شوش (شهر باستانی): تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز حذف‌کردن الگو:پیوند با میان‌ویکی برای عنوان‌های ساخته‌شده |
Nightdevil (بحث | مشارکتها) |
||
خط ۵۷:
شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو [[تمدن]] مهم بوده، که هریک به سهم خود در دیگری تأثیر داشته‌است، یکی تمدن [[بین‌النهرین|میانرودان]] و دیگری [[تمدن عیلام]]. قرار گرفتن این منطقه در شمال [[خلیج فارس]] و نیز همسایگی با میانرودان در پیدایش این وضع ویژه تأثیر بسیاری داشته‌است.
== شوش ۱
دشت‌های جنوب غربی ایران از مهمترین مناطقی است که در مطالعهٔ سازوکار تشکیل اولین [[دولت]]ها مورد توجه قرار می‌گیرد.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Abdi | 2012 | p=21}}</ref>
از اواخر دوران نوسنگی و اوایل دوران مس‌سنگی در جنوب غربی ایران، شواهدی از ساخت کانال‌هایی برای انتقال آب از رودخانه‌ها به زمین‌های کشاورزی هست. به گفتهٔ [[کامیار عبدی]]، این دست پروژه‌ها سبب توسعهٔ اقتصادی و همچنین تغییراتی اجتماعی، از جمله [[تقسیم کار]] و ایجاد سلسله مراتب شد، چنانکه در بین خانه‌های ساخته‌شده در [[تپه چغامیش]] یکی از خانه‌ها به شکل قابل توجهی بزرگتر و خوش‌ساخت‌تر است.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Abdi | 2012 | p=18}}</ref>
خط ۶۸:
مهمترین بنای شوش در این دوران (موسوم به شوش ۱) بنای مستطیلی [[خشت خام]] است که به آکروپُل{{یادچپ|Acropole}} معروف است.{{یاد|[[ژاک دو مورگان]] بر این باور بوده که تپه‌ای در حریم شوش (که او آن را آکروپُل نامید) معبد یا کاخ فرمانروایان ایلامی بوده.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Musée du Louvre | Harper | Aruz | Tallon | 1992 | p=}}</ref> پژوهش‌های متاخر آکروپل را هزاران سال قدیمی‌تراز ایلامی‌ها می‌داند.}} آنچه امروزه از آکروپل مانده سکویی است به قاعدهٔ ۷ {{در}} ۱۴ متر و ۱٫۷ متر ارتفاع که ممکن است در اصل شالودهٔ بنایی مذهبی یا تشریفاتی بوده باشد. در این دوران گورستان عظیمی هم در شوش ساخته بوده‌اند.
چند نسل بعد از ساخت آکروپل، بنای عظیم دیگری نیز در شوش ۱ برپا کرده‌اند که احتمالاً محل سکونت افرادی بلندپایه بوده. این بنا در محوطه‌ای به ابعاد ۷۰ {{در}} ۷۵ متر ساخته شده و تا ۱۱ متر ارتفاع داشته‌است. گِردِ این سازه را حصاری از جنس [[خاک کوبیده]] به ضخامت شش متر ساخته بودند.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Abdi | 2012 | p=20}}</ref>{{یاد|از آنجا که بعدها هخامنشیان در این مکان آپادانایی ساختند، باستان‌شناسان این سازه را هم آپادانا نامیده‌اند.}}
در حدود ۶٫۰۰۰ سال پیش (اوایل [[دوره اوروک]]) شوش ۱ رها شد.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Abdi | 2012 | p=22}}</ref>
== شوش ۲ (اوروکی) == اندکی بعد سکونت‌گاه دیگری در شوش بنا شد که به شوش ۲ موسوم است و ساختار مدیریتی سه طبقه‌ای در آن را، که با تسلط بر روستاهای کوچک اطراف همراه بود، از اولین سیستم‌های دولتی دانسته‌اند. شوش ۲ در اواخر دوران مس‌سنگی رها شد و تا برآمدن تمدنِ [[پیش‌ایلامی|شوشِ نیاایلام]]ی در [[عصر برنز]] متروک ماند.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Abdi | 2012 | p=22}}</ref> شوش اوروکی احتمالا در اوایل ۵ هکتار وسعت داشت و به باور برخی باستان‌شناسان وسعتش در اوج به ۲۵ هکتار می‌رسید.{{یاد|برای مقایسه، وسعت خود شهر اوروک در میانرودان در این زمان بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ هکتار تخمین زده می‌شود.}} به‌نظر می‌رسد بخشی از شهر به خانه‌های مسکونی اختصاص داشته‌است و در آن اثری از کارگاه‌های تولیدی نیست.<ref dir=ltr>{{harvcolnb| Potts | 2015 | p=55}}</ref>
== شوش نیاایلامی==
به نظر می‌رسد شوش نیاایلامی حدود ۱۰ هکتار وسعت داشته‌است.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=25}}</ref>
پیر آمیه{{یادچپ|Pierre Amiet}} شوش نیاایلامی را «شوش تقلیل‌یافته» توصیف می‌کند.<ref dir=ltr>{{harvcolnb| Potts | 2015 | p=71}}</ref>
شواهد باستان‌شناسی نشان از حضور و تأثیر نیاایلامی‌ها در فلات مرکزی ایران دارند. دلیل این امر به‌نظر مربوط به شرایط پیچیدهٔ منطقه‌ای باشد و برخی پژوهشگران بر این باورند که گونه‌ای از [[استعمارگری]] در این دوران روی داده‌است.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Tosi | Malek Shahmirzadi | Joyenda | 1992}}</ref>
کامل‌ترین یافته‌های قطعات نیاایلامی مربوط به سیلک ۴ و تپه یحیی ۴-سی هستند.
