا وقف کرد و مدارس و رباطات و مساجدی در بم، جیرفت و کرمان بنا نهاد. وی همچنین توجه فراوانی به امنیت و رفاه مردم داشت. در زمان وی، سلطان [[مسعود بن محمد بن ملکشاه|مسعود]] سلجوقی، ۲ بار قصد فتح کرمان را داشت، که هر دو بار مقابل مقابل محمدشاه شکست خورد. محمدشاه سرانجام بعد از ۱۴ سال حکومت، در سال ۵۵۱ به مرگ طبیعی درگذشت.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef38/ref>

طغرل‌شاه پس از مرگ محمدشاه، پسرش [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]]، در سال ۵۵۱ قدرت را بدست گرفت. طبق کتاب ''[[تاریخ کرمان وزیری|تاریخ وزیری]]''، وی پادشاهی عادل بود، که توجه زیادی به مردم و رعایا داشت و این موجب محبوبیتش در نزد همگان شد. وی در ابتدای حکومت خود دستور زندانی‌کردن برادر خود، [[محمودشاه]]، را داد تا رقیبی برای حکومت نداشته باشد و بتواند با خیالی آسوده به حکومت خود ادامه دهد.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۴۰۳}}</ref> هم‌زمان با اغتشاش‌هایی که بعد از مرگ [[سلطان سنجر]] در سال ۵۵۲ هجری در خراسان روی داد، طغرل‌شاه فکر لشکرکشی به [[خراسان]] در ذهنشش راه یافت، اما از اشتغال به لهو و عشرت، مجال اقدام به آن مهم را پیدا نکرد.<ref name=ToolAutoGenRef26>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۹۱}}</ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۸۲–۸۴}}</ref>

در این زمان با توجه به فراهم‌کردن زیرساخت‌ها و شرایط مطلوب برای گسترش بازرگانی در دوران حکام قبلی، اقتصاد و تجارت کرمان به اوج خود رسید و باعث انباشته شدن ثروت فراوانی در خزانه حکومت شد. وی بعد از ۱۲ سال حکومت که اغلب اوقات در [[جیرفت]]، دارالملک زمستانی سلاجقه، به سر می‌برد، به مرگ طبیعی در سال ۵۶۳ درگذشت.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۷۰}}</ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۴۰۴}}</ref>

[[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] قبل از مرگ، [[ارسلان‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه دوم]] را به عنوان ولی‌عهد خود معرفی کرد؛ ولی بعد از مرگ وی، در سال ۵۶۳ هجری، دو پسر دیگر او، [[بهرام‌شاه (سلجوقیان کرمان)|بهرام‌شاه]] و [[توران‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|توران‌شاه دوم]]، از ارسلان‌شاه فرمان نبردند و مدعی تاج و تخت و حکومت شدند و هرکدام در شهری مستقر گشتند. بدین ترتیب، درگیری بین مدعیان جانشینی آغاز و به تبع آن، دوران ضعف و کشمکش‌های سیاسی فرا رسید. در نتیجه، بیست سال آخر فرمانروایی قاوردیان در منازعات مدعیان و توطئه‌های امیران گذشت، و شاهزادگان قاوردی بازیچه غلامان، اتابکان و خادمان خود بودند، که در آخر باعث ویرانی و قحطی زیاد در [[کرمان]] و [[مکران]] شد.<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef26/ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۸۴}}</ref> چنان‌که در آن [[ابوحامد کرمانی]] گفته‌است:

{{نقل قول|''در عهد ما هر خوشه گندم که می‌آید، پرچمی با خود می‌آورد.<ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|صname= ص۸۴}}<ToolAutoGenRef20/ref>''}}

ابتدا، پس از آن که [[بهرام‌شاه (سلجوقیان کرمان)|بهرام‌شاه]] طی درگیری‌هایی در کرمان قدرت شهر را به دست گرفت، ارسلان‌شاه که پسر ارشد و ولیعهد طغرل بود و امارت بم را در دست داشت، برادران خود را طبق وصیت پدر مبنی بر جانشینی وی، به اطاعت از خود دعوت کرد؛ اما [[بهرام‌شاه (سلجوقیان کرمان)|بهرام‌شاه]] که قدرتی در کرمان پیدا کرده بود، آن را رد کرد و [[توران‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|توران‌شاه]]، دیگر بردار خود را نیز که مدعی حکومت بود، شکست داد و علاوه بر کرمان، بر جیرفت نیز مسلط شد. توران‌شاه بعد از شکست به [[فارس (سرزمین)|فارس]] رفت و لشکری از [[اتابکان فارس|اتابک]] [[زنگی بن مودود|زنگی]] گرفت و با قدرتی بیش از دیگر براداران خود، به کرمان بازگشت. چون بهرام‌شاه که کنترل اکثر مناطق را در دست داشت، توانایی مقابله با ارتش وی را نداشت، به خراسان گریخت؛ ولی در [[خراسان]] لشکری گرد آورد و توانست توران‌شاه را شکست و به [[عراق عجم]] فراری دهد. در بحبوحه درگیری بین بهرام‌شاه و توران‌شاه، [[ارسلان‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]] با سپاهی که از [[ارسلان بن طغرل]]، سلطان [[سلجوقیان عراق|سلجوقی عراق]] گرفته بود، بهرام‌شاه را محاصره کرد. بهرام به بم رفت و با سپاهی دوباره به کرمان بازگشت. بهرام شهر را محاصره کرد و ارسلان‌شاه را به [[یزد]] فراری داد و خود وارد شهر شد و خود را سلطان سلاجقه کرمان معرفی کرد؛ ولی خود بعد از یک سال حکومت، در سال ۵۷۰ هجری، بر اثر بیماری [[استسقا]] درگذشت،<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref> تا دوباره اختلافات و تنش‌های بین دو برادر دیگر ([[توران‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|توران‌شاه]] و [[ارسلان‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]]) شعله‌ور گردد<ref name=ToolAutoGenRef7>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۵۳}}</ref><ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص ۴۶ تا۵۰}}</ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص ۳۷۵ تا ۳۸۴}}</ref> و کرمان دوباره گریبان گیر جنگ‌ها و نبردها شود و هم‌زمان با این اتفاقات، فرصت برای حکمرانان سایر مناطق مثل سلطان [[ارسلان بن طغرل]] و [[مؤیدالدین آی‌به]] فراهم آید، تا در امور حکومت کرمان دخالت کنند و در پی منافع خود باشند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|صname= ص۲۵۳}}<ToolAutoGenRef7/ref>

ابتدا [[ارسلان‌شاه دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]] بود که توانست تاج و تخت را بدست بگیرد، اما در سال ۵۷۲ هجری، پس از آن که در جنگ با برادر خود در سیرجان، توران‌شاه، کشته شد، توران‌شاه تونست با کمک آیبک که از طرف [[اتابک رکن‌الدین سام]] از [[اتابکان یزد]] به کرمان آمده بود، توانست قدرت را به دست بگیرد.<ref>{{پک|حمید افضلی|۱۳۹۱|ک=اتابکان یزد|ص=۵۲}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef25>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۵۴}}</ref> ولی به تخت نشستن وی مقارن با نخستین حملات [[غزهای کرمان|غزها]] به رهبری [[ملک دینار]] به کرمان و جیرفت و غارت و تصرف برخی از آن مناطق به دست وی در سال ۵۷۵ هجری بود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۵۱۴}}</ref><ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۵۷}}</ref><ref>{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تاریخ|ص= ص۱۳۸}}</ref> توران‌شاه بعد از ۷ سال حکومت، سرانجام در سال ۵۷۹ هجری در جریان یک شورش و توسط شخصی به نام [[رفیع‌الدین محمد]] (ظافر محمد) به قتل رسد، تا آشفتگی اوضاع بیش از پیش شود.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef64/ref><ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef25/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۵۱۲}}</ref>

سرانجام، در سال ۵۸۰ ه‍.ق [[ملک دینار]] به محمدشاه تاخت و کرمان را تصرف کرد، تا آل‌قاورد از صفحه روزگار محو و نابود گردد.<ref name=ToolAutoGenRef42>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۴۰۸–۴۰۹}}</ref><ref>{{پک|قدیانی|۱۳۸۷|ک=تاریخ ایران زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران پهلوی|ص= ص۱۴۸۲}}</ref> محمد شاه نیز ابتدا به فارس و سپس به [[سیستان]] رفت، آن گاه به [[خوارزم]] نزد خوارزمشاهیان شتافت. پس از آن به [[غزنین]] رفت و در همان‌جا در سال ۵۸۳ هجری درگذشت.<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef28/ref><ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۴۰۷}}</ref> سرنگونی سلجوقیان کرمان موجب مهاجرت گروه کثیری از مردم بومی و افراد قبایل سلجوقی به شهرهای دیگر شد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ف=آل قاورد|کname=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef61/ref><ref name=ToolAutoGenRef29>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان از آغاز تا فرجام|ص= ص۲۵۰}}</ref>

ترکمانان سلجوقی پیش از اینکه بر سر کار آیند در دشت‌های [[آسیای میانه]] به معیشتی عشیره‌ای همراه با [[کوچ نشینی]] خو داشتند. آنها، پس از آن که در فلات ایران به قدرت رسیدند، بسیاری از سنت‌ها و رسوم قبیله‌ای و عشیره‌ای پیشین خود را در اداره قلمروشان به کار بردند. این امر نزد شاخه‌هایی از آن‌ها مانند سلجوقیان کرمان، که موفق به تشکیل حکومت محلی شدند، قوی تر هم بود. از جمله مواردی که سلجوقیان پس از به قدرت رسیدن در قلمرو خود، همچون زمان حضورشان در دشت‌های [[آسیای مرکزی]] به آن عمل نمودند، این بود که آن‌ها دو پایتخت (دارالملک) داشتند. [[جیرفت]]، دارالملک زمستانی، در منطقه گرمسیر کرمان قرار داشت و [[کرمان|بردسیر]]، دارالملک زمستانی، در منطقه سردسیر قرار داشت.<ref>{{پک|باستانی راد|۱۳۹۰|فname=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}<ToolAutoGenRef36/ref>

با وجود پریشانی و قحطی و سختی شدیدی که در واپسین سال‌های فرمانروایی قاوردیان در کرمان حاکم بود، غلبه [[ملک دینار]] بر کرمان، ظاهراً به عنوان غلبه یک منجی تلقی نشد. گزارش ستایش آمیزی که صاحب ''[[تاریخ عقدالعلی]]'' در این باب دارد، دست کم مبالغه‌آمیز است. بعد از سلاجقه کرمان قدرت محلی آن جا مدت زیادی در دست ملک دینار و اولاد او نماند و اندک زمانی بعد، [[براق حاجب]]، به آنجا آمد و سلسله [[قراختاییان کرمان|قراختاییان]] را به وجود آورد.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|صname= ص۴۰۸–۴۰۹}}<ToolAutoGenRef42/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۴۲–۴۳}}</ref>