در فاز ۱۰ شهر سوخته و تپه حصار ۲ هم کتیبه‌هایی نیاایلامی یافت شده‌است.<ref dir=ltr>{{harvcolnb | Tosi | Malek Shahmirzadi | Joyenda | 1992}}</ref>
بااین‌حال برخی محققان، از جمله هالی پیتمن،{{یادچپ|Holly Pittman}} بر این باورند که فرهنگ نیاایلامی در این زمان جزئی از فرهنگ گسترده‌تر اوروک بوده‌است و حضور آن در مناطق فلات ایران را باید در امتداد [[دوره اوروک|گسترش اوروک]] دانست.<ref dir=ltr>{{harvcolnb| Lawler | pp=977–978}}</ref>
به‌هرشکل، فرهنگ نیاایلامی در حدود ۳٬۳۰۰ سال پ.م. در حوزهٔ [[رود کر (ایران)|رود کر]] در دشت داخلی فارس پدید آمد.
تا ۳٬۲۰۰ پ.م. در محوطهٔ شوش، که پس از رها شدن شوش ۲ (در اواخر دوران مس‌سنگی) متروک مانده بود، شهری بر پا شد که با عنوان «شوش ۳» یا «شوش نیاایلامی» شناخته می‌شود. تا ۳٬۰۰۰ پ.م. الواح و مهرهای مدیریتی نیاایلامی به [[تپه سیلک]]، [[تپه یحیی]]، و [[شهر سوخته]] و شاید حتی [[تپه حصار]] رسیده بود. شواهدی نیز از ارتباطات بین فرهنگ نیاایلامی و فرهنگ‌های [[آسیای میانه]]، جنوب شرقی [[آناتولی]]، و حتی [[مصر باستان|مصر]] هست.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=24}}</ref>
== شوش ایلامی ==
با پایان دوران بانش (اوایل عصر برنز میانی) شوش (موسوم به شوش ۴) دوباره تبدیل به شهری در قامت شهرهای میانرودان شد و بناهای آیینی آن با مجسمه‌های سنگی و لوح‌هایی شبیه به لوح‌های میانرودان تزئین شد. با این وجود از شواهد باستان‌شناسی چنین بر می‌آید که از نظر سیاسی شوش تحت کنترل حکومت‌های میانرودان نبود و حاکمان آن طبقه‌ای از بومی‌های «میانرودان‌زده»{{یادچپ|Mesopotamianized}} بودند که به تأثیر از چند کتبیهٔ سومری مرتبط با [[پادشاهی اوان|«دودمان» ایلامی آوان]]{{یاد|گسترهٔ قلمرو آوان‌ها مشخص نیست، ولی احتمالاً در جنوب زاگرس یا زاگرس مرکزی حکومت می‌کرده‌اند.}} دانسته می‌شوند.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=29}}</ref> تخمین زده می‌شود شوش ایلامی در اوج خود حدود ۹۵ هکتار وسعت داشته‌است.<ref dir="ltr">{{harvcolnb| BRONZE AGE – Encyclopaedia Iranica | 1989}}</ref>
در حدود ۲۳۰۰ پ.م. [[سارگن بزرگ]] [[اکد]] شوش را فتح کرد و آن را به قلمرو حکومت تازه‌تأسیس خود افزود. به‌نظر می‌رسد جانشینان سارگن شوش را خودمختار رها کرده باشند. یکی از نوادگان سارگن به نام [[نارام‌سین]] معاهده‌ای با یک پادشاه ناشناختهٔ ایلامی تدوین کرد.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=29}}</ref>
پس از سقوط پادشاهی [[اکد]] و در جنگ‌هایی که در پی آن رخ داد، آوان‌ها فرصت خودنمایی پیدا کردند و آخرین آن‌ها، [[کوتیک اینشوشیناک]]، حکومتی کم‌دوام را تأسیس کرد که شامل بخش‌هایی از زاگرس، ارتفاعات فارس، و شوش می‌شد. [[کوتیک اینشوشیناک]] در شوش معابد یادمانی متعددی برپا کرد که دیوارهای آنان به کتبیه‌های به زبان‌های [[اکدی]] و [[ایلامی خطی]] تزئین شده بود. این حکومت دیری نپایید و اندکی بعد [[سلسله سوم اور]] قلمرو آن را تسخیر کرد.<ref dir=ltr>{{harvcolnb|Abdi|2012|p=30}}</ref>
== شوش پایتخت ==
| |||