نهاد اتابکی، نهادی بود که در دوره سلجوقی قدرت بیشتری گرفت. هرچند شاید بتوان منشأ آن را در سازمان اجتماعی و رسوم [[ترکمانان]] پی گرفت. نخستین فردی که لقب اتابک گرفت، [[نظام الملک]] بود که از سوی [[ملکشاه]]، به مناسبت مساعدت‌های وی در مسیر رسیدن به تخت پادشاهی، به خواجه اهدا شد. نهاد اتابکی در شکل اولیه و اصلی خود، نوعی نهاد اجتماعی بود و بعدها در نتیجهٔ نظامی شدن دولت، تغییر کاربری داد. این نهاد در زمان سلجوقیان تحول یافت و دارای وجوه اجتماعی و سیاسی گردید. اتابک تعلیم و تربیت شاهزاده را بر عهده داشت. از نظر سیاسی یکی از مسائل نهاد اتابکی، نظارت بر امرا و جلوگیری از شورش آنان در منطقه بود. به محض این که قدرت امرا در رابطه با قدرت سلاطین افزایش می‌یافت، شکل عملی به خود می‌گرفت. هنگامی که نهاد اتابکی نهاد برجسته‌ای شد، خود اتابک حاکم طبیعی واقعی ایالت گردید و شاهزاده همراه وی نیز به صورت آلت دست درآمد. به مجرد آن که جنبهٔ سیاسی نهاد اتابکی بر جنبه اجتماعی آن تفوق یافت، ایالت‌ها به جای یک نفر به چند تن از اتابک‌ها سپرده شدند یا این که یک امیر، اتابک تعدادی از ایالت‌ها گردید. از یک طرف، سلطان سعی می‌کرد از طریق نهاد اتابکی اتحاد معمولی امرای بزرگ را تأمین کند و از طرف دیگر، آنان درصدد استقرار و استحکام استقلال واقعی خود بودند. امرا همواره تلاش می‌کردند که با توجه به موروثی بودن سلطنت، یکی از افراد خاندان خود را به نام اتابک به قدرت برسانند، تا این که قادر باشند به کام خود حکومت کنند. بدین سان، نهاد اتابکی سیاسی، عامل بالقوه‌ای در فروپاشی امپراتوری سلجوقی گردید.<ref name=ToolAutoGenRef9>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef67>{{پک|باسورث|۱۳۶۶|ک=تاریخ ایران کمبریج|ص=۱۶۵–۱۶۶}}</ref>

همزمان با به تخت نشستن [[قاورد]] در دارالملک بردسیر، قاضی آن ولایت، فردی با نام [[محمد فزاری]] بوده‌است. این شخص در زمان آل بویه نیز از جمله قضات فارس و کرمان بوده و در نزد [[عضدالدوله|عضدالدوله دیلمی]] از احترام خاصی برخوردار بوده‌است. فرزندان وی نیز قضاوت در فارس و کرمان را بر عهده داشتند از جمله فرزندش ابوالحسن فزاری که به قول نویسنده کتاب ''[[فارسنامه (ابن بلخی)|فارسنامه]]''، ''«هرگز مال نیندوختی و جز بر بهیمه مصری ننشستی..»''. وی را نزد قاورد آوردند و سلطان بلافاصله پس از دیدن فزاری، در سال ۴۳۳ هجری منصب وزارت را به او واگذار نمود. به این ترتیب می‌توان دریافت که نخستین وزیر دربار سلاجقه کرمان، محمد فزاری است. وی منشأ خدماتی در زمینه‌های عمرانی و سیاسی بوده‌است.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

از جمله حوادث سیاسی دوران سلطنت قاورد رابطه او با سلاجقه بزرگ، از جمله عصیانش علیه [[آلب‌ارسلان]] است. [[ابن اثیر کاتب|ابن اثیر]]، محرک قاورد علیه برادرش را وزیری نادان می‌داند که ''«مرتب، قرا ارسلان قاورد را به استبداد، توصیه می‌کرد و تحت تأثیر این وزیر بود که قاورد، عصیان ورزید»''. که آن وزیر همین شخص، یعنی محمد فزاری بوده باشد. همان‌طور که گفته شد یکی از نقش‌هایی که وزرا در اداره امپراتوری سلجوقی بر عهده داشتند توسعه متصرفات امپراتوری بود.<ref name=ToolAutoGenRef65>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|ص= ص۳۵۴}}</ref> شاید در همین راستا فزاری، مشوق قاورد در حمله به برادرش بوده‌است. وی قاورد را امیدوار کرده بود که می‌تواند بر امپراتوری سلجوقی مسلط شود. فزاری می‌دانست که در کنار فتوحات قاورد نقش وی نیز پررنگتر خواهد شد. فزاری که نتوانسته بود در این راستا موفقیتی به دست آورد کوشید تا با انجام کارهای عمرانی، محبوبیتی در میان مردم کسب کند. از همین رو شروع به ساخت اماکن علمی و مذهبی نمود. از جمله کارهای عمرانی محمد فزاری، تأسیس مدرسه‌هایی در [[شیراز]] بود که این وزیر ''«ضیاع فراوانی وقف آن نمود»''.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref><ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef65/ref>

تا عهد ایران‌شاه قدرت بخش اداری و دیوانی در دستان وزیر منصوب شده از جانب شاه بود، اما از عهد ایران‌شاه گروه‌های دیگر نظیر امیرالامراها و اتابکان، توانستند قدرتی در بخش اداری و دیوانی کسب کنند. در باب سلجوقیان کرمان، می‌توان برای نخستین بار تأثیر اتابک [[ایران‌شاه]]، [[کاکابلیمان]]، اشاره کرد که توانست بر خود شاه و روند حکومت داری وی تأثر بسزایی گذارد.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref><ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef67/ref>

با به قدرت رسیدن [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاه]]، تمام تلاش او صرف این شد، که امرا را راضی نگه دارد، تا به برادرش [[سلجوق‌شاه]] نپیوندند. این امر سبب قدرت‌گیری فراوان امیرالامراها گردید. به‌طوری‌که وزرا، کاملاً به حاشیه رانده شدند و در منابعی که از دوران سلطنت محمد بن ارسلان‌شاه سخن به میان آمده، حتی نام یک وزیر نیز نیامده است. بی شک موفقیت یک نظام دیوانسالاری در گرو قدرت افراد و نهادهایی است که در برابر کل اجزای سیستم مسؤولیت دارند.<ref>{{پک|کلونز|۱۳۶۳|ک=دیوانسالاری در عهد سلجوقیان|ص= ص۹۸}}</ref> همان روندی که در دوران محمدشاه پیش‌آمد و سرانجام امیرالامراها، که در واقع تا حد [[اتابکی]] سلطان نیز پیش رفته و تمام اختیارات دربار را در دست می‌گرفتند، وزرا را عقب‌رانده و وزارت را به انزوا می‌کشاندند.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

دربارهٔ وضعیت وزرات هم‌زمان با دوره آشفتگی، باید چنین گفت که به دو دلیل وزرا عملاً نقشی در اداره کرمان نداشتند؛ اول آنکه قدرت بسیار زیاد اتابکانی همچون [[مؤیدالدین ریحان|اتابک مؤیدالدین ریحان]] و [[اتابک قطب ­الدین محمد]]، اجازه خودنمایی به وزرای هم‌زمان با آن‌ها را نمی‌داد و دیگر آن‌که هیچ‌کدام از وزرای این دوره آشفته نیز آن قدر مقتدر نبودند تا بتوانند زمام امور را در دست بگیرند و اینکه در دولت سلاجقه کرمان به موازات کاهش قدرت سلطان، وزیر همان نقش صوری را نیز از دست داد؛ اما در دولت سلاجقه کرمان امور تحت نظر امرا و اتابکان بود، به‌طوری‌که حتی آنان می‌توانستند سلطان را تحت کنترل خود درآورند و وزرا را بکشند. عملکرد ضعیف نهاد وزرات در این دوره منجر به آن شد، که منابع پیرامون این موضوع کمتر صحبت کنند؛ به‌طوری‌که تاریخ عزل و نصب وزرا در بسیاری موارد ذکر نشده‌است. وزارت در عهد فرزندان طغرل‌شاه به وضع بغرنجی رسید. دولت سلجوقی کرمان تحت اقتدار امرای نظامی قرار گرفت. اقتدار امرا، کاهش ابهت سلطان را در پی داشت. رقابت اتابکان قدرت را از دست وزرا ربود و این رقابت‌ها موجب شد که عمر وزارت وزرا بسیار کوتاه باشد.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[محمد فزاری]] (نامشخص - ۴۵۹ هجری)''': از قضات مشهور کرمان و مورد اعتماد بویهان و [[دیلمیان]] بود، که بعد از فتح کرمان توسط قاورد به سمت وزارت رسید و منشأ کارهای عمرانی و سیاسی زیادی در کرمان بود و مشوق قاورد برای ایستادگی در مقابل [[آلب‌ارسلان]] شد.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[مکرم بن علا]] (۴۶۵–۴۹۰ هجری)''': در اواخر حکومت قاورد به منصب وزرات رسید و تا دوران حکمرانی [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] بر منصب باقی ماند و در کرمان خدمات فراوانی، از جمله [[مسجد ملک]]، را انجام داد. فردی بسیار علم‌دوست، ادب‌پرور و البته سخاوتمند و کریم بود. [[محمد معزی|معزی]] در شعری وی را با لقب مجیرالدوله ستوده‌است:<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[اتابک نصیرالدوله]] (۴۹۰–۴۹۵ هجری)''': وزیر و اتابک [[ایران‌شاه]] که سدی در مقابل تفکرات اسماعیلی وی بود.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[ناصح‌الدین ابوالبرکات]] (۵۵۲–۵۵۵ هجری)''': از وزرای دوران [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] که از وزارت کناره‌گیری کرده و به [[تصوف]] رو آورد.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[ناصرالدین افزون]] (۵۶۶–۵۶۷ هجری)''': دیگر وزیر [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] که تا زمان مرگ وی بر همین منصب ماند و سپس در دوران آشفتگی به خدمت [[ملک دینار]] درآمد.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''[[ابوحامد کرمانی|ابوحامد افضل‌الدین کرمانی]]''': وی مدت‌ها در دولت [[سلجوقیان]] کرمان به شغل [[دبیری]] و [[طبابت]] مشغول بود و بعد از چیرگی ملک دینار، طبیب مخصوص وی شد و علاوه بر این، به خاطر جایگاه برترش در علم طبابت از یاری و پشتیبانی [[اتابکان یزد]] و اولاد طغرل‌شاه سلجوقی نیز برخوردار بود.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref><ref>{{پک|ملک محمدی|۱۳۹۰|ک=بانک جامع اطلاعات پزشکی کرمان|ص= ص۱۲}}</ref>

* '''[[اتابک محمد بزقش]] (۵۷۰–۵۷۲ هجری)''': وی پس از مویدالدین ریحان، بزرگترین اتابک کرمان بود که ابتدا به بهرام‌شاه و سپس ارسلان‌شاه پیوست.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''زین‌الدین کیخسرو (۵۶۶–۵۶۷ هجری)''': که پس از مرگ ابوالمفاخر به این منصب رسید و مدت کوتاهی بر این منصب بود.<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

* '''شرف‌کوبنانی''': از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان<ref>{{پک|جمشید روستا و مهدیه محمودآبادی|۱۳۹۲|فname=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}<ToolAutoGenRef9/ref>

سلجوقیان پس از تصرف کرمان و نواحی اطراف آن، توجه خود را معطوف به تجارت و راه‌های تجاری این نواحی کردند و برای رونق بخشیدن به آن، اقداماتی را انجام دادند. این اقدامات از زمان مؤسس این سلسله، [[قاورد|ملک قاورد]]، آغاز شد. وی علاوه بر اینکه حکومتی نسبتاً قدرتمند را در منطقه شرق و جنوب شرق فلات ایران به وجود آورد، اقداماتی را نیز در جهت مستحکم ساختن پایه‌های حکومت نوظهور خود برداشت و آسایش و امنیتی قابل توجه را در این مناطق پدید آورد.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef10/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک= عقدالعلی للموقف الاعلی|ص= ص۴}}</ref> این آسایش، دائمی نبود و فراز و نشیب‌هایی داشت و برخی سلاطین نالایق این سلسله، آرامش به وجود آمده در زمان ملک قاورد را برهم می‌زدند؛ اما بی‌شک اقدامات مَلک قاورد سلجوقی، در سر و سامان دادن به امور تجاری کرمان، نقش مهمی در قدرت بخشیدن به سلاجقه کرمان داشت. وی پس از فتح کرمان و بیرون راندن دیلمیان، در نخستین گام، قوم راهزن و سخت‌کُشِ [[قفص]] را که از سالیان دور در جنوب کرمان ساکن شده و امنیت کرمان را برهم زده‌بودند، به شدت سرکوب کرد و با قتل بزرگان این قوم، امنیت را به راه‌های تجاری کرمان، به ویژه منطقه جیرفت که از مراکز تجاری مهم کرمان بود، بازگرداند.<ref>{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تاریخ|صname= ص۱۳۰}}<ToolAutoGenRef45/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۵–۸}}</ref> همچنین، قاورد به تمام نواحی کرمان لشکر کشید و آن نواحی را تصرف کرد و حکومتی یکپارچه ایجاد کرد.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۳۵–۳۶}}</ref>

پس از سرکوب قوم قفص و برقراری امنیت در مسیر جیرفت و [[جبال بارز]]، به علت خبرها و وصف‌هایی که از ثروت بیکران و وضع بی‌دفاع ایالت عمان شنید، متوجه آن ناحیه شد و در پی تسخیرش برآمد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۹}}</ref> علاوه بر این توصیفات، سرزمین عمان از لحاظ تجاری و اقتصادی، موقعیت ویژه‌ای داشت و از آنجا که حاکم عمان بر مناطقی همچون [[احساء|لحسا]] و [[قطیف]] و [[سرزمین بحرین]] نیز حکم می‌راند، تصرف عمان به منزله دستیابی به تمامی این نواحی محسوب می‌شد.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۲۲۴}}</ref> ملک قاورد برای رسیدن به این خواسته خود، با کمک حاکم [[هرمز (شهر)|هرمز]] توانست به راحتی و بی هیچ مقاومتی از جانب حاکم عمان، [[شهریار بن تافیل]]، این ناحیه را تصرف و گنجینه‌هایش را برای خزانه خود ضبط کند. وی سپس، حاکم عمان را امان داد و بر مقام خویش، ابقا کرد و تنها امیری از جانب خود در آنجا برای کنترل حاکم عمان گماشت.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef10/ref><ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef33/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۹}}</ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۷}}</ref>

وی با اقدامات خود کرمان را به حالتی نیمه مستقل درآورد و دستور داد، پرچمی به شیوه [[سلجوقیان]] با نقش تیر و کمان بسازند و نامه‌ها را با نام و القاب وی ثبت کنند.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|صname= ص۳۴۹}}<ToolAutoGenRef50/ref><ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|صname= ص۱۰۹–۱۱۰}}<ToolAutoGenRef47/ref><ref name=ToolAutoGenRef8>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۰}}</ref> او همچنین، برای یکسان‌سازی و حفظ ثبات عیار سکه‌های قلمروش تلاش و دقت بسیار کرد، که بدون تردید، این اقدام وی در رونق تجارت کرمان و نواحی اطراف آن نقشی انکار ناشدنی داشت.<ref>{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تاریخ کرمان|صname= ص۳۴۹}}<ToolAutoGenRef50/ref><ref>{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|صname= ص۱۰۹–۱۱۰}}<ToolAutoGenRef47/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۴}}</ref>

قاورد به راه‌های تجاری نیز اهمیت داد و برای بهبود وضع بازرگانی و کمک به مسافران و کاروان‌ها، در مسیرهای پر رفت‌وآمد تجاری، تسهیلاتی ایجاد کرد؛ از جمله اقدامات وی در این زمینه، ساخت میل‌هایی در طول مسیر راه‌های تجاری بود. این میل‌ها از چند فرسنگی دیده می‌شد و از سردرگمی مسافران و تجّار جلوگیری می‌کرد. به امر سلطان، در کنار این میل‌ها، آبگیر و حوض و حمامی از آجر ساخته شد تا مسافران، بازرگانان و اسبان و شترانشان، استراحتی کنند و آبی بنوشند. راه تجاری کرمان به سیستان، یکی از این راه‌ها است که هنوز، آثار بناهای قاوردی در آن مشاهده می‌شود. این راه از میان [[کویر لوت]] عبور می‌کرد. به دستور ملک قاورد، در این راه، از [[سردره (بندرعباس)|سرِ درّه]] تا [[فهرج|فهرجِ بم]]، که بیست و چهار فرسخ (حدود یکصد و چهل کیلومتر) را در بر می‌گرفت، در هر سیصد قدم میلی به ارتفاع دو برابر قامت انسان، ساخته شده بود؛ به نحوی که شب از پای هر میل، میل دیگر دیده می‌شده‌است.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۲}}</ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۴}}</ref> علاوه بر این میل‌ها، کاروانسراها، حصارها، مناره‌ها و چاه‌های آب بسیاری نیز در طول مسیرهای تجاری ایالت کرمان ساخته شد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۰}}<ToolAutoGenRef8/ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۴–۱۴۵}}</ref> وی همچنین، در ده فرسنگی یزد، چاهی بنا نهاد که به چاه قاوردی مشهور بود، که مورد استفاده تجار بین کرمان و یزد قرار می‌گرفت و همیشه مأموری برای حفاظت از آن، در کنار چاه مستقر بود.<ref name=ToolAutoGenRef44>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۱۲}}</ref>{{سخ}}

در دوران بعد از قاورد، یعنی دوران توران‌شاه، مردم عمان شورش کردند و امیر و فرماندهان سلاجقه را از شهر بیرون راندند؛ اما این ناآرامی با درایت و کاردانی ملک توران‌شاه و ارسال سریع نیروی نظامی، به زودی سرکوب شد و بار دیگر آرامش به آن ناحیه بازگشت. ناحیه‌ای که از نظر تجاری و بازرگانی، بسیار مهم و برای سلاطین سلجوقی کرمان، از ارزشی فراوان برخوردار بود.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef12/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۶–۱۷}}</ref> اقدام دیگر وی در زمینه تجارت، جایگزین‌کردن جزیره [[کیش]]، به جای بندر [[سیراف]]، به عنوان مرکز تجارت [[خلیج فارس]] بود؛ و اینچنین شد که به تدریج، امیران جزیره کیش قدرت یافتند و همواره، با ملوک هرمز از لحاظ بازرگانی، در رقابت بودند.<ref>{{پک|بیات|۱۳۷۲|ک=کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران|جلد= ج۲|ص= ص۲۹}}</ref>

در زمان [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاه]]، فرزند و جانشین ارسلان‌شاه، تجارت همچنان راه پیشرفت خود را ادامه داد. پس از مرگ وی، فرزندش طغرل‌شاه با شکست برادر خویش، محمودشاه، بر تخت سلطنت نشست.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۴۵}}</ref> وی در حالی به سلطنت رسید که پدرش امنیت کامل را در این ایالت برقرار کرده و در ظل این امنیت و آرامش، تجارت رونق پیدا کرد. [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] بیشتر وقت خود را به عشرت و خوشگذرانی گذرانده بود؛ اما وجود اتابکان کاردان، امنیت و آسایش را به کرمان بازگردانده بود. این اتابکان با درایت و کاردانی خود، نه تنها توانستند آرامش و امنیت قلمرو سلاجقه کرمان را فراهم کنند، بلکه سال‌های سلطنت طغرل‌شاه سلجوقی را نیز به یکی از درخشان‌ترین دوره‌های حکومتی سلاطین سلجوقی تبدیل کرد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۸–۱۹}}</ref><ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۵}}</ref> خواجه اتابک علاءالدین نه تنها ثبات را به اوضاع سیاسی قلمرو سلاجقه کرمان برگرداند، بلکه در سایه این آرامش سیاسی، مقدمات رشد تجارت و پیشرفت اوضاع اقتصادی این دولت را نیز فراهم ساخت.<ref name=ToolAutoGenRef55>{{پک|جمشید روستا و الهام محمدی|۱۳۹۴|ف=تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۴۳۳ تا ۵۸۳ ق)|ک=پژوهش‌های تاریخی}}</ref>

با مرگ طغرل‌شاه، امنیت و آسایش در این دیار از بین رفته و دوران پر آشوب کشمکش‌های فرزندان وی برای کسب قدرت، کرمان را به ویرانی کشاند. در واقع، باید گفت هر آنچه سلاطین پیشین سلجوقی کرمان، در جهت توسعه تجارت این سرزمین انجام داده بودند، به یکباره از بین رفت. این کشمکش‌ها نه تنها تجارت و مراکز تجاری را رو به رکود برد، بلکه قحطی و گرسنگی را در کرمان گستراند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref> به‌طوری‌که به قول ابوحامد کرمانی:

{{نقل قول|''در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مردند. چون استه نیز به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ اگر سگ غالب می‌آمد، آدمی را می‌خورد و اگر آدمی غالب می‌آمد، سگ را….<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef26/ref>''}}

در این شرایط آشفته، هر کدام از فرزندان طغرل‌شاه، برای رسیدن به حکومت کرمان، علاوه بر لشکرکشی‌های ویرانگر خود به شهرها و بنادر مختلف این مملکت، از حکّام بلاد همجوار، یعنی فارس و خراسان و عراق عجم، نیز کمک خواسته و لشکریان آن‌ها را نیز، به ویرانی کرمان دعوت می‌کردند. بدون شک، هر لشکرکشی به منزله از بین رفتن امنیت و ثبات و آرامشی بود که در سایه آن، تجارت و بازرگانی رونق می‌یافت. این لشکرکشی‌ها صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکره کرمان، راه‌های تجاری و به‌طور کلی، بازرگانی این ایالت وارد ساخت؛ برای نمونه یکی از این صدمات، لشکرکشی شاهزاده [[بهرام‌شاه (سلجوقیان کرمان)|بهرام‌شاه]]، با کمک لشکر خراسان، به کرمان بود. این لشکر پس از پیروزی و ورود به جیرفت، مشغول غارت ناحیه [[جیرفت|قمادین]]، یعنی مرکز و قطب تجاری کرمان شدند و آن را نابود کردند، به‌طوری‌که دیگر نتوانست مانند گذشته شود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref> بدین ترتیب، این مرکز تجاری که به قول ابوحامد کرمانی؛

{{نقل قول|''مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالی‌ها سافل‌ها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….<ref name=ToolAutoGenRef14>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۴۱}}</ref>''}}

* '''راه کرمان به سیستان''': این راه، همان راهی است که قاورد در طول آن، میل‌ها و مناره‌هایی برای رفاه تجار و مسافران ایجاد کرد و این مسئله نشان دهنده اهمیت فراوان این راه تجاری است. این راه، راهی کویری که ابتدا از بردسیر به [[خبیص]]، سپس به [[نرماشیر]] و از آنجا در قسمت باریک کویر، از [[فهرج]] گذشته و پس از طی چهار منزل دیگر، به [[اسپی تیر|سنیج]] یا [[اسپی تیر|اسپی]] در سیستان می‌رسید. سرانجام به [[زرنج]]، کرسی این ایالت، می‌رسید.<ref>{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص= ص۳۵۱}}</ref> این راه در ادامه، به سمت ماوراءالنهر ادامه می‌یافت. بخشی از مناسبات تجاری کرمان با مناطق شرقی ایران، از این طریق صورت می‌گرفت. یکی از مراکز بین راهی این منطقه، شهر [[نرماشیر]] بود که شهری مهمی برای دادوستد بازرگانان خراسان با تجار عمان و مسیر عبوری حاجیان سیستان محسوب می‌شد و نیز در داخل شهر بازاری وجود داشت، که کالاهای هندی در آن دادوستد می‌شد. در این راه اصلی، تعدادی راه فرعی وجود داشت که به سمت جنوب مکران می‌رفت و به [[تیس|بندر تجاری تیز]] در سواحل شمال شرقی دریای عمان می‌رسید.<ref name=ToolAutoGenRef18>{{پک|رضوی|۱۳۸۸|ف=راه‌های تجاری در عهد ایلخانی|ک=کتاب ماه تاریخ و جغرافیا}}</ref>

* '''راه کرمان به قهستان''': این راه از شهر [[راور]]، در چند فرسخی شرق [[کوهبنان]] آغاز می‌شد و پس از طی مسافتی، به [[طبس|نابند]] در [[کویر لوت]] رسیده و پس از گذر از کویر به شهر [[خور (خوسف)|خور]] در [[قهستان]] می‌رسید. در بین این راه، هر چهار فرسخ، حوض‌های آبی برای رفاه تجار و مسافران در نظر گرفته شده بود؛ همچنین راه دیگری وجود داشت که از شهر کویری [[خبیص]] شروع می‌شد و پس از طی چند فرسخ، به شهر [[خوسف]] قهستان می‌رسید.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef18/ref>

* '''راه‌های کرمان به خراسان''': راه‌هایی که از کرمان، به قهستان و سیستان می‌رفتند، در ادامه، به خراسان می‌رسیدند. این راه‌ها پس از طی چندین منزلگاه، از یک طرف به شهرهای [[اسفند (ایرانشهر)|اسفند]] و [[نیشابور]] و ازطرفی دیگر، به [[پوشنج]]، در چند فرسخی [[هرات]] می‌رسید.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef18/ref> راه دیگر، مسیر کویری از کرمان به هرات بود، که در مسیر آن جز چند حلقه چاه آب، چیزی وجود نداشت؛ اما راه اصلی ارتباطی که کرمان را به خراسان متصل کرده بود، از شهر [[راور]] شروع و پس طی چندین فرسخ از مسیر [[نای‌بند (طبس)|نایبند]]، [[دیهوک|دهوک]]، [[طبس]]، [[گناباد]]، [[زاوه]] و [[ترشیز]] به [[نیشابور]]، از شهرهای مهم خراسان، می‌رسید. یک راه فرعی از این شاهراه، از دربند به [[بیرجند]] و از آنجا به گناباد می‌رفت. دیگر مسیر مهم به سمت خراسان، از خبیص به [[بیرجند]] می‌آمد و از آنجا به [[گناباد]] می‌رفت و با طی‌کردن [[قائن]] و گناباد، به [[تربت حیدریه]] و نیشابور می‌رسید. بهرام‌شاه که یکی از مدعیان تاج و تخت دولت در سال‌های پایانی حکومت آل قاورد، درگیر نبرد با برادران خود بود، برای کمک خواستن از [[مؤیدالدین آی ابه]] از این راه به جانب خراسان حرکت کرد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۳۸}}</ref> یکی از راه‌های اصلی بغداد به سمت [[ماوراءالنهر]]، عبور از فارس و گذشتن از بردسیر و رسیدن به خراسان بود. در طول این مسیر، کاروان‌های تجاری زیادی در حرکت بودند و کالاهای تجاری مختلف را از بغداد به خراسان و بالعکس، جابه‌جا می‌کردند و با توجه به اینکه کرمان در مسیر این کاروان‌های تجاری قرار داشت، کالاهای مختلف در کرمان نیز دادوستد می‌شد. به‌طور کلی می‌توان گفت که تجارت میان دو ایالت کرمان و خراسان از رونق فراوانی برخوردار بود. به همین علت، این راه تجاری از اهمیتی و ارزش فراوانی برخوردار بود.<ref name=ToolAutoGenRef17>{{پک|عباسی-امیری|۱۳۹۰|ف=تجارت کرمان از سده ششم تا هشتم هجری با تأکید بر جایگاه جیرفت|ک=مجله مطالعات ایرانی}}</ref>

* '''راه کرمان به فارس و عراق عجم''': هم‌زمان با تسلط آل قاورد بر کرمان، راهی از شهرهای شمالی کرمان عبور می‌کرد که از راه [[بافق]]، به سوی [[یزد]] می‌رفت و در ادامه به راه ارتباطی شیراز و اصفهان می‌رسید. بدین ترتیب، به عراق عجم متصل می‌شد. دومین راه موجود، از طریق [[شهربابک]] به بخشی از [[شبانکاره (دشتستان)|شبانکاره]] می‌رسید و سپس به فارس متصل می‌شد و دیگر راه موجود، از [[سیرجان]] به ناحیه [[اصطهبانات]] در شبانکاره می‌رفت و بعد از آن از راه [[سروستان]] به شیراز وارد می‌شد.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef18/ref>

* '''راه‌های کرمان به سواحل خلیج‌فارس''': در این دوران بنادر ایران نظیر راه [[هرمز|هرموز]] از اهمیت و موقعیت استراتژیک و تجاری برخوردار بودند. راه هرمز از سایر راه‌های تجاری بنادر جنوب ایران، مسیری کوتاه‌تر و آبادتر داشت. این راه از [[بندر هرموز]]، که جزیی از قلمرو سلاجقه کرمان محسوب می‌شد، (بارگه کرمان) شروع می‌شد و پس از عبور از جبال و [[منوجان]] و [[رودبار (رودبار جنوب)|رودبار]] به جیرفت و از آنجا به بردسیر می‌رسید و در ادامه از شهرهای [[چترود]] و [[زرند]] و کوهبنان عبور می‌کرد و به سمت یزد و خراسان و نواحی دیگر کشور می‌رفت.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۱۲}}<ToolAutoGenRef44/ref> از این راه همچنین، در ناحیه [[ولاشجرد (تویسرکان)|ولاشگرد]] راهی به سمت غرب، یعنی مرزهای فارس، جدا می‌شد و از روستاهایی عبور می‌کرد که اکنون از میان رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نیست؛ به این خاطر، تشخیص انتهای راه دشوار است.<ref>{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص= ص۳۴۴}}</ref> راه دیگر که به [[جاده ابریشم|راه ادویه]] یا فلفل نیز مشهور شده، از [[چین]] آغاز می‌شد و از مهم‌ترین راه‌های تجاری آن عهد بود. این راه پس از رسیدن به خلیج فارس، به راه هرمز کرمان می‌پیوست و پس از عبور از کرمان، وارد [[عراق عجم]] می‌شد و به [[جاده ابریشم]] متصل می‌شد.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef18/ref>

* '''راه مکران به ماوراءالنهر''': در عصر سلجوقیان، راه جدیدی تأسیس شد، که از سواحل [[مکران]] به ماوراءالنهر می‌رسید. این جاده به شکل مستقیم شمالی جنوبی، از بندر تیز در سواحل عمان آغاز می‌شد و پس از عبور از مکران و سیستان و خراسان، به ناحیه ماوراءالنهر می‌رسید؛ سپس از آنجا، به [[ولگا]] ختم می‌شد. این جاده سواحل عمان، [[دریای سرخ]]، [[اقیانوس هند]] و [[دریای زرد|دریای چین]] را به [[آسیای مرکزی]] پیوند می‌داد.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef39/ref>

* '''قمادین (قمادین)''': عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در [[جیرفت]] بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون [[هرمز]] و [[تیس|تیز]] به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی دیگر، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛ {{نقل قول|''سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۱۲}}<ToolAutoGenRef44/ref>''}}{{سخ}}

{{نقل قول|''قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef14/ref>''}}

تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند [[قاورد]] و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref> ابوحامد کرمانی می‌نویسد: {{نقل قول|''قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و [[خطا (سرزمین)|خطا]] و هندوستان و [[حبشه]] و [[زنگبار]] و [[دریابار]] و [[آناتولی|روم]] و [[مصر]] و [[ارمنیه]] و [[آذربایجان]] و [[ماوراءالنهر]] و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۶۹}}</ref>''}}{{سخ}}

سرانجام نیز، غزها آنجا را نابود کردند به‌طوری‌که دیگر نتوانست به جایگاه پیشین خود بازگردد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref>

* '''بندر تیز''': این بندر در ناحیه مکران، در سواحل [[دریای عمان]] قرار داشت. در این دوران، مکران از ایالاتی بود که زیر نظر کرمان کنترل می‌شد. سلجوقیان کرمان به این بندر، اهمیت می‌دادند و به همین علت تیز، راه پیشرفت را طی کرد و از جایگاه ممتازتری برخوردار شد. این بندر در قرن چهارم نیز، دارای فعالیت تجاری بود؛ اما اوج شکوفایی آن را باید، مربوط به عصر سلاجقه کرمان، در قرون پنجم و ششم دانست. این بندر بر سر راه تجاری [[خلیج فارس]] به [[هندوستان]] قرار داشت و چنان‌که در بحث راه‌ها ذکر شد، از این بندر راهی به صورت مستقیم، به منطقه ماوراءالنهر می‌رفت.<ref name=ToolAutoGenRef32>{{پک|خیراندیش|۱۳۸۶|ف=تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی، سده‌های ۵ و ۶ هجری با تأکید بر نقش بندر تیز|ک=مجله علوم‌انسانی دانشگاه الزهرا،}}</ref>

بندر تیز با ناحیه قمادین در جیرفت که جایگاه بین‌المللی بازرگانان ملل گوناگونی همچون هند، چین، مصر، زنگبار، حبشه، ارمنیه و آذربایجان محسوب می‌شد، رابطه نزدیکی داشت.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef32/ref>

با سقوط دولت سلجوقیان و حمله غزها به کرمان و مکران، بندر تیز نیز اعتبار خویش را از دست داد و از رونق افتاد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef55/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۸۵}}</ref>

* '''هرمز''': [[بندر هرمز]] نیز در این عصر، از اهمیت تجاری زیادی برخوردار بود. مهاجرت [[ملک محمد درمکوه]]، به هرمز و پایه‌گذاری حکومت [[ملوک هرمز]]، در نیمه دوم قرن پنجم هجری، منجر به تجدید قدرت اقتصادی این ناحیه شد. سلاجقه کرمان نیز، به هرمز توجه ویژه‌ای داشتند. از جمله اقدامات ملک قاورد سلجوقی، پس از تصرف این بندر، تعمیر راه تجاری هرمز به جیرفت و همچنین، برقراری امنیت این مسیر، با سرکوبی قوم غارتگر و راهزنِ قفص بود.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef17/ref>

کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی دیگر صادر می‌شود. چنان‌که [[اصطخری]] در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». [[ابوحامد کرمانی|ابوحامد افضل‌الدین کرمانی]]، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است: {{نقل قول|''از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و [[ایالت سند|سند]] و [[حبشه]] و [[آفریقا|زنج]] و [[مصر]] و دیار عرب از [[عمان]] و [[بحرین]] را فرضه آنجاست و هر [[مشک]] و [[عنبر]] و [[رنگ نیل|نیل]] و [[بقم]] و [[عقاقیر هندی]] و [[برده]] هند و حبشی و زنگی و [[مخمل]]‌های لطیف، و [[سادهای]] [[پراگین]] و [[فوط‌های دنبلی]] و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن [[فانید]] و [[قند]] است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایتی معمور بر لب دریا… و [[ارتفاع (مالیات)|ارتفاع]] او زر خراجی و [[اسب تازی]] و [[مروارید]] باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.<ref name=ToolAutoGenRef4>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}</ref>''}}{{سخ}}

علاوه بر وی، جغرافی‌دانان دیگر نیز ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، [[خرما]] بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید: {{نقل قول|''از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایتی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، [[کوبنان]]ست که از آنجا، [[توتیا]] خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.<ref name=ToolAutoGenRef30>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۳۱}}</ref>''}}{{سخ}}

از دیگر محصولات کرمان می‌توان به خرما، [[زیره]]، [[نیل]]، [[نیشکر]] و [[فانید|پانیذ]]، معرفی کرد که محصولات گرمسیری آن ولایت محسوب می‌شوند هرچند که خرمای آن بر دیگر محصولات، برتری دارد. اصطخری نیز از این محصولات نام برده و حدود کشت آن‌ها را از ناحیه [[نیشابور|مغون]] و [[ولاشگرد]]، تا هرمز مشخص کرده‌است. وی همچنین گوید که از ناحیه [[خاش|خواش]]، «پانیذ، خیزد و به سیستان برند و دادوستد به درم باشد».<ref name=ToolAutoGenRef43>{{پک|روستا-محمدی|۱۳۹۴|ف=تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان|ک=فصل‌نامه پژوهش‌های تاریخی}}</ref>

[[شمس‌الدین مقدسی]] از [[منوجان]] با عنوان بصره کرمان، یاد کرده، که خرمای خراسان، از آنجا تأمین می‌شده‌است و [[یاقوت حموی]]، خرمای کرمان را از خرمای بصره، برتر دانسته‌است. [[حمدالله مستوفی]] محصولات هرمز را نخل و نیشکر و محصولات [[شهربابک]] و [[سیرجان]] و [[ریگان]] را [[غله]] و [[پنبه]] و خرما، معرفی کرده‌است.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef43/ref> بنابراین تمامی محصولات به همه مناطق صادر می‌شد؛ از جمله خرما به خراسان و نیل به فارس؛ همچنین غلات به دست آمده از ناحیه ولاشگرد، به هرمز و سپس از هرمز به وسیله کشتی‌های تجاری، به سایر مناطق دوردست فرستاده می‌شد.<ref>{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص= ص۳۴۳}}</ref>

اما دیگر کالاهایی که از جزایر و بنادر خلیج فارس به سایر مناطق صادر می‌شد، [[مروارید]] و [[اسب]] بود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef4/ref> در واقع، خلیج فارس معدن مروارید محسوب می‌شد. در این زمینه، [[کیش]] مرکز مروارید بود و از گذشته، مرکز مبادله و دادوستد مروارید بود.<ref>{{پک|بیات|۱۳۷۲|ک=کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران|جلد= ج۲|ص= ص۳۰}}</ref> در کل، می‌توان صادرات عمده کیش را اسب، مروارید، قماش، خرما و ماهی خشک دانست که تجارت مروارید از اهمیت بیشتری برخوردار بود.

علاوه بر بم، در شهر [[نرماشیر]] نیز پارچه‌هایی برای لباس، بافته می‌شد و به مقدار بسیاری، به فارس و عراق صادر می‌شد. [[توتیا]] (سرمه چشم) نیز محصول دیگری بود که به عنوان دوای چشم، از کرمان به مناطق دیگر ارسال می‌شد. مرکز تولید آن، شهر [[کوهبنان]] بود.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef30/ref>

در کل، سرزمین کرمان هم‌زمان با حاکمیت سلجوقیان و به ویژه در زمان حکومت حاکمان قدرتمندی همچون [[قاورد]] و ارسلان‌شاه اول، از امنیت و آرامش چشمگیری برخوردار بود و در سایه این آرامش، تجارت کرمان نیز رونق روزافزونی یافت. این رونق تجاری سبب شد تا محصولات اکثر شهرهای ایالت کرمان، به سایر نقاط ایران و جهان، صادر شود. محصولاتی که بسیاری از آن‌ها معرفی شد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef43/ref>

یکی از کارکردهای نهاد وزارت، تعیین خط‌مشی مذهبی دولت بود،<ref name=ToolAutoGenRef31>{{پک|اقبال|۱۳۳۸|ک=وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی|ص= ص۱۷۰}}</ref> برای نمونه روش [[نظام‌الملک|نظام الملک]] در ایجاد پیوند میان دین و دولت بر پایه ایجاد نظام [[مدارس نظامیه]] استوار بود. سلجوقیان سعی داشتند با حمایت دولت از نظام آموزشی (مدرسه) حکومت مرکزی را با نهاد مذهبی پیوند دهند و نیروهای لازم را جهت اداره امور کشوری از این طریق تأمین نمایند.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef31/ref> نظام‌الملک اولین کسی بود که مدارس [[نظامیه]] را بنیاد نهاد. تأسیس مدرسه در قالب اقدامات فرهنگی نظام‌الملک، از جمله اهداف وی در اجرای سیاست‌های اداری و دیوانی‌اش بود. از همین‌رو روش نظام‌الملک در برپایی مدرسه نظامیه مورد اقتباس عده زیادی قرار گرفت. در کرمان نیز این اقتباس صورت گرفت و حکمرانان و وزرای سلجوقی کرمان از الگوی نظام‌الملک بهره بردند. با توجه به اینکه شخص سلطان قاورد دارای مذهب [[حنفی]] بوده‌است، به احتمال فراوان مدرسه‌ای را در [[شیراز]] برای تعلیم علوم دینی و به‌ویژه شاخه مذهب سنی حنفی ایجاد کرده‌است؛ هرچند که ظاهراً قاورد فرصت نکرد، در همگرایی دین و دولت گامی اساسی بردارد.<ref>{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تاریخ سلجوقیان کرمان|ص= ص۱۱۹}}</ref>

توجه به امور آموزش در دوره سلجوقیان کرمان تفاوت قابل ملاحظه‌ای با گذشته داشت و رشد قابل توجهی را شاهد بود، که عوامل متعددی در این امر دخیل بوده‌اند؛ هرچند در آن ایام نیز ارتباط تنگاتنگی میان سیاست‌های مذهبی و قبیله‌ای با وضعیت علمی [[کرمان]] به چشم می‌خورد.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef38/ref><ref name=ToolAutoGenRef46>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۹}}</ref>

قدرت‌گیری قاورد سلجوقی در سال ۴۴۰ه‍. ق، کرمان را از مبارزات فارس و خراسان حفظ کرد و باعث استقلال آن شد. [[قاوورد|قاورد]] علی‌رغم ساختن کاروان‌سرا و آبادانی جاده‌ها که به امور تجاری کمک فراوانی می‌کرد، با درگیری در منازعات سیاسی، دست به اقدام مهم علمی و فرهنگی نزد. سلطان‌شاه نیز در منابع، پادشاهی عشرت دوست معرفی شده‌است، که اقدامی در جهت ساخت مراکز علمی در دوره او صورت نپذیرفت. دوره سیزده ساله حکومت توران‌شاه را می‌توان دوره آغاز جریانی فکری و فرهنگی در کرمان دانست و وزیر او، [[مکرم بن علا]]، نیز بسیار ادب پرور و دانش دوست بود. شکایات مردم از حضور ترکان مهاجر مستقر شده در خانه‌هایشان، باعث شد که توران شاه سه نقطه را مشخص کند، که یکی محل مرقدش باشد و در نقطه‌ای دیگر مسجد جامعی بسازند، که به [[مسجد ملک]] معروف است و در نقطه سوم محله‌ای جهت اسکان ترکان به همراه مدرسه و [[خانقاه]] و [[رباط (ساختمان)|رباط]] ساخته شود.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef16/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef46/ref> از نشانه‌های علاقه‌مندی توران شاه به علم و ادب، علاقه او به [[ادبیات فارسی|اشعار فارسی]] است و شاید برای اولین بار بود، که در دربار کرمان شاعران معروف خراسانی و حتی [[مردم عرب|عرب]] حضور پیدا کردند و توران شاه و وزیر او را ستایش می‌کردند. ایران شاه به دلیل گرایش به [[اسماعیلیه]] و در نتیجه اتهاماتی که بر او وارد می‌شد، رابطه خوبی با علما و قضات اهل سنت نداشت و آن‌ها از مخالفان اصلی عقاید و تفکر دینی و سیاسی او به‌شمار می‌آمدند، تا جایی که دست به کشتار علما زد. در نتیجه اختلافات بین علما و ایران‌شاه، اقدامات عمرانی و توجه به امور علمی که در دوره توران‌شاه رونق گرفته بود، با وقفه‌ای پنج ساله روبه‌رو شد. در دوره حکومت طولانی‌مدت ارسلان شاه روند حرکت فکری و فرهنگی روزگار توران شاه ادامه یافت و علم و هنر تا جایی در دورهٔ او رشد کرد، که از سراسر خطه کرمان برای کسب دانش به این شهر می‌آمدند. زن ارسلان شاه، زیتون‌خاتون، از عوامل مهم در توجه ارسلان شاه به وضعیت علمی و آموزشی کرمان بود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۶}}</ref>

در نتیجه، مردمان این دیار ترجیح می‌دادند، به جای پرداختن به کشمکش​های داخلی و جنگ​های درونی که خرابی قنات​ها و ناامنی راه​ها و به‌طور کلی نابودی منابع اصلی ثروت را در پی داشت و نتایج آن دامنگیر مسلمان و غیرمسلمان می‌شد، مساهله و مسامحه را پیشه کنند و با مدارا و همراهی یکدیگر بر اوضاع خاص و دشوار طبیعی محیط زیست خود مسلط شوند.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۵۴|ف=سیر تحولات مذهبی در کرمان|ک=نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران}}</ref> این شرایط موجب شده‌است مردمان این دیار از تعصب مذهبی تهی باشند و مشی مدارا در پیش بگیرند، به‌طوری‌که در اغلب دوره‌ها، فرقه​های مختلف اسلامی نظیر [[سنی|اهل سنت]]، [[امامیه]]، [[اسماعیلیه]]، [[صوفیه]]، [[شیخیه]] و حتی [[خوارج]] و گروه​های تندرو و افراطی در نقاط مختلف این ایالت در مجاورت یکدیگر زندگی و تا حد زیادی در عقیده و آیین خود به اختیار عمل کنند. در دوره فرمانروایی سلجوقیان کرمان نیز، این شهر از مناطق سنی‌نشین ایران محسوب می​شد و [[حنفیان]] و [[شافعیان]] اکثریت جمعیت این ایالت را تشکیل داده بودند؛<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname= عقدالعلی للموقف الاعلی|ص= ص۱۳۲–۱۳۳}}<ToolAutoGenRef41/ref><ref name=ToolAutoGenRef54>{{پک|فاطمه موسایی|۱۳۹۵|ف=نفوذ اسماعیلیه در کرمان دوره سلجوقی|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}</ref> ولی جز در برخی دوره​ها که نزاع مذهبی دامنگیر کرمان شد، وجود چنین تسامحی میان فرق مختلف مذهبی دیده می​ شود. سلجوقیان کرمان با وجود اینکه رفتاری توأم با تساهل و ملاطفت از خود نشان می‌دادند؛ ولی در پیروی از روش سلجوقیان بزرگ، همواره از تسنن، به‌ویژه مذهب حنفی حمایت و در ترویج آن تلاش می‌کردند.<ref name=ToolAutoGenRef40>{{پک|الله یاری و مرسلپور|۱۳۸۱|ف=سیاست مذهبی سلجوقیان کرمان|ک=پژوهش​های تاریخی ایران و اسلام}}</ref>

[[قاوورد|قاورد]]، مؤسس سلسله سلجوقی کرمان، حنفی‌مذهب بود و در عین حفظ بی​طرفی ظاهری، در حمایت از علمای این فرقه از هیچ تلاشی دریغ نکرد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۱۳۳}}</ref> [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] نیز با احداث مدارس دینی بر قدرت و نفوذ علمای اهل سنت افزود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef40/ref> اهتمام [[ارسلان‌شاه یکم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]] و همسرش زیتون‌خاتون به ساخت مدارس و مساجد متعدد در کرمان و وقف امکانات رفاهی برای اسکان و تحصیل مشتاقان این علوم از اطراف بلاد اسلامی، موجب نزدیک​تر شدن علمای سنی‌مذهب به دربار سلجوقی شد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۲۳۰}}</ref> وی علاوه بر اینکه مدارس دینی فراوانی در نواحی مختلف ایالت کرمان نظیر [[بردسیر]]، [[جیرفت]] و [[بم]] احداث کرد، کتابخانه جامعی نیز در کرمان بنا کرد، که بالغ بر پنج هزار جلد کتاب از فنون و علوم اسلامی در آن موجود بود. [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاه]] هم با پرداخت جوایز نقدی به متعلمان علوم دینی اهل سنت، در ترویج و تقویت این مذهب گام برداشت. این تلاش در دوره [[طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]] نیز ادامه داشت، تا جایی که وی به محیی‌الدین ملقب شد.<ref name=ToolAutoGenRef51>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= ص۲۵}}</ref>

تصوف نیز از جریان​های فکری رایج در کرمان دوره سلجوقیان بود. در این دوره، مراکز متعددی وجود داشت که نه‌تنها اهل عرفان و سلوک به آنجا روی می​ آوردند، بلکه گروه​های متعددی از طبقات مختلف جامعه نیز، به آنجا می‌آمدند. ساخت شمار فراوانی خانقاه و رباط به دست برخی سلجوقیان نظیر [[قاوورد|قاورد]]، [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] و [[بهرام‌شاه (سلجوقیان کرمان)|بهرام‌شاه]] از توجه فرمانروایان این سلسله به آیین تصوف و حمایت از پیروان این فرقه و فعالیت​هایشان حکایت می​ کند. ملک‌محمد به شیخ [[برهان ​الدین ابونصر احمد کوبنانی]] (کوهبنانی)، صوفی مشهور این دوره، ابراز ارادت می​ کرد و وی را از نزدیکان دربار خود کرده بود. برخی از وزرا و رجال برجسته دولت سلجوقی کرمان نیز به متصوفه گرایش داشتند و از آن حمایت می‌کردند. [[موید​الدین ریحان]]، وزیر بهرام‌شاه، چندین خانقاه، رباط و بقعه مخصوص صوفیان ساخت.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef51/ref> [[ناصح​ الدین ابوالبرکات]]، وزیر با نفوذ دوره طغرل‌شاه و ارسلان‌شاه، به صوفیان تمایل داشت و گویا به این آیین گروید. وجود چنین فضای مسالمت‌آمیزی موجب شد در این دوره جریان تصوف رونق فراوانی بگیرد، به‌طوری‌که صوفیان، عارفان و زاهدان مشهوری در این دوره توانستند فعالیت کنند. [[شیخ اسماعیل دیّاص جیرفتی]]، [[برهان‌الدین کوهبنانی]] و [[اوحد​الدین کرمانی]] از جمله این افراد هستند، که در رواج و گسترش عرفان و تصوف در کرمان و سایر سرزمین اطراف اقدام کردند.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef16/ref>

[[خوارج]] از فرقه ​هایی بود، که اگرچه به‌طور محدود، اما همچنان حضور خود را در کرمان دوره سلجوقیان حفظ کردند. بیشتر خوارج ایالت کرمان در [[بم]] حضور داشتند. به گفته مورخان، در قرن چهارم، پیش از دوره سلجوقیان، سه مسجد در بم وجود داشته که یکی از آن‌ها متعلق به خوارج بوده‌است، که این نشان از کثرت جمعیت پیروان این فرقه در بم حکایت می​کند. البته این جریان در دوره توران‌شاه به‌شدت سرکوب شد، چه آنکه وی با سیطره بر [[عمان]] که مقر اصلی خوارج در این زمان به‌شمار می​ رفت، از نفوذ این فرقه کاست و به تعقیب و کشتار پیروان آن​ دست زد؛ به‌طوری‌که در دوره فرمانروایی وی و مدت‌ها پس از آن، خبری از تحرکات توجه‌برانگیز خوارج دیده نمی​ شود.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef16/ref> گروه ​هایی از [[غلو|غلات]] نیز در عصر سلاجقه در نقاط مختلف ولایت کرمان، به‌ویژه اطراف [[بردسیر]] و [[سوخته‌چال]]، سکونت داشتند و نیز [[معتزلیان]] درف [[سیرجان]] در مجاورت سایر مذاهب اسلامی در امنیت زندگی می‌کردند.<ref name=ToolAutoGenRef37>{{پک|علی اعتصامی|۱۳۹۱|ف=ادیان و مذاهب کرمان از ورود اسلام تا پایان دوره سلجوقیان کرمان|ک=خدمات فرهنگی کرمان}}</ref>

[[شیعه|شیعیان]] از گروه ​های مذهبی کرمان به‌شمار می​ روند که جمعیتشان در این دوره در مقایسه با مذاهب غیر​سنی بیش از خوارج و … بوده‌است. تشیع در اواخر سده سوم هجری و پس از آن در کرمان و نواحی آن حضور گسترده یافت. هم‌زمان با روی کار آمدن سلاجقه در کرمان، بیشترین جمعیت شیعیان در نواحی [[رودبار (رودبار جنوب)|رودبار]]، [[بلوچ]] (بلوص)، [[قهستان]]، [[کوهستان ابوغانم]] و [[منوجان]] حضور داشتند و زندگی می‌کردند؛ ولی اینکه چه تعدادی از این افراد متعلق به [[زیدیه]]، [[امامیه]] و [[اسماعیلیه]] بودند، مشخص نیست. مسلماً، حضور سیاسی و مذهبی اسماعیلیان در این دوره به مراتب پررنگ​ تر از سایر مذاهب شیعه بوده‌است.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef37/ref>

فعالیت ​های [[حمیدالدین الکرمانی|حمیدالدین احمد ​بن ​عبد​الله کرمانی]](۳۵۲–۴۱۱ هجری قمری)، ملقب به حجت​ العراقین، که پیش از دوره سلجوقیان می‌زیست، نمونه​ ای از وجود ارتباط عمیق [[داعی|داعیان اسماعیلی]] با مراکز مختلف و متعددشان در سراسر قلمرو اسلام، به‌ویژه در کرمان و بیانگر وسعت دامنه فعالیت‌های تبلیغی آنان است. حمید​الدین، اهل جیرفت، از مبلغانی است که سالیان متمادی در بغداد و [[مصر]] به دعوت اشتغال داشت و در عین​ حال ارتباط خویش را با اسماعیلیان هم​وطن خود در کرمان و جیرفت حفظ کرده بود. حمید​الدین در مدت اقامتش در [[بغداد]] علاوه بر [[سواد (عراق)|سواد]]، مسئولیت دعوت بخش​هایی از مغرب و مرکز ایران، موسوم به [[عراق عجم]]، را نیز عهده ​دار بود. لقب حجت ​العراقین نیز به همین مناسبت، دربارهٔ او استعمال شده‌است. وی همواره بر دعوت محلی در کرمان نظارت داشت و امور مربوط به داعیان این ناحیه را سازماندهی و مدیریت می​ کرد، و نیز پاسخ‌گوی مسائل و مشکلات آنان بود.<ref name=ToolAutoGenRef49>{{پک|صابری|۱۳۸۴|ک=تاریخ فرق اسلامی|ص= ص۵۹}}</ref>

در برخی منابع از مذهب این قوم که به [[فاطمیان|خلافت فاطمی]] معتقد بودند و این نکته را بیان کردند، که محبت و علاقه آن‌ها به [[علی ​بن ​ابی طالب]]، امام نخست [[شیعه]]، به حدی است که در برابر وی سر تعظیم فرود می ​آوردند. به نظر می​ رسد اعتقاد آن‌ها کمتر رنگ دینی و مذهبی داشته و اغلب آن‌ها به تأثیر سخنوری واعظان و مدیحه‌سرایی شاعران، بیشتر شیفته ویژگی​های پهلوانی و رشادت‌های علی بن ابی طالب شده بودند.<ref>{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص= ص۱۵۰}}</ref> به نوشته ابوحامد کرمانی، احتمالاً گرایش آن‌ها به مذهب اسماعیلیه نیز به منزله مخالفت با تسنن، بوده و پشتوانه​ فکری و عقیدتی محکمی نداشته‌است. به نظر می ​رسد قفص​ها از همان ابتدای شروع تبلیغات اسماعیلیه در کرمان که سابقه آن به اوایل قرن چهارم هجری بازمی‌گردد، به این مذهب گرویده ​اند. نکته جالب توجه دربارهٔ آن‌ها این است که هرگز از حاکمی اطاعت نکردند و در کوهستانی هم که سکونت داشتند، نه [[آتشکده]] و معبدی وجود داشت و نه [[کلیسا]] و مسجدی؛<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۲۲۵}}</ref> ولی در سراسر دوره فرمانروایی سلاطین سلجوقی کرمان، همواره در مناطق مربوط به خود اقامت داشتند و با وجود اینکه آشکارا خود را از پیروان آیین اسماعیلیه معرفی می‌کردند و به خلفای شیعی‌مذهب فاطمی ارادت و علاقه نشان می ​دادند، و کسی متعرض آن‌ها نشده یا حداقل اخباری از درگیری میان آنان و حکومت گزارش نشده‌است. این امر نشانه بی‌میلی قفص​ها به انجام فعالیت​های تبلیغی و ترویجی است، یا شرحی از فعالیت‌ها و اقدامات آن‌ها در دسترس نیست و با توجه به عدم فعالیت تبلیغی و ترویجی آن‌ها، احتمالاً این قوم صحراگرد خطری برای امنیت و موقعیت مذهبی سلاطین سلجوقی و اهل سنت محسوب نمی‌شدند.<ref name=ToolAutoGenRef52>{{پک|عبدالمحمد آیتی|ک=تحریر تاریخ وصاف|ص= ص۱۶۱ تا ۱۶۵}}</ref>

[[بهرام بن لشکرستان]] و سایر دیلمیان ساکن کرمان نیز که اغلب از شیعیان بودند، از همان ابتدای غلبه سلجوقیان بر این دیار، وارد عرصه ​های نظامی شدند و در مقام نیروی نظامی به خدمت قاورد درآمدند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef52/ref> قاورد با همه تعصب مذهبی​ اش، با اسماعیلیه به ملاطفت رفتار می‌کرد، تا جایی که هشت دختر خود را به ازدواج فرزندان ولی صالح شمس​ الدین ابوطالب زید زاهد،<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۱۰۹}}</ref><ref>{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص= ص۱۳۰}}</ref> از بزرگان اسماعیلیه کرمان ([[شهداد]])، درآورد؛ اقدامی که از وجود روابط مسالمت​‌آمیز و تعامل مثبت میان شاه و اسماعیلیه حکایت می‌کند. با وجود این، قاورد پس از مدتی به علت تعصب مذهبی خود، یعنی مذهب تسنن و ارتباط عمیقش با علمای اهل سنت، به اسماعیلیان فشار آورد و عرصه را بر آنان تنگ ​کرد، به‌طوری‌که با غلبه بر بهرام، فعالیت این فرقه را تا حد چشمگیری متوقف کرد.<ref>{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|کname=Encyclopædia Iranica}}<ToolAutoGenRef13/ref> آشفتگی‌های پس از مرگ قاورد و درگیری‌های [[ملکشاه یکم|ملک​شاه]] با جانشینان وی در کرمان، موجب شد اهمیت مسائل مذهبی و کشمکش​های فرقه‌ای در این شهر به نحو چشمگیری کاهش یابد. از این ​رو بار دیگر محیطی مناسب و فضایی مساعد برای احیای فعالیت​های تبلیغی [[داعی]]ان جدید اسماعیلی مرتبط با دیگر اسماعیلیان مراکز [[مصر]]، [[بغداد]]، عراق و نواحی داخلی ایران، چون [[ری]] و [[قهستان]]، فراهم آمد.<ref>{{پک|آشتیانی|۱۳۸۰|ک=ریخ ایران بعد از اسلام|صname=صص ۲۶۶–۲۷۴}}<ToolAutoGenRef37/ref>

در این زمان [[عبدالملک عطاش]]، از پیشوایان اسماعیلی، [[شاه‌دژ]] اصفهان را تسخیر کرد و در اصفهان به دعوت و تبلیغ و تشکیل گروه نظامی پرداخت.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی|ص= ص۴۵۶–۴۵۷}}</ref> این اتفاق با توجه به وسعت شبکه تبلیغی اسماعیلیه در سراسر ایران و حضور گسترده اسماعیلیان در کرمان، تأثیر مثبتی بر روند فعالیت​های این فرقه داشت.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef49/ref> حضور نسبتاً طولانی‌مدت [[حسن صباح]]، از سران دعوت اسماعیلیه، در کرمان عصر سلجوقی، محصول موقعیت جدید و گواهی بر این مدعا است. وی ارتباط تنگاتنگی با ابن ​عطاش داشت و پس از بیعت با او، فعالیت​هایش را دنبال می ​کرد. پس از مدت‌ها رفت‌وآمد در شهرهای [[قاهره]]، [[اسکندریه]]، بغداد و غیره،<ref name=ToolAutoGenRef57>{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی|ص= ص۴۵۷–۴۷۰}}</ref> حسن صباح برای مهیاکردن جنبشی وسیع در مناطق شیعه ​نشین ایران نظیر [[خوزستان]]، [[اصفهان]] و [[یزد]]، از موقعیت به‌وجود آمده در منطقه کرمان بهره برد و در حدود سال ۴۷۳ ه‍.ق هم‌زمان با ایام سلطنت سلطان​شاه سلجوقی، در جستجوی مکانی مناسب برای ادامه دعوت و فعالیت​های تبلیغی خود ​راهی این دیار شد. وی تا حدود سال ۴۸۳ ه‍.ق یعنی حدود ده سال، در کرمان حضور داشت و در این مدت با سران و رهبران اسماعیلیه دیدار می ​کرد و از همین منطقه، نهضت اسماعیلی را که در تمام مناطق مرکزی و غربی ایران، از کرمان تا [[آذربایجان]] گسترده شده بود، هدایت می‌کرد.<ref>{{پک|هاجسن|ک=فرقه اسماعیلیه|ص= ص۶۱}}</ref>

حضور نسبتاً طولانی‌مدت [[حسن صباح]] از سران دعوت اسماعیلیه،<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|کname=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص= صص۱۲۷ و ۱۲۸}}<ToolAutoGenRef49/ref> در کرمان عصر سلجوقی، محصول موقعیت جدید و گواهی بر این مدعا است. وی ارتباط تنگاتنگی با [[ابن​ عطاش]] داشت و پس از بیعت با او فعالیت​هایش را دنبال می​کرد. پس از مدت‌ها رفت‌وآمد در شهرهای [[قاهره]]، [[اسکندریه]]، [[بغداد]] و غیره<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef57/ref> برای مهیاکردن جنبشی وسیع در مناطق شیعه‌نشین ایران نظیر [[خوزستان]]، [[اصفهان]] و [[یزد]]، و نیز مدت​ها اقامت و تبلیغ در این مناطق از موقعیت به‌وجودآمده در منطقه کرمان بهره برد و در حدود سال ۴۷۳ هجری، هم‌زمان با ایام سلطنت [[سلطان‌شاه|سلطان​شاه]]، در جستجوی مکانی مناسب برای ادامه دعوت و فعالیت​های تبلیغی خود ​راهی این دیار شد. وی تا حدود سال ۴۸۳ هجری، یعنی حدود ده سال، در کرمان حضور داشت و در این مدت با سران و رهبران اسماعیلیه دیدار می​کرد و از همین منطقه، نهضت اسماعیلی را که در تمام مناطق مرکزی و غربی ایران، از کرمان تا آذربایجان گسترده شده بود، هدایت می‌کرد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

دعوت و فعالیت تبلیغی حسن صباح در دورهٔ [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] که به شاه‌عادل شهرت داشت،<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۶۸}}</ref> وسعت و قوت بیشتری یافت،<ref>{{پک|هاجسن|۱۳۸۳|ک=فرقه اسماعیلیه|ص= ص۶۱}}</ref> به‌طوری‌که پس از فتح الموت به دست حسن صباح در سال ۴۸۳ هجری، روابط داعیان قهستان با اسماعیلیان کرمان همچنان برقرار بود.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

توران‌شاه به واسطه رویکرد تسامحی خود و داشتن روابط پسندیده​ با پیروان سایر مذاهب، به‌ویژه شیعیان و اسماعیلیان، موجب شد در این دوره نفوذ اسماعیلیان در دربار و در نتیجه در کرمان بیش از پیش گسترش یابد، تا جایی که سران اسماعیلیه توانستند، [[ایران‌شاه]]، فرزند وی را به کیش خود درآورند و مقام ولی‌عهدی را نیز از آن او کنند. بی‌شک فراوانی اسماعیلیان، سربازان دیلمی و دانشمندان اسماعیلی‌مذهب در دربار توران‌شاه، موجب شد آنان بتوانند همچون حزب سیاسی قوی عمل کنند و با وجود مخالفت درباریان سنی‌مذهب و نیز آل ​قاورد در خصوص این انتخاب، در متقاعد کردن شاه کامیاب شوند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۶۶}}</ref>

حضور فعال و مؤثر دانشمندان و عالمان اسماعیلی‌مذهب، چون [[کاکابنیمان]] در دربار وی و واگذار کردن تربیت فرزند خود، ایران‌شاه، به این فرد، نمونه​ای بارز از این تسامح است. کاکابنیمان از دیلمیانی بود که در اواخر دوره [[آل بویه|آل​بویه]] به کرمان رفت و در دوره سلاجقه به تبلیغ اشتغال داشت. وی در ایام اقامت حسن صباح در کرمان نیز واسطه او و اسماعیلیان کرمان و کمک‌یار دعوت او بود. به​ نظر می‌رسد اصرار و تعصب ایران‌شاه بر مذهب اسماعیلیه نتیجهٔ تبلیغات و تلاش‌های این فرد بوده‌است. حضور کاکابنیمان در حیات ایران‌شاه، تا سال ۴۹۵ هجری که وی در ماجرای شورش مذهبی اهل‌سنت به قتل ​رسید، پررنگ و چشمگیر است.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

[[ایران‌شاه]] پس از کشته‌شدن پدرش به دست امیر اَنر و سپاه [[ترکان خاتون (همسر ملکشاه سلجوقی)|ترکان خاتون]]، در سال ۴۸۹ یا ۴۹۰ هجری بر تخت نشست.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef58/ref><ref>{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تاریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|صname= ص۶۵}}<ToolAutoGenRef60/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef56/ref><ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef59/ref> تبلیغات اسماعیلیه که در زمان [[سلطان‌شاه]] و برادرش [[توران‌شاه یکم|توران‌شاه]]، کم و بیش در کرمان قوت یافته بود، اگرچه همواره با مخالفت شدید علمای اهل سنت مواجه می​شد، در دوره حکومت ایران‌شاه به اوج خود رسید.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص= ص۳۰۸–۳۰۹}}</ref> بی​گمان گرویدن وی به مذهب اسماعیلیه یا حتی متمایل‌بودن وی به این آیین، بر نفوذ فوق​العاده این جریان فکری در کرمان افزوده‌است. اسماعیل گیلکی و ابوزرعه از مبلغان اسماعیلی بودند که در کرمان از وجود روابط حسنه با پادشاه سلجوقی بهره فراوان برد و حتی توانستند به دربار شاه راه یابند و در انجام‌دادن فعالیت​های تبلیغی خود از آن بهره بردند. [[ابن​ اثیر]] مدیحه‌ه​ایی از [[معزی]] در باب اسماعیل آورده که به وجود چنین ارتباطی اشاره کرده‌است.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

با گرویدن آشکار ایران‌شاه به سمت اسماعیلیان که از زمان دقیق آن اطلاعی در دسترس نیست سبب شد تا مورخان اهل سنت همواره وی را به کفر و الحاد متهم می‌کنند. از این زمان به بعد اطرافیان شاه با آسودگی بیشتری به اقدامات فرهنگی و تبلیغی خود در دربار پرداختند. با وجود اینکه در منابع از مشارکت ایران‌شاه در فعالیت​های فکری و مذهبی اسماعیلیان ذکری نیامده، وقوع چنین تحولاتی، پیروزی و کامیابی بزرگ جریان فکری اسماعیلیه در کرمان عصر سلجوقی محسوب می‌شد. مخالفت​ها و بروز برخی اقدامات معترضانه علمای اهل سنت در این زمان نشان دهنده آن بود که شاه یا دست​کم اطرافیانش در این زمان، تا سر حد تلاش برای رسمیت بخشیدن به مذهب اسماعیلی در کرمان نیز پیش رفته​اند و مردم را به تغییر آیین خود فرا می​خواندند. سرانجام با ایجاد اغتشاش و بروز واکنش​های تند علمای اهل سنت و روحانیان مذهبی کرمان، فرجام تلخ ایران‌شاه و دولتش رقم خورد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

مخالفان ایران‌شاه پس از او [[اسماعیلیان (مذهب)|اسماعیلیان]] را سرکوب کردند. [[ارسلان‌شاه یکم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]] و وزیرش ناصر​الدوله بیش از همه اعمال خشونت، و اسماعیلیان کرمان را قتل‌عام کردند. در این زمان، خانه علما و بزرگان اسماعیلی غارت شد و کشتار برخی از بزرگان ایشان به دست ترکان، برآشفتگی کرمان افزود. با این همه اسماعیلیان دست از تکاپو برنداشتند و در اوضاعی سخت فعالیت​های تبلیغی خود را به صورت پنهانی ادامه ​دادند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

حمایت برخی اسماعیلیان از شاهزادگان سلجوقی کرمان، نشان از کوشش آنان برای به‌دست‌گرفتن مجدد قدرت در این شهر دارد. برای نمونه می‌توان به پشتیبانی اسماعیلیان از [[سلجوق‌شاه]]، یکی از فرزندان [[ارسلان‌شاه یکم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان‌شاه]] اشاره کرد که از بیم برادرش، [[محمدشاه یکم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاه]] به [[جیرفت]] گریخته بود. سلجوق​شاه در جیرفت از سپاه برادر شکست خورد و به [[احساء]] و [[قطیف]]، مناطق شیعه‌نشین [[عمان]]، گریخت. آنجا نیز قرامطه از او حمایت کردند، به‌طوری‌که محمدشاه را بر آن داشت تا سپاهی را آماده نبرد ضد برادر کند.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۴۲}}</ref> اگرچه سلجوق‌شاه در نتیجه مکاتبات محمدشاه با حاکمان عمانی دستگیر شد و مدتی را در حبس گذرانید، این ماجرا نشان از نفوذ اسماعیلیه حتی پس از افول قدرت در کرمان و داشتن روابط با برخی شاهزادگان سنی‌مذهب سلجوقی دارد.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef54/ref>

موقوفات [[شهر کرمان]] در طول تاریخ در ارتباط با حاکمان این سرزمین صورت گرفته‌است. قدیمی‌ترین موقوفات برجای مانده در شهر کرمان، مربوط به قرن پنجم هجری می‌باشد. در این دوره، سلجوقیان در کرمان تحولات شهرسازی ایجاد کردند، به‌طوری‌که در بیرون شهر بنای حکومتی یا ارگ ساختند و در کنار آن، مسجد، مدرسه، [[خانقاه]]، بیمارستان، بازار و دیگر بناهای عام‌المنفعه را ایجاد نمودند و برای پایداری این ابنیه، موقوفاتی برای آن‌ها قرار دادند. بنای این ابنیه، تأثیر چندانی در وضع فرهنگی، آموزشی و اجتماعی کرمان نداشت؛ زیرا این امور موقتی بود. شاید این‌گونه تصور شود، که موقوفات آن‌ها باعث پایداری و بقای آن‌ها شود. یکی از این موقوفات باقی‌مانده از عهد سلاجقه در کرمان، محله شاه عادل است، که امروزه نیز به عنوان قدیمی‌ترین محله شهر کرمان به حساب می‌آید، که به مناسبت لقب حاکم به این نام معروف شده‌است. این محله صرفاً به منظور انتقال ترکان از خانه و محله‌های کرمان به محله جدید ایجاد شده‌است، بنابراین نمی‌تواند تأثیر چندانی بر امور اجتماعی یا فرهنگی کرمان در آن عهد داشته باشد. از دیگر موقوفات مشهور برجای مانده از این عهد، مجموعه [[مسجد ملک]] تورانشاه (مسجد ملک) است، که بنای آن در سال ۴۷۸ هجری به پایان رسیده‌است و تنها کارکردی مذهبی و دینی در شهر کرمان داشته‌است، اما از ساختن بناهای وقفی با کارکرد آموزشی و فرهنگی همانند دوران بعدی خبری نیست. در باب وقف مسجد ملک و اطراف آن، چنین آمده‌است: ارسلان شاه؛ فرزندان زیادی داشت. پسر بزرگش معزالدین و نام مادری اش زیتون خاتون بود. وی در کرمان موقوفاتی شامل مدرسه، کاروانسرا، [[آب‌انبار]] و… دارد، لقبش عصمت الدوله و موقوفاتش به «عصمتیه» معروف بود. موقوفات عصمتیه بقا و دوامی نداشت و چندی بعد در حملات و جنگ‌ها از میان رفت. البته عصمتیه سلجوقی با عصمتیه [[قراختایی]] فرق دارد. با این حال کرمان در دوره سلاجقه به واسطه موقوفات اندکی که داشت، یکی از آبادترین [[شهرهای ایران]] در آن زمان بود. حتی در دوران [[تیموری]] و [[قراقویونلو]] و [[آق قویونلو]] هم، در محدوده شهرهای آباد بود.<ref>{{پک|کلمرزی|۱۳۹۶|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|کname=پژوهشکده تاریخ اسلام}}<ToolAutoGenRef29/ref>

مقبره‌های دوره سلجوقی به دوگونه مختلف ساخته شده‌اند: به شکل برج و به شکل گنبد، با طرح‌های چهار ضلعی، چند ضلعی، دایره یا ترک‌دار. بیشتر مقبره‌های این دوره دو طبقه‌اند: طبقه بالا مسجد و طبقه زیر یا دخمه، جای دفن اجساد است. درون بیشتر این مقبره‌ها یک سقف یا [[قبه]] نیم دایره شکل قرار دارد و در خارج، متناسب با بدنه مقبره با گنبد هرمی یا مخروطی یا قبه‌ای پوشانیده شده‌اند که برای نمونه می‌توان به [[مقبره خواجه اتابک|مقبره خواجه‌اتابک]] اشاره کرد.<ref name=ToolAutoGenRef53>{{پک|شکفته، عودباشی و احمدی|۱۳۹۴|ف=تزئینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در دوره خوارزمشاهی و ایلخانی|ک=فصل‌نامه پژوهش‌های معماری اسلامی}}</ref>

در این دوره تزئینات سطوح خارجی دیوار بناها با آجر نماسازی می‌شده‌اند. کاربرد آجر در معماری این دوره بسیار رواج پیدا کرد و از انواع طرح‌های هندسی در آجر استفاده می‌شد. هنر آجر تراشی و تزیین بنا با آجرهای تراشیده، از قرن پنجم قمری در ایران معمول بوده‌است. در کنار این تزیینات بسیار زیبای آجری، کتیبه‌ها و خطوط تزیینی، با استفاده از آجر تراشیده، یکی از ویژگی‌های معماری سلجوقیان است.<ref>{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|کname=سلجوقیان و غز در کرمان|ص= ص۳۵۶}}<ToolAutoGenRef53/ref>

در باب شعرا و ادیبان این دوره اطلاعات اندکی وجود دارد، با این حال می‌توان به شخصیت معروف این دوره در کرمان یعنی [[ابوحامد کرمانی]] اشاره کرد. وی علاوه بر کار دیوانی و تاریخ‌نویسی (نثر)، تخصصی در گفتن شعر به زبان فارسی و عربی داشت، به‌طوری‌که در متن تاریخ خود از مجلس مشاعره [[سعد بن زنگی|اتابک زنگی]]، قبل از لشکرکشی وی به کرمان در جریان جنگ‌های داخلی یاد کرده‌است. وی همچنین در طب نیز مهارت والایی داشت و مدتی بیمارستان و دارالشفا کرمان و [[یزد]] را کنترل می‌کرد. او رساله‌ای در باب بهداشت و پیش‌گیری بیماری‌ها نوشت که ''[[صلاح الصحاح فی حفظ الصحه]]'' نام دارد. از دیگر کتب و آثار وی می‌توان به ''[[تاریخ عقدالعلی|عقدالعلی للموقف الاعلی]]''، ''[[بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' و ''[[المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' اشاره کرد که همگی در باب تاریخ سیاسی و جغرافیای سیاسی [[کرمان]] نوشته شده‌اند.<ref>{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۷۹|فname=افضل الدین کرمانی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}<ToolAutoGenRef62/ref